Entroido - Antruejo

Nos textos medievais galegos temos o primeiro caso documentado do uso do termo Antroido ou Entroido para aludir ó fasto do calendario previo á Coresma, ó que hoxe chaman nalgúns lugares cosmopolitas Carnaval. Non é, porén, o documento do ano 1229 de Liébana (León) a más antiga testemuña do uso do sustantivo na Península, como se ten dito: "sea la primera [vez que se menciona] "Entroydo", que aparece ya en un documento leonés del año 1229" (Caro Baroja, El Carnaval).

É máis, na documentación galega temos a secuencia do proceso de transformación da frase completa que denominaba a data, "introito Quadragesimae", na súa versión curta, "introito", de onde saen as formas coas que aínda coñecemos hoxe ó Antroido ou Entroido. A transformación explícase por sinécdoque, isto é, tomar a parte polo todo. Velaí os documentos: 

- "die introidum" (ano 1220, Oseira); a ocurrencia máis antiga conservada do termo

- "intruitum Quadragesimae" (ano 1228, Melón); a frase completa da que xurde o nome 

- "festo de entroidu" (ano 1251, Ramirás); na nosa opinión a intención do escribán fora consideralo fasto do calendario (confusión corrente nos textos antigos, a de festo por fasto)

Respecto ó termo leonés antruejo, compartimos a opinión de Fritz Krüger: a variante antrudio, con metátese ou cambio de posición da iode orixinal, promove a palatalización do grupo d+y nun son fricativo palatal que acaba evoluíndo ó son fricativo velar xordo (V. "En torno a dos palabras salmantinas: bica, antruejo", Nueva Revista de Filología Hispánica, 1953). Non ten ningunha ciencia.

A palabra, formada a partires do latín, é de orixe galaico nun sentido amplo, como era de esperar ó conservarse na zona onde tamén perviven as primitivas mascaradas invernais que se executan nestas datas, e que por elo reciben o mesmo nome.

Reflexión atopada nun diario galego do século pasado sobre o suposto abolengo castelán da palabra antruido - antruejo: "indudablemente, el gallego no puede probar, en este caso, su antigüedad de origen sobre el castellano y, así, hemos renunciado a la consulta del gallego para buscar el origen de una palabra que tiene más antiguo abolengo castellano". Colle fama e bótate a durmir!

Os topónimos Sino e Sinás como indicacións de termos territoriais

Luz Méndez na súa obra Toponimia de Agolada (2016) inclínase por vencellar o topónimo Sino ás campás das igrexas, xa que logo esa é a definición de sino que se atopa nos dicionarios, "instrumento oco de metal sonoro que produce sons distintos segundo o seu tamaño"; mais a filóloga avisa de que "con todo, na toponimia a palabra pode indicar tamén calquera tipo de sinal ou marca no terreo". Calquera tipo de sinal ou marca?

Nós, por suposto imos desenvolver algo máis esta segunda alternativa xa que na documentación medieval non aparece ningún caso de signum co sentido de campá, e si en referencia a marcos e sinais de delimitación (os chamados petróglifos de termo). A frecuente frase "sub signo" que aparece nos textos medievais seguida do nome dun santo en caso xenitivo non indica que o terrádego do que se fala pertenza á campá (igrexa) do tal santo, senón que a herdade está suxeita á marca de propiedade distintiva ou signo desa comunidade cristiana.

• per alium carralem antiquum et inde per marcos et signales (Sobrado, ano 818) - signales > Sinais / Sinás
• terminos antiquos, quomodo de suos vallatos tanget atrium Santae Mariae de parte infesto et ascendit ille monte de ille signo, et inde tras petras ecclesie per illa casale (Pombeiro, 935) - no que se documenta o sustantivo como topónimo (Monte do Sino) nunha delimitación
• pervenimus ad patronum conscriptum, qui stat inter ipsum montem Balderici et villas quas vocitant Scornaboves et facto signo tornavimus per aggerem terre adividente per ipsum montem (Celanova, ano 950) - onde temos documentado no século X o feito de gravar un petróglifo de termo nun menhir

É pois o sentido de signum que se atopa no Du Cange (sub signum 3) o que resulta pertinente para a toponimia: "limes, terminus, finis, borne". O exemplo que fornece o glosario detalla os tipos de "signa, quæ antiquitus constituta sunt, oportet inquiri, id est, aggeres terræ, sive arcas, quas propter fines fundorum apparuerit fuisse constructas: lapides etiam, quos propter indicia terminorum sculptos constiterit esse defixos" = trincheiras ou valados cos seus terrapléns, arcas, pedrafitas.

A capela de San Xoán do Coto do Monte Medela (Loureda - Cesuras)

Vales Villamarín sostiña que o marco do monte Medela formou parte da cámara dun megálito prehistórico, da que aínda se conservaban dous esteos cando el fixera a visita á capela de San Xoán do Coto aló polo ano 1972 nun día de romaxe ("El marco del monte Medela", Anuario Brigantino, 1999). Un deles era o que fai de marco parroquial, que aínda se conserva na actualidade, e o outro estaría, segundo a descrición de Vales Villamarín, xunto ó primeiro e a rentes do chan, mais hoxe semella desaparecido.

Marco do monte Medela xunto á capela de San Xoan do Coto.

(C) Dolores González de la Peña, 2023.

O autor baseaba a súa proposta de considerar estes elementos restos dunha cámara funeraria megalítica, no propio topónimo Medela, un derivado do latín meta, termo que se refire a moreas de terra ou pedras de forma piramidal coas que se delimitaban os territorios, e tamén na crenza popular de estar soterrado alí mesmo Trenza Muela, un Tronante ou Escoler, lembranza folklórica dunha divindade celeste pagá capaz de dominar o clima (deus do raio e a treboada). 

No enclave seguramente houbo máis dunha meta ou mámoa xa que logo no traballo de Vales Villamarín indícase que había outros chantos no adro da capela, e que baixo o chan dun cobertizo anexo ó templo aparecera «unha caixa que contiña unha imaxe de ouro», que podería ter sido parte do enxoval funerario dun dos túmulos (v. por exemplo o caso que contáramos na entrada El santiño de oro de la mámoa de As Negradas - Guitiriz).

Parte do friso no interior da capela de San Xoán do Coto.

(C) Manuel Ruibal, 2023.

Na nosa visita do pasado domingo a San Xoán do Coto, na compañía de Sonia Castro e Manuel Ruibal, puidemos comprobar a consistencia da hipótese de Vales Villamarín: por unha das estreitas fiestras da capela pode verse parte dun friso cunha inscrición que o bo ollo do amigo Ruibal leu como "METIBVS". Na miña opinión o comezo do texto sería "SV METIBVS", é dicir, "baixo as metas", en referencia as medelas ou túmulos funerarios do coto, polas que recibiu o nome de monte Medela.

A mensaxe completa descoñecémola polo momento, e aínda resultando enigmática, a información que fornecen estas dúas palabras é de grande interese:

• a forma plural METIBVS proba a existencia de varios túmulos no coto, tal e como sospeitaba Vales Villamarín
• podería aludir á crenza de estar a tumba do tronante Trenza Muela baixo as medas, no soterraño dos túmulos, como as tumbas fundacionais de heroes e entidades sacras que se coñecen dende a antigüidade e que deron lugar a advocacións cristianas como Notre Dame de Sous-Terre ou Nosa Señora de Soterraña
• ven indicarnos que a capela de San Xoán está construída sobre un túmulo neolítico ou necrópole; aínda que as antas-capela son correntes en Portugal, e polo menos hai unha en Asturias (dolmen-capela da Santa Cruz, en Cangas de Onís), aquí non se coñecía ningún caso claro

A Fieira

Dino tódolos dicionarios, fieira é un cordel ou liña (derivado do latín filum, "fío"), así que non ten nin tivo nunca nada que ver co feo (foenum), que é a hipótese que manexaran Piel e Gonzalo Navaza na súa tese de doutoramento sobre a fitotoponimia de Galicia. Como cordel ou liña, na toponimia, poderá estar vencellado a antigas delimitacións territoriais, o mesmo que o liniolo (de liña, non de liño) que aparece na documentación de deslindes de Celanova e na de Coimbra:

• ano 950 (Celanova): " inuenimus aliam sic lapideam archam, et gradientes pro liniolo et muliones fictos inuenimus in lapidem sculbtos burgarios" = vimos a unha arca feita tamén de pedra, e seguindo polo liñó e unhas pedrafitas atopamos nunha pedra uns petróglifos de coviñas ou círculos concéntricos...
• ano 982 (Celanova): "et feret in cima de uilla ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco. et inde per suos moliones firmissimos" = e leva a *Cimadevila a outro lacus maior polo seu liñó onde está chantada unha pedra labrada coa figura dun home, que fai de testigo dende un lacus ó seguinte, e de alí, polas súas pedrafitas ben chantadas...
• ano 1092 (Coimbra): "vadit ad illas petras, super Porto Manso, et transit illum rivulum Sur et vadit per illud fundamentum quod vocant Liniolum" = vai as pedras de sobre Porto Manso e pasa o río Sur, e vai polo fundamento que se chama Liñó...
• ano 1181: "et per Patronum, per Rauoyra uedra et per Lignoo per castrum de Portas quomodo diuidit per Iuncariam".

O fundamento dunha delimitación territorial é pois a liña ou trincheira que a demarca (como os ditch británicos: cfr. o Offa's Ditch que separa Gales de Inglaterra). Este mesmo sentido terá o topónimo Fieira ou A Fieira, como liña de demarcación territorial formada por unha trincheira e os distintos elementos mencionados na documentación medieval aportada, xeralmente arcas (dólmenes), pedrafitas, pedras con gravados, lacus (lagoíñas de montaña, ou cecais outro tipo de petróglifos, como pías cadradas), e estelas antropomorfas.

Ó topónimo tamén podería aludir a unha estrutura enfiada do parcelario, ou a unha cadea de cumios (v. Cordal, Cordón, Cordeiro) como no orónimo Sierra de la Filera (León).

Diferente orixe ten o topónimo Frieira, do latín frigidaria, "lugar onde vai moito frío".

Abellonciña e Ilicino, máis Serra dos Cabalos

Abellonciña é un cumio principal da Serra da Lastra. Máis concretamente o orónimo é resultado da amalgama ou apiñamento do nome orixinal, que tería sido "A Vella Enciña", e que se conserva no do parque natural adxacente chamado da Serra da Encina da Lastra, nome que pronto se ultracorrexirá como *Da Aciñeira da Lastra, e se non volo credes... esperade un tempiño.

Por suposto que a etimoloxía de Abellonciña como orónimo non ten nada que ver cos abellóns nin coas enciñas ou aciñeiras. Dado que nas Minutas Cartográficas do IGN tamén aparece como Abellanciña, deixo constancia expresa de que tampouco é semicastelanización dun *Abelaíña.

Como dixéramos no 2005 ("Hiendelaencina. Las encinas en la toponimia", Celtiberia.net) trátase dun caso de homonimia entre os derivados do latín ilex, "aciñeira", e os de elix, "sulco".

Simonet no seu Glosario de voces ibéricas e latinas usadas entre los mozárabes, na entrada lechna indicaba: "probablemente corrupción del latín elix, que se halla en Nebrija bajo sangradera de surco, cuyo plural elices traduce por surcos grandes para desaguar la tierra. Hállase este vocablo en Plinio, Festo y Columela, que en su libro II, cap. 8, escribe "sulcos aquarius quos nonnulli elices vocant". Y en un antiguo Glosario se lee: "Elices sulci in maribus per quos aquae eliciuntur". De elix, elicis, pudo formarse en Bajo Latín un vocablo elicina (contraído después en licina y lechna), como de ilex, ilicis, se formaron ilicina, elcina, alcina, etc.".

A etimoloxía de Abellonciña, aplicando o que dicía Simonet, lévanos ó campo da hidro-oronimia, pois o cordal é unha vertente de augas marcada polos "surcos grandes para desaguar la tierra" que son os regos. Mesmo o nome do monte Ilicino (Pico Sacro) vai ter a etimoloxía proposta por Simonet, mellor que a que o vencella coas enciñas. 

Sinalado co cursor, o cumio da Abellonciña da Serra da Lastra.

Aproveitando que estamos nesta zona diremos que o outro orónimo da serra veciña, Serra dos Cabalos, non estará probablemente motivado pola presenza destes animais, senón pola orografía, por ser estes picos caput vallis, os cabezos dos vales, frase latina que segundo amosou Montenegro Duque, evoluiu cara oronimia tipo Caballos ou Cabalos (por reetimoloxización popular), Caboalles, ou Covallos: Sierra de Caballos (Teruel), Cabeza del Caballo (Salamanca), "mons Cauallus prope riuulum Haue" (ano 873 - Cartulario de Guimarães). Sempre atenderemos, claro está, na interpretación do topónimo, ó contexto no que se atopa o nome de lugar, e nestes casos a orografía é soberana.

Puerto de Ancares, Puerto de Leitariegos (e baixo el Caballes Alto e Caballes Baxo - actuais Caboalles), Puerto de Somiedo e Puerto de Ventana, ano 1767 (Antonio Sanjurjo Montenegro: Diccionario geográfico de Tomás López: León, px. 819 do visor.

Foilebar - A Arcoia (Pobra do Brollón)

 Foilebar (A Arcoia - Pobra do Brollón).

A microtoponimia revélanos un antigo foxo de paredes converxentes ou trampa para cazar o lobo, logo completamente parcelada para uso agrícola, en A Arcoia (Pobra do Brollón - Lugo). E faino dobremente, co microtopónimo Foilebar (< fogium lupale = foxo do lobo) e, no bico do mesmo, o microtopónimo Pena das Cabras, onde se ubicaría unha cabriña como reclamo.

Rego Rebolo

 

Rego Rebolo na aldea do Rebolo (Vilavite - Friol).

A existencia dun sustantivo en galego como é rebolo, "roble; carballo; retoño de roble", aínda en uso, non debe levarnos a considerar que a toponimia Rebolo teña que estar sempre relacionada con el. A homonimia é un feito bastante corrente na investigación toponomástica, o que conleva a existencia dunha grande cantidade de homónimos, como o topónimo Pereira (que non ter que ver coa árbore de idéntico nome, senón que ás veces é un derivado do latín petraria, "lugar de pedras"), ou Maceira (que non é sempre a árbore, senón a versión romance do latín macenaria, "muro de pedra"), etc.

No caso de Rebolo, vemos que é frecuente como nome de regos, existindo outro Rego do Rebolo que nace no pico de Montouto, entre Quiroga, Vilamartín de Valdeorras e León, correndo por terras leonesas. O máis probable é que a súa etimoloxía sexa o diminutivo latino rívulum, "rego", que na documentación medieval galega se atopa evoluído na forma ribolo, con apertura do u en o, o que podería ser a causa do desprazamento acentual [ribólo]: "ribolum Deze", "ribolum Zeia"; "riboli Laurenzana"; "ribolum Aliste"; "ribolo Tamega"; "ribolo Caue"; "ribolo Aue"; "ribolo Torto"; "ribolum Pel"; "ribolo Catavvo"; "ribolo Nevie"; "ribolo Alistelio"; "ribolo Tuela", etc. (fonte: CODOLGA).

Reumiro (Reumiraego), Ramiro e Ramirás = Río Grande

En falando do teónimo galaico-lusitano REVE, e máis concretamente do seu epíteto REUMIRAEGO da ara de Florderrei Vello, Carlos Búa expresábase en xeral en contra da súa consideración como hidrónimo porque, dicía, "na nosa paleohidronimia a composición en -miro/-a brilla pola súa completa ausencia" ("Hidronimia e teonimia", en Onomástica Galega II, ed. Kremer, 2013).

Eu non considero xa, despois de certo tempo lendo e traballando no eido da hidronimia paleoeuropea, que o -miro de REUMIRAEGO sexa o hidrónimo paleoeuropeo *MIRA do que ten falado Rosa Pedrero (Emérita, 1996). Nin sequera vexo necesario, para continuar sostendo o carácter de divindade fluvial do teónimo e hidrónimo REVE, equiparable ó latín riuum, "río" (Villar), continuar explicando como hidrónimos tódolos seus epítetos (Paramaeco, Larauco, Marandigui, Anabareaco, Veisutu, Langanitaeco), pois é que simplemente poden estar facendo alusión ó nome da rexión atravesada polo curso fluvial, ou ó punto no que se sitúa a cabeceira do río, sen que sexa necesario ver neles sempre termos que remitan á hidronimia paleoeuropea: ó río do Páramo, o río do Larouco, etc.

O caso do calificativo de REVE REUMIRAEGO, no que se repite o tema hidronímico REVE en composición (reu-miraego), dá conta dunha tautoloxía, como se dixésemos Río Remuíño, cun re- que segundo Edelmiro Bascuas podería provir de río (Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002, punto 84), o que indica que o tema REVE é paleoeuropeo e xa estaba evoluído fai 1800 anos de forma que os falantes non se percataban da redundancia na que incurrían.

No segundo elemento do composto REUMIRAEGO notamos un adxectivo cognado do latín MIRUS, -A, -UM, "admirable, notable, grande", xermano MEREIS, "grande, famoso". Na nosa opinión estamos perante un caso antigo de denominación do tipo Río Grande (Reumiro), hidrotopónimo moi extendido que evita o nome propio do río, ou ben, que indica que ese nome tan común é o seu nome propio. Non é, polo tanto, que a hidronimia en -miro brille pola súa ausencia; é que hai un só caso (Reumiro = Río Grande), que vale para moitos.

Sostemos tamén a posibilidade de que dito composto poida conservarse no topónimo Camporramiro (Chantada), que dá nome a un lugar e un río afluente do Miño, e Ramirás (Celanova), preto do Arnoia, sen que en principio teñan a súa orixe no antropónimo de orixe xermano Ranemirus / Ranimirus > Ramiro, a pesar da súa apariencia. Por suposto que o mencionado calificativo céltico ou paleoeuropeo, semellante ó latín MIRUS, -A, -UM ou ó xermano MEREIS, se atopa na nosa toponimia, tal e como vimos no caso de Castromil, que non ten outra explicación, ou, no de Seixosmil < *Saxomiri, en alusión á morrena glaciar do Irimia.

A fonte do "Rey Miro" que existía en Tui no ano 1453 (documentación do Corpus Xelmírez) viría coroar a nosa proposta. Para o hidrónimo "rei" (non en referencia ó monarca, senón ó río) pódese consultar o traballo de Llamazares Sanjuán Rey, Reina y términos conexos en la toponimia leonesa (Lletres asturianes, 1993).

Ingüeiro

Ingüeiro é sustantivo en desuso que designaba unha pesqueira de anguías, derivado do latín anguilarium. Na documentación medieval consérvanse testemuñas do seu valor e da perda normativa do -l- intervocálico:

• "Et in nassarios quos uocitant anguileira et benedicti", ano 923 (Lugo, Tumbo Vello)
• "Et do ei medietatem de illa piscaria de Anguieiru ad coquinam predicti monasterii", ano 1238 (Cartulario de Fiães)

O ingüeiro, dende a vella acepción de naseiro de anguías, pasou a designar por metonimia o fenómeno no que a lagoa do monte Louro (o ingüeiro) rebenta a duna que a separa do mar, e a auga salgada penetra no lago xunto co peixe.

"Antano os labregos do lugar ás veces se vían obrigados a crear artificialmente o ingüeiro cando as augas anegaban as terras de labranza dos arredores. Chamábase "ir rebentar o ingüeiro", confiando tamén en que "entrase a auga do mar a mesturarse coa auga doce que baixa do río da Longarela, e con ela o peixe, facendo do "lajo" unha gran nasa natural", cóntanos Antón Lado. Conta Nieves Formoso que ata se chegaban a pescar anguilas e ata sollas" (Blog Que pasa na costa: "O ingüeiro, o impresionante espectáculo natural da fusión da lagoa das Xalfas e o mar da Area Maior", 2018).

Vemos polos datos fornecidos no blog citado que efectivamente o lago do monte Louro era un gran naseiro natural onde se podían pescar anguías: un angüeiro. Nesta mesma fonte o informante Antón Lado expón as dúas etimoloxías que barallara para explicar o sustantivo, como derivado de lingua ou de ingua, termos que segundo el farían referencia á barreira de area que separa o lago do mar. Ó tempo, incide na utilidade da lagoa como pesqueira: "parece ser que antigamente se abría a lagoa nun proceso de traballo colectivo-comunitario que se denominaba "ir rebentar o ingüeiro" para pescar anguía e outros peixes".

Confiamos na nosa proposta etimolóxica que vencella o sustantivo e microtopónimo con arcaicas artes de pesca (de anguilarium), amáis que vai refrendada pola documentación medieval e a confirmación da utilidade do lago como naseiro natural de anguía. A expresión "rebentar o ingüeiro" significaría nun principio "formar o naseiro abríndoo ó mar para que entrase o peixe", logo pasaría a usarse nun sentido xeral para a apertura natural do lago. O paso fonético de angüeiro a ingüeiro débese á metafonía, isto é, a influencia das vogais anteriores e pechadas ei sobre o a átono, ou simplemente á inestabilidade do vocalismo átono.

https://youtu.be/IJwgB6zdwCw

O ingüeiro, vídeo e fotografía de Nieves Formoso e Manuel María Candamo, 2018.

As formas portuguesas anguía / enguía / inguía recollidas por Leite de Vasconcelos no seu estudo sobre o hidrónimo Angueira / Engueira / Ingueira (Miranda), en Estudos de Filoloxía Mirandesa, V. I, 1900, px. 63-69, garanten a vacilación da vocal átona. O autor, sen embargo, non vencella a etimoloxía do Angueira á anguía, senón ó latín anguis, "cobra de auga", por mor de que se vise de anguila debería ter dado, segundo el, Anguieira. Nós consideramos que o paso de Anguieira a Angueira / Engueira / Ingueira implica a redución dun incómodo tritongo.

Inaquare

Tamén resulta interesante analizar aquí a orixe de angoeiro no sentido de "cavorco profundo e irregular feito polas correntes nas marismas", ou ben "burato na base dun valado, polo que pasa a auga para regar un prado" (v. dicionarios de Estraviz e Carré Aldao), pois é que o ingüeiro da lagoa do monte Louro podería designar a canle entre a lagoa e o mar. Angoeiro tense considerado como variante de augüeiro, é dicir, sería un simple derivado de auga con nasalización secundaria do ditongo au. Mais Isidoro Millán González-Pardo tiña proposto inaquarium, de inaquare, "inundar, anegar" (Homaxe a Ramón Otero Pedrayo no LXX aniversario do seu nacemento, 1958, px. 266). Dito termo atópase na documentación medieval leonesa, "inaquabat molina" (ano 938), e ven recollido na obra Léxico Hispánico Primitivo (2003).