martes, 14 de marzo de 2023

Teiadaulfi, Teimende, e outros topónimos en tei-: os tíos e as tías na toponimia galega

Unha vez amosado por parte de Miguel Costa que o segundo elemento dos topónimos compostos Tadoufe (medieval "Teiadaulfi"), Teibade, Teimende... son nomina possessoris (Umha de celtas: Casa e Estábulo, blog Fror na Area, 2010) imos revisar o primeiro elemento, pois consideramos que é máis apropiado ó contexto dos posesores remitilo ó latín tii - tei xenitivo de tius - tia, "tío - tía", título familiar de respecto ben documentado no noso corpus medieval: nun documento do ano 863 "et de Termino thii mei Lelibici usque in termino thie mee Fredenande" (Lugo).

O ii xeminado do caso xenitivo masculino seguramente puido experimentar alteracións do punto de articulación dos seus formantes, co obxecto de disimilalos. Mesmo o xenitivo feminino tie tamén puido alterarse en tei, pola tendenza do galego ós diptongos decrecentes. Así pois, pensamos que é máis axeitado considerar os topónimos, analizados por Costa como formados polo termo celta *tei, "vivenda" (non documentado no noso léxico), como compostos co título familiar de respecto tius - tia en caso xenitivo. Nalgún caso cambiamos a proposta etimolóxica respecto ós antropónimos fornecidos por Costa:
  1. Tadoufe < Teiadaulfi < Tii Adaulfe, propiedade "do Tío Adolfo". 
  2. Teibilide < Tie Bellite, en referencia a unha propiedade "da Tía Bellita", nome feminino documentado dende o ano 997.
  3. Teicide < Tii Cide, propiedade "do Tío Cid". Nun documento do ano 1106 aparece un "Tio Citi".
  4. Teinande < Tie Fredenande, propiedade "da Tía Fernanda" (exemplo xa citado, do ano 863).
  5. Teimende <  Tii Menendi, propiedade "do Tío Mendo" (nome propio Menendus ben documentado como hipocorístico de Hermenegildus).
  6. Teilor < Tie Gelvire / G(e)loire, propiedade "da tía Elvira / Gloria". Nun documento do ano 1146 aparece mesmamente o comunísimo antropónimo feminino Elvira / Gloria como nome da tía da que o doante herdou a propiedade: "tia mea Gelvire" (Braga).
E así poderiamos seguir, na procura da antroponimia axeitada para explicar esta serie de topónimos compostos, segundo cremos, cun primeiro elemento que semella provir do latín tius - tia. Non obstante convén ter coidado con eles, pois Tiagonce (Lourenzá), aínda que pareza un deles, provén seguramente do xenitivo do nome da posuidora Teodegonza (doc. 1016).

O moderno microtopónimo Tío Matías (Loureza - Oia), ou A Casa da Tía María de Ramón a Cagalla (Saiáns - Vigo), confirman a importancia dos tíos e tías na toponimia.

Inés, Isaura, Benita, Jesusa, Teresa, Lis, Simoa, Rosa, Manuela, Merla, Juana, Alodia, Toña, Sergia, Vicenta, Carlota, Aurora, Dominga, Marta, Generosa, Farruca, Asunción, Sacristana, Sabela, Xoana, Narcisa, Pura, Andrea, María, Culasa, Consuela, Catalina, Bernarda, Comadre, Pepa, Olaia, Antonia, Esperanza, Amalia, Luisa, Ánxela, Guillerma, Rogelia, Silvana, Helena, Xuana, Florinda, Guinibra, Felisa, Emilia, Serafina, Guinívera, Rita, Dolores, Josefa, Angustia, Soledá, Liberata, Rosalía, Ramona, Ventura, Lucía, Amparo, Piñeira, Remira, Pilar, Consuelo, Primitiva, Balbina, Nela, Margarita, Salesa, Candela, Xusta, Venancia, Pepita, Flora, Javiera, Xenoveva, Marcelina, Tomasa... son os nomes propios actuais das tías que aparecen na toponimia galega facendo unha procura por "tía" na Base de datos de Toponimia de Galicia. Marcamos o nome de Xuana / Xoana porque témolo visto na folla castastral algunha vez como "Ti Xuana / Xoana", coa forma apocopada Ti; lamentamos que a microtoponimia non se estea a recoller respectando exactamente a pronuncia, pois é que este Ti Xuana / Ti Xoana que temos localizado corrobora a etimoloxía do Tijuana de México.

Tratáramos xa das tías na toponimia na entrada do blog Numide / Donumide (Donamide) adicada á forma latina amita, "irmá do pai".

domingo, 12 de marzo de 2023

Flamosus = Chamoso, un derivado do prerromano lama

A palatalización espóradica do l- inicial latino ou prerromano nun son africado ch ou ts, semellante á che vaqueira do astur-leonés, documéntase dende a formación do galego como lingua románica, a meados do século VI.

Constátase na toponimia Chaguazoso (Ourense) como equivalente de Chagozos e Chagüezos (Asturias), os que se consideran derivados provintes do latín lacum, "lago" (v. García Arias, e Xulio Concepción).

No léxico galego temos chagorza, que Aníbal Otero define como "Poza, charca, en Mercurín; lagorceira, con hierba por el medio, en Córneas. La africación de l está atestiguada por la toponimia: Chamoso. Alaguar, alagar, en Maderne" (Vocabulario de San Xurxo de Piquín, 1977).

No Diccionario normativo galego-castelán de Boullón, Monteagudo e García Cancela, defínese chaguazo como "lugar encharcado donde abunda el agua", termo que nomea tamén á "planta, mata pequeña que nace en el agua, semejante a la jara". Chaguazoso é, segundo a mesma fonte un "terreno donde abunda el agua durante casi todo el año. Augacento. Brañento".

Vemos, porén, que a etimoloxía comparada entre o galego e o astur-leonés, as acepcións dos dicionarios dos termos chagorza, chaguazo e chaguazoso, maila indicación de Aníbal Otero respecto á africación do l-, levan a considerar que esta serie de nomes proveñen do latín lacum, "lagoa", máis sufixos derivativos, aumentativo e abundacial: -azo + -oso.

Sentado un primeiro precedente para a africación esporádica do l- inicial en galego, resta ver se hai algún caso máis. Segundo pensamos, e semella que Aníbal Otero tamén o cría, o topónimo Chamoso podería ser un derivado do termo prerromano lama, "barro, terra húmida", coa africación do l- inicial que estamos a comentar. Chamoso documéntase no ano 569 como nome dun dos comitatus ou condados altomedievais nos que se fragmentou a Gallaecia Lucense. O seu límite territorial iniciábase no punto no que o río Neira entraba no Miño, sobre O Páramo (Lugo): "comitatus Flamosus" "oritur ubi intrat flumen Neira in Mineo".

O fenómeno de palatalización do l- inicial se produce tamén en Portugal. Hugo da Nóbrega Dias infórmame amablemente dun feito ben interesante: "na zona de Lamas, perto de Santa Maria da Feira, os mais velhos dizem LH em vez de L: Lhamas por Lamas, lhevou por levou, lhuva por luva, lhobo, etc.".

Comitatus de Chamoso. Río Neira, entre O Páramo e O Corgo.

A grafía medieval Flamosus (Chamoso) daría conta do resultado africado palatal xordo do l- inicial de lama, ó equiparalo co resultado ch procedente do grupo fl- latino (flamma > chama, "lapa"). O escribán estaría escoitando a pronuncia africada Chamoso e na escrita restituiría a grafía que el cría etimolóxica, pois xa daquela os grupos cl-, pl-, fl- terían evoluído cara o son africado palatal xordo ch (clamare > chamar; plorare > chorar; flos, floris > chorima).

Esta hipótese serve para establecer, no que atinxe á lingua galega, a palatalización do l- inicial e, indirectamente, a dos grupos pl-, cl-, fl- nun son africado palatal xordo nunha data anterior ó ano 569, cinco séculos antes das primeiras probas aportadas por Menéndez Pidal (Orígenes del español) para o ámbito castelán e leonés: nestas linguas a palabra latina clausa aparecía na documentación medieval como flausa, plosa e flosa; o verbo latino adclamare aparecía como aflamasen; planum como flano, etc. Estes casos de ultracorreccións probarían, segundo o mestre, que nos séculos XI e XII xa existía nestas linguas a evolución cara ll dos grupos pl-, cl-, fl- iniciais. O Flamoso [Chamoso] galego documentado no ano 569 ven sendo outro caso de ultracorrección que nos serve para plantexar consideracións semellantes ás de Pidal e, porén, remitir o fenómeno de palatalización dos grupos pl-, cl-, fl- na diacronía do galego ós remotos inicios da formación da lingua, cara finais do século V. 

sábado, 11 de marzo de 2023

San Vicenzo / San Vicente: topónimos augurais

San Vicenzo ou San Vicente adoita ser a cristianización dun castro previo chamado Vincente, participio de presente do latín vincere, "vencer". Sería, pois, un nome augural semellante ó nome celta de Segobriga, "a fortificación victoriosa".

Os nomes augurais impúñanse as novas fundacións ou ás refundacións coa intención ou o desexo de propiciar a súa boa fortuna. Castro Vicente (Mogadouro - Portugal), Castro Vicente (O Pazo de Mende - Vilasantar), Castro de San Vicenzo (Cerceda). Coa chegada do cristianismo algúns deles pasaron a entenderse como formados a partires do nome homónimo do santo: San Vicente, unha das advocacións máis antigas, documentada dende o ano 747.

Un caso semellante, aínda que non fora obxecto de cristianización no noso territorio, é o dos topónimos Valente / Valença, formados, como no caso de Vicente, polo participio de presente do verbo valere, "ser forte", que explicaría o nome de Castro Valente (Padrón).

Castro de San Vicente (Vilamerelle - Guntín).

miércoles, 8 de marzo de 2023

Mazarelos

 

Arco de Mazarelos nun dos accesos da antiga muralla de Santiago de Compostela.

Do latín maceria, "muro", xurdera moita toponimia do tipo Maceira, da que xa temos tratado ("Maceira, Mazaira y Maciñeira", Arqueotoponimia, 2015), a que normalmente, e erróneamente, considérase sempre dentro da fitotoponimia (arbre que dá as mazás).

Dicía Du Cange no seu glosario que as maceiras eran "grandes paredes que pechaban viñas ou calquera outro espazo" (Du Cange, sub maceria 3). Evidentemente, en Mazarelos temos un derivado de maceira neste sentido que vimos de recuperar. Macerella (Italia) e similares, como derivado do latín maceria é topónimo espallado pola Romania. Precisamente Gonzalo Hermo no seu estudo sobre os nomes do rueiro compostelán recolle Maçerellas como antigo nome, logo "masculinizado" en Mazarelos (Os nomes das rúas, 2019). Supomos que a motivación do nome non ven polas mazás, senón polas murallas ou paredóns que pechaban a cidade deste lado.

Pola Porta de Mazarelos ou Mazarellas entrábase á Praza do Mercado Vello (actual Praza de Mazarelos), polo que tamén era coñecida como Porta do Mercado.

Plano de Santiago de 1796 (Biblioteca Virtual do Ministerio de Defensa). Co número 13 xunto dunhas anotacións en tinta vermella sinálase a Porta de Mazarelos, e co número 7 a Praza do Mercado Vello (hoxe Praza de Mazarelos, onde estiveron sucesivamente as Facultades de Filoloxía, Periodismo e Filosofía). No número 48 estaba o antigo hospicio para orfas.

As catro portas principais de Santiago, cos catro camiños, no Dicionario Xeográfico de Tomás López, polo capellán de Santo Estevo de Abellá, D. Pedro Antonio de Mendoza y Ozores. De esquerda a dereita: Porta de San Roque, Porta do Camiño, Porta do Mercado e Porta Faxeira.

A especificidade do termo latino maceria para facer referencia ás defensas dos castros ponse de manifesto nos textos de Varrón, que describe as maceriae hispanas como muros de peche que protexían un dominio, formando bancais de terra apisonada mesturada con pedras, dispostos en grandes moles (Architectures de terre et de bois, J. Lasfargues ed., 2021); caracterizábanse pola súa grande solidez e longa duración, de séculos.

Sospeitamos, porén, que no rueiro compostelán, no nome e na configuración da Porta de Mazarelos, teríanse conservado as trazas das defensas castrexas do antigo recinto fortificado do Ferro de Santiago de Compostela, que continuarían cara "o Acynto ou Çinto Vello [...] situado cara á actual praza da Pescadería Vella [...] nome que podería facer referencia ao muro máis oriental do antigo castro" (Alsina, apud Gonzalo Hermo). 

jueves, 2 de marzo de 2023

Seoane: un derivado de seixo?

Aínda que non cabe moita dúbida de que o topónimo Seoane ben remite á advocación de San Xoán, que provén de San Ioanne, ou ben provén directamente do antropónimo Ioanne < Iohannis, si que é posible aducir que nalgúns casos, como o de Seoane de Sober, poida ter ocurrido algunha reetimoloxización durante o proceso de cristianización a partires dun derivado de seixo < latín saxum, "rocha, penedo". Vémolo na microtoponimia do lugar, no nome Seixuán, que alterna co de Seoane.

Seixuán, derivado de seixo, soa semellante a Seoane (provinte de San Ioanne); dita paronomasia orixinou a crenza de que o nome de lugar baseábase no do santo.

Así podería ter sucedido tamén, no caso de San Xoán de Seoane ou San Xoán do Seixo (As Pontes de García Rodríguez), caso que amablemente me indica Xosé María Ferro Formoso, no que aínda se conservaría por inercia e tradición, no remate do topónimo, O Seixo do que tería xurdido o derivado *Seixuán / *Seixoán que levou á recreación cristiana do topónimo como San Xoán ou Seoane.

Microtopónimo Seixuán en Seoane (Sober - Lugo).


domingo, 26 de febrero de 2023

"Branca, garrida e fidalga": Galicia en "Queixumes dos Pinos"

Como xa vimos nun apunte anterior (A patria violada) é necesario proceder a unha relectura e reinterpretación da obra de Eduardo Pondal, pois, como el mesmo indicara, é unha obra en clave, escura. Enlazaría, porén, co movemento simbólico dentro do romanticismo. Nas súas anotacións, fornecidas por Manuel Ferreiro, o propio autor deixárao ben claro:

"Los Rumores, los Queixumes de los Pinos son un símbolo, un símbolo que revela un gran propósito latente: el resurgimiento y la redención de su querida Galicia. Son, además, una queja, una protesta, una [...], una rebelión contra la abrasión y despotismo castellanos por haber intentado borrar la lengua, las costumbres, la poesía, el alma gallega y la vida ¿regional? de Galicia".

"La Sª Bazán sólo atendió a la parte soñadora y amorosa de los Queixumes, mas no dio en la clave de esos cantos".

Xa que logo, neste traballo revisaremos o significado denotativo asociado ás personaxes femininas na obra Queixumes dos pinos, pois hai evidencias, aínda que non doadas de advertir a primeira ollada, de que vai moito máis aló e trascende o referente da muller, entendida como ser humano. As nosas observacións conducirán inevitablemente a matizar os estudos que tratan da misoxinia na obra do poeta, nos que se poden ler consideracións escalofriantes: dalgún dos seus poemas amorosos tense dito que acada "un punto de baixeza moral inigualable en toda a literatura universal" (Manuel Forcadela, apud María Xosé Queizán: Misoxinia e racismo na poesía de Pondal, 1998). Evidentemente toda a obra do poeta vese contaminada por este discurso, xa que non é doado sustraela das conclusións sobre a súa misoxinia, certeiras dende a lectura literal e a perspectiva de xénero sobre as que se fundamentan.

Dixeramos que o bardo non descoñecía o tropo (alegórico), propio do romanticismo, da identificación da patria coa muller, e que incluso o tiña utilizado nalgúns poemas:
  1. "Oda" (publicado solto nun diario): "Como Virgen hermosa, que sin amor suspira, y yace como flor descolorida [...] así gentil Galicia tú yacías".
  2. "¡Desperta, Polska!": A sofrida Cincenta, / filla dos celtas boa, / [...] que garda de Santiago / a milagrosa tomba" (1).
Mais, hai algunha evidencia en Queixumes dos pinos de que se estea a utilizar esta mesma alegoría muller = patria, nación?

Galicia. A novia de Pondal


O ilustre Carvalho Calero, como se estivese a facer unha reportaxe para a revista Hola!, adicáralle catro ou cinco páxinas ó cotilleo de averiguar quen fora a novia de Pondal, da que supostamente a voz poética do bardo falaba no poema "Cando as doces anduriñas". Era unha moza fidalga nada ou residente en Santiago? Vivía na mesma casa na que se aloxaba o Pondal estudante? Non sería, mellor, a moza de Pontevedra á que lle adicara os versos "Yo recuerdo la niña hechicera / que en Helenes la dulce nació"? Logo, se era pontevedresa non podía ser "filla de Santiago", como dicía o poema das anduriñas... Tiña o cabelo preto ou louro? (Historia da Literatura Galega Contemporánea 1808-1936, 1963). Como volo conto. Incrible!

Mais efectivamente, no poema das anduriñas ven unha das chaves que permite revelar quen fora a novia de Pondal. O poema estrutúrase co recurso ó paralelismo máis absoluto, en dúas preguntas (en realidade son a mesma pregunta feita dúas veces) realizadas a dous seres que migran ou viaxan - velaí un dos temas centrais, o retorno á patria ou "A volta ó eido" (que fora o título orixinal do poema das anduriñas). As dúas respostas que se fornecen son, porén, equivalentes ou idénticas entre sí, como o son as anduriñas e o bardo, e gardarán relación co vello título:
  1. As anduriñas: "En que pensan? -Na sua pátria".
  2. A voz poética / o bardo: "En qu' iba pensando estonces? / Decide, ventos de Xallas: / -Sempre iba pensando néla / N' aquela doce rapaza / Q' era filla de Santiago / Branca, garrida e fidalga.
É dicir, a patria do bardo, Galicia, é glosada por extenso nunha metáfora: una doce rapaza filla de Santiago (Galicia nace poéticamente do culto ó Apóstolo), branca, garrida e fidalga (pura, fermosa e de estirpe noble). Non está a falar de ningunha muller, síntoo, senón do amor que sente pola súa terra, descrita como doncela segundo a alegoría ó uso no romanticismo. Velaí a tan traída e levada novia de Pondal, á que consagrou a súa vida.


Nun outro poema que fala da mesma "rapaza" vese a consideración coa que desexa sexa tratada, non quere que se lle faga ningún dano, o que contrasta, como veremos máis adiante, con como é prendida a fada Morpeguite polo Mouco.

Úces da terra de Xallas,
Úces, deixádea pasar;
Ela he filla de Santiago,
Non'stá afeita á vos tratar.
Úces da ponte Aranton,
Non toqué-l-ós seus vestidos,
Q' eles para vos non son.

O rapto. As lecturas colonialismo vs. soberanía céltica


Regla única: estatísticamente, se nun poemario calquera, como Queixumes dos pinos, inserido no romanticismo, de envoltura formal épica e mítica, cun tema central que expresa a subxugación da patria por un axente colonial alleo (Castela), mailo tema do soño ou visión de rexurdimento, no que aparece a muller como representación da terra (Galicia), utilízase o motivo ou tropo do rapto (violación) da muller, o tropo vai ser sempre unha alegoría da relación de subxugación e sometemento que impón o proceso colonial.

Hai miles de estudos adicados á violación como alegoría literaria do colonialismo. K.M. Moloney explicara por exemplo o poema de Seamus Heaney "Ocean's Love to Ireland" nesta liña; o proceso de ocupación é reflictido como unha violación (rape) do país representado como unha muller ("the ruined maid" = "the ground possessed" [a doncela estragada = o chan posuído sexualmente]). 

Moloney engade que no poema de Heaney "the identification of the female body with Irish landscape broadly suggests connection to the sovereignty motif". No antiquísimo mito indoeuropeo da soberanía céltica, lembremos, recréase a hierogamia ou matrimonio sagrado do rei coa deusa da terra, copulación pola que se acada a soberanía dun territorio (v. M. Alberro: "La diosa de la soberanía en la religión, la mitología y el folklore de los celtas y otros pueblos de la Antigüedad", Anuario Brigantino, 2003).

Certamente o rapto da muller-terra (proceso colonial, patriarcal, invasivo e violento) e o mito da hierogamia sagrada céltica (rito no que se sacraliza a apropiación lexítima do territorio) comparten o feito de utilizar a cópula e o corpo da muller como expresión erótica da posesión sobre o territorio, mais difiren no emprego dos métodos (2), violentos e sen consentemento no primeiro caso, rituais e sagrados no segundo. O reverso da posesión lexítima do territorio (hierogamia) é o violento despoxo das nacións (violación).

E o erotismo en Queixumes dos pinos é, nunha serie de poemas, moi violento. A violencia exercida contra a muller-terra ven reflictida en varios poemas, que, intercalados no poemario, admiten unha lectura continúa in crescendo na tensión. Neles cumpre suliñar que a voz poética que aparece neles non é a do bardo, o cal se identifica sempre con facilidade cando aparece. O opresor chámase Mouco (mouco = xordo, que non escoita - cfr. "non nos entenden, non").
  1. "Engañosa Morpeguite": a persecución do monstruoso Mouco que atrapa á fada, e as súplicas e promesas desta. "Mira, 'state queto Mouco, / Mouco non me fagas mal / Se me soltas che prometo, / [...] / Non me prendal' a faldra de brétoma, / Déixame, Mouco, vagar".
  2. "Correndo fui o arume": as consecuencias da violación. "Volvío descabelada, / Decaida y sin zolás; / [...] / Desde entonces tornóu alba, / Algo estantía quezáis".
  3. "Pilleina entre os pinos soa": a violación e o medo da muller. "Pilléina antr' os pinos soa, / Alba de medo tornóu; / Quixo fugir, mais non pudo, / (Que sabe que peixe eu son.) / Rogárame de rodillas, / De rodillas me rogóu; / Tembróu como á vara verde, / Q' estremece a virazon".
  4. "Abonda já d' oracion...": brevísimo poema que inserta o eco da voz do Mouco. "Porque de min non te libran, / Nin Dios nin o demo, non".
A análise que deles fixo María Xosé Queizán segue a ser en xeral válida coa condición de que proxectemos as conclusións da investigadora sobre un outro home, non sobre a personalidade ou psique do poeta. Ese outro home, que representa alegóricamente o colonialismo que someteu Galicia, é Castela: "os violadores buscan satisfacer cos seus actos necesidades de dominio, competitividade, masculinidade e poder"; a violación "está deseñada para traumatizar física, psicolóxica e moralmente á víctima"; "o obxectivo é aterrorizar, dominar, humillar e torturar" (Queizán: opcit.). Velaí a caracterización como violacións dos procesos coloniais de calquera índole en calquera lugar, pois como xa dixera Queizán o que en principio semellan distintas violencias (racismo, clasismo, sexismo, colonialismo) son efectos irmáns provintes todos eles da mesma causa, a concepción patriarcal da sociedade.

O tropo do rapto da doncella e as súas derivacións está moi presente na restante obra de Pondal. No poema "Envolta en seca veste" (3) realízase como un espolio: "Acercouse a soberbia / a falar con dureza acostumada / á virxe que dormía / desporcatada e cándida; / ¿Aún duerme la doncella / de Breogán delicada, / ceñida de verdura / y nieblas vagarosas de la gandra? / [...] / E roubáralle os fillos, / e o manto lle roubara, / cheo das ledas cores / de nacente alborada". Nótese o bilingüismo intencionado do poema.

A patria. Muller, terra e nai

 
Recentemente tivemos a oportunidade de asistir a un interesante seminario sobre Pondal, organizado no local de Espiral Maior en Carballo, coordinado por Xavier Canosa e Paula Cousillas, onde o filósofo Luís García Soto expuxo algunha das ideas fundamentais do seu último estudo sobre Queixumes dos pinos. Concretamente comentara que as personaxes das fadas pondalianas representaban á natureza.

Tralas evidencias e argumentos que acabamos de expor nos apartados anteriores, non podemos máis que darlle a razón ó profesor Soto, engadindo e matizando pola nosa conta que nas fadas, mais tamén noutras mulleres pondalianas que aparecen en Queixumes dos pinos, como a guerreira Maroñas, a muller é símbolo da natureza, si, mais trascendida en paisaxe > territorio > eido > terra > patria ou nación.

Nunha nota do poeta a un verso do seu poemario bilingüe Rumores de los pinos, constátase a tendenza á personificación feminina do eido: "Ou bardo de nobre andar, / [...] / Os suidosos recordos / Canta da doce Fungar". Na nota o poeta indica que Fungar é "tierra verde y hermosa a la vista [...] con cuyo nombre designaban a Galicia los celtas nuestros antepasados".

A utilización da toponimia local bergantiñá para formar o corpus de antropónimos femininos que levan as fadas e as guerreiras de Queixumes dos pinos xurde desta identificación muller-terra ou terra-muller: Maroñas, Morpeguite, Bergantiños... Trátase dun mecanismo de tradición céltica que tivo nas dindshenchas irlandesas o seu maior esplendor, asunto ó que adicaramos recentemente un estudo detallado (Revista dixital da SAGA, nº 4, 2022).

Mais o noso bardo non só utiliza a identificación da muller coa terra-nación. No poema "Vámos, mi buena Rentar," a muller representa á terra como nai nutricia, prisioneira en Madrid. O poema orixinal, deliberadamente bilingüe, publicado inicialmente en Rumores de los pinos, levaba o título, precisamente, de "La Nodriza". A persuasión mentireira do colonialismo (personificado nos condes de Sansueña) albíscase no falso xuramento e na parella opositiva amiga / dueña do verso que Pondal modificou así para a edición de Queixumes dos pinos:

De abandonar á Madrid,
Rentar, la idea desecha;
Y por tu dulce Galicia,
No truéques la mansión régia
Que habitas, donde te juro,
Ser tu amiga, no tu dueña.

A influencia de MacPherson. "El rapto"


Todo o que temos visto ata aquí sobre a alegoría do rapto en Queixumes dos pinos viríase abaixo, aínda sendo unha exposición coherente axustada a diversos criterios literarios, como é o da unicidade da obra que se analiza, se non tivésemos en conta o poema "El rapto" da obra previa Rumores de los pinos. Este poema fora desbotado por Pondal, que non o incluíu en Queixumes dos pinos, aínda que o tropo colonial do rapto latexe continuamente no seu último poemario.

Para Carvalho Calero (op. cit.), que atende, como tantos outros críticos, a unha lectura literal e non literaria da poesía pondaliana, "El rapto" ven sendo o manual de amor de Pondal onde o poeta expresa a súa doctrina erótica de depredador sexual: "ceibe de toda compricación estética ou ética, [...] como un cazador cuaternario, como un guerreiro feudal, [...] o home pon a súa garra sobre a doce presa femenina latexante e vizosa, [...] pouco importa a vontade da muller; [...] asombra ista franqueza primitiva, [...] por iso lembramos sempre istes poemas cando queremos caracterizar o seu erotismo. [...] Nun poema de Rumores formulará sen andrómenas a doutrina":

A Natureza consente que o home tome pola forza á muller: "Toma lo que es para ti: / La virgen, tu dulce presa / De guerra, sea servil: / Yo bendeciré tu crimen, / Impune raptor feliz".

Amáis desta especie de introducción doctrinaria ou xustificativa, á súa vez precedida dunha versión poética dunha noticia de prensa dun rapto sucedido en Madrid, o poema de "El rapto" ten unha parte narrativa na que se produce un diálogo entre o home e a muller raptada. Neste diálogo reaparece o motivo do colonialismo cando se sinala o destino ó que o amante conduce á "bella de blondos cabellos": á patria do home, Galicia, que se define como nación sometida, "sierva melancólica de los reyes".


Así pois, tanto o rapto como a súa xustificación teórica (a suposta doctrina amorosa de Pondal), aparecen neste poema vencellados estreitamente ó tema colonial formando un todo indisoluble, e así hai que entendelos. Mais aquí na alegoría da violación / rapto os papeis do home e da muller aparecen invertidos, agora o home lígase á nación serva, á patria sometida, co que o rol da muller non é doado de entender. Trátase, cecais, dun rescate da soberanía pola forza? As implicacións que imos ver na obra de MacPherson aclararán o rexeitamento do poema por parte de Pondal.
  
Moito teñen falado os críticos literarios sobre a influencia de MacPherson en Pondal, mais semella que ningún leu a MacPherson... visto que non existen traballos extensos sobre ela. Como avanzaramos na entrada anterior do blog (A patria violada), fora o poema "Oithona", do escocés, o que lle servíu a Pondal para estruturar este o seu primeiro rapto colonial, logo desbotado.

Anna Bugajska en "Tales of the Times of Old”: Britons in the Poems of Ossian" (Études Écossaises, 2015) comenta sobre o poema "Oithona" que "Macpherson in this tale employs and completely inverts the metaphor of rape, so common in the discourse accompanying the discussion of the Anglo-Scottish union. Here, Morven/Scotland is represented by the masculine principle, whereas Dunlathmon/England is assigned the feminine one".

Con que obxecto presenta MacPherson, ó que segue Pondal en "El rapto", os principios masculino e feminino invertidos na metáfora da violación, metáfora común na discusión do problema político da unión anglo-escocesa, tan semellante ó noso? A verdade é que resulta complicado comprendelo; unha outra posibilidade é que MacPherson estivese a valorar a opción do unionismo, polo que tería deseñado á personaxe de Oithona como "British princess, the marriage with whom could have secured a cease-fire". Certamente, o unionismo con Castela non foi unha opción politica que barallara Pondal, de aí que desbotase o poema de "El rapto" unha vez madurada a idea e comprendidas as implicacións políticas de seguir fielmente o modelo macphersoniano.

Queixumes dos pinos como aisling


Pondal confírmase como un poeta simbólico, escuro, o noso William Blake en moitos aspectos: o tema da colonización de América que desenvolvería no inconcluso Os Eoas tamén está presente en Blake, o cal tratara, como máis tarde fixera Pondal, o tema do rapto de "Oithona" de MacPherson no seu Visions of the Daughters of Albion.

O malo dos poetas escuros é que ás veces só se entenden eles, e así un poema descontextualizado sobre o tropo colonial do rapto pode ser interpretado como un poema amoroso no que a voz poética expresa unha sexualidade masculina primaria e impulsiva (Carvalho Calero), ou como unha apoloxía da violación (Queizán). 

A qué xénero poético pertence Queixumes dos pinos? Consideramos que a obra se encadra nos aislingí celtas. O aisling é un xénero poético irlandés dos séculos XVII-XVIII no que a protagonista é unha muller sobrenatural que personifica a patria e a soberanía céltica. Nel nárranse en forma de visión ou ensoñación as desgrazas acaídas pola colonización inglesa, feitos gloriosos do pasado, así como o futuro rexurdimento da nación. Tamén pode lamentar o falecemento dun heroe. Nos aislingí o proceso colonial adoita aparecer coma un rapto (4). A libertade que se toma Pondal ó crear o seu propio aisling en Queixumes dos pinos é únicamente a de tomar a voz narrativa como bardo, mais sempre acompañado da deusa da soberanía, coa que espera empreder o voo. 

Detén un pouco,
Na escura terra,
O teu gracioso paso fugaz.
E m' apreixando,
Dos teus garridos,
Graciosos velos de ledo tul,
Nos perderémos,
Do van collidos,
Dos pátrios ceos no brando azul.


(1) Os cantos eran da patria (120 poemas), ed. de Manuel Ferreiro, 2017, poema 99.
(2) Agradezo ós profesores Rosa Brañas e Marcial Tenreiro o pequeno debate no meu Facebook que serveu para asentar esta diferencia esencial.
(3) Os cantos eran da patria (120 poemas), ed. de Manuel Ferreiro, 2017, poema 104.
(4) S. Mathews: Irish Poetry, 1997, px. 119.

miércoles, 22 de febrero de 2023

Cullergondo: un outro condate

O nome de lugar de Cullergondo aparece no ano 952 (Sobrado) como "in uilla Condearegondo".

Se consideramos que a transcrición medieval é respetuosa, isto é, que na súa transmisión non operou afán latinizador ou reetimoloxizador, non é posible soster que a etimoloxía do nome de lugar remita a un nomen possessoris, a un conde (< comite) chamado Aregundo / Aregondo, xa que este antropónimo é sempre feminino, Aregunda, amáis que non está documentado o seu uso no noso territorio.

Sospeitamos, pois, que Condearegondo é un topónimo tautolóxico no que se repite a base céltica KOND-, coñecida sobre todo pola súa forma galo-romana, condate = xunta de ríos. Á forma *Aregondo, coa preposición céltica are = ante + a base KOND- xa tería experimentado a lenición ou suavización do són oclusivo velar xordo en posición intervocálica -k- > -g-, polo que cecais o significado orixinal do nome de lugar *Aregondo ( = diante da xunta dos ríos) quedaba esvaído e non sería moi evidente; é por iso que se renomea repetindo o xa dito, incidindo de novo no feito de ser o lugar unha confluencia fluvial: Conde-Aregondo, como se dixeramos hoxe, Xunta de Ambas Mestas, o que ven sendo o mesmo, "xunta" e "ambas mestas".

O paso a Cullergondo prodúcese pola evolución normal e natural do grupo d+iode (Condeargondo > Co(n)iargondo, etc.).