tag:blogger.com,1999:blog-11858434379975331882024-03-17T21:17:15.719+00:00ArqueotoponimiaToponimia prerromana, hidronimia paleoeuropea, etnografía, megalitismo e arte rupestre.
Se chegaches aquí por Google e non te levou á entrada que procurabas, volta a repetir a búsqueda dende Bing! ou usa o buscador interno do blog. Grazas!Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.comBlogger999125tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-54069561452984964462024-03-10T00:55:00.079+00:002024-03-17T21:16:42.400+00:00O rei no río: enterramentos reais nos cauces fluviais no Bronce Final<p style="text-align: right;"><span style="text-align: center;"><i>Je veux dire que l'idée de secret devait primitivement se rapporter non pas tant aux trésors ensevelis avec le chef, qu'au cadavre même du chef (Van Gennep)</i></span></p><p><br /></p><p>Imos ligar dous feitos rituais ata o de agora non relacionados.</p><p style="text-align: justify;">a) As <b><i>inhumations sub-aquatiques</i></b> que estudara o etnógrafo francés Arnold van Gennep no seu artigo adicado ó unico caso que o investigador coñecía daquela en Europa, "<a href="https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.104795/page/n203/mode/2up"><b>La tombe d'Alaric</b></a>" (<i>Revue Archeologique</i>, 1924).</p><p style="text-align: justify;">b) Os chamados <b>depósitos votivos fluviais do Bronce Final </b>(c. 1000 a.C.) maiormente armas e enxoval guerreiro (como p. ex. cascos), atopados nos cauces dos ríos europeos.</p><h2 style="text-align: center;">A tomba subacuática de Alarico.</h2><h2 style="text-align: center;">Inhumacións nos cauces dos ríos</h2><div><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2D-rZxlgRTk1B3ill-PIgfiOEOInt6zjw_9Nh3CAcjReQojtzOGNStHFp1AIAyfmiTw_1spWZ_81IPNjWYAr8SXHtMqmesa_HwpCPkX6j2kwZ7JK6eo8sQRWsfBjvLZtFkNk3D3HlSok5mj2F-Tv9lPiWpWog3GgR1Dv2-yQBNfGXt-pLRdYSrbtQg34/s795/432152931_7678018975554128_7654728801875062698_n.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="758" data-original-width="795" height="610" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2D-rZxlgRTk1B3ill-PIgfiOEOInt6zjw_9Nh3CAcjReQojtzOGNStHFp1AIAyfmiTw_1spWZ_81IPNjWYAr8SXHtMqmesa_HwpCPkX6j2kwZ7JK6eo8sQRWsfBjvLZtFkNk3D3HlSok5mj2F-Tv9lPiWpWog3GgR1Dv2-yQBNfGXt-pLRdYSrbtQg34/w640-h610/432152931_7678018975554128_7654728801875062698_n.jpg" width="640" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><br /></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-size: x-small;">No gravado de Leutemann vese como o cauce do río Busento é cortado cunha represa de táboas para poder escavar a tomba na que se depositan o corpo do rei e o seu enxoval funerario. O cortexo fúnebre vai baixando ó interior do cauce baleiro.</span></div><p style="text-align: justify;">Contaba o historiador godo Jordanes que á morte de Alarico o río Busento (sur de Italia) foi desviado temporalmente para escavar unha fosa profunda no seu leito; alí depositaron o corpo do rei e grandes riquezas. Os escravos, prisioneiros de guerra, que se encargaron destes traballos logo foron mortos*.</p><p style="text-align: justify;">No estudo de Van Gennep afírmase que o ritual funerario atípico descrito por Jordanes non é unha lenda, como pensaba Salomon Reinach. Di que Reinach chegou á conclusión de que era unha fantasía porque non coñecía ningún ritual funerario que comportase a inhumación no leito dun río previamente desviado (só a pasaxe de Dión Casio que narra como Decébalo, rei da Dacia, fixo enterrar o seu tesouro deste xeito).</p><p style="text-align: justify;">Co obxecto de confirmar que non era un ritual funerario inventado, Van Gennep forneceu cinco casos seguros máis, que tiña anotados para as súas investigacións sobre os <i>Modes de la Sépulture</i>, os cinco africanos: dous na África oriental belga, dous na conca occidental do Congo e outro na Serra Leona. Non se trataba dun ritual xeralizado, senón destinado a individuos pertencentes a certa clase social: grandes xefes e un especialista relixioso. O proceso era o seguinte: desviábase o leito dun río para escavar unha fosa de sepultura onde era depositado o corpo do defunto co seu enxoval (nun caso descríbese en detalle como composto dun fusil, lanzas e machados); logo disto permitíase que o río voltase ó seu cauce. Nun só caso Van Gennep aporta o dato dos sacrificios humáns nestes rituais funerarios africanos, tanto das mulleres e dos fillos do defunto, que terían sido sepultados vivos xunto del, como de escravos mortos na ocasión da cerimonia.</p><p style="text-align: justify;">Pola nosa conta podemos engadir ós casos africanos anotados por Van Gennep outros seis que temos atopado en Eurasia: a tomba de Gilgamesh, a de Atila, a de Ghenghis Khan**, a do profeta Daniel, a do Rei Lear** e as vontades funerarias do emperador chinés Liu Heng.</p><p style="text-align: justify;">1. <b>A tomba de Gilgamesh</b>: nas taboíñas cuneiformes co ciclo épico de "A morte de Gilgamesh" atópase ó heroe desviando o cauce do Éufrates para construír a súa tomba nun lugar elixido por revelación divina; logo as súas mulleres e outros personaxes (músicos, o mordomo, criados, o barbeiro...) son tamén deitados na tomba para acompañar o rei ó Alén, e finalmente cando o rei é depositado nela o río déixase correr de novo polo seu cauce para cubrila e ocultar o lugar para sempre (Scott E. Noegel en <a href="https://www.google.es/books/edition/A_Companion_to_Ancient_Epic/a1NSEAAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=gilgamesh+tomb+river&pg=PA238&printsec=frontcover"><i><b>A Companion to Ancient Epic</b></i></a>, 2008, John Miles Foley ed.).</p><p style="text-align: justify;">2. <b>A tomba de Atila</b> (lendas húngaras e de Transilvania estudadas por Mihály Hoppál, "<a href="https://hungarianreview.com/article/20120123_the_burial_of_attila/"><b>The Burial of Attila</b></a>", <i>Hungarian Review</i>, 2011). Só fornecemos tres lendas da manchea delas que veñen no estudo de Hoppál, onde tamén se analiza a <b>posible conexión entrelas e certas tradicións funerarias chinesas e mongolas</b>: </p><p style="text-align: justify;"></p><ul><li>no río Tisza previamente desviado, nun triple ataúde de ouro, plata e ferro; tódolos os homes que participaron nos traballos e na cerimonia foron sacrificados para que non puidesen revelar o lugar; logo o río voltou ó seu cauce (lenda da cidade de Dömös)</li><li>no mesmo Tisza nos tres ataudes de distintos metais; nun punto do río elixido polos líderes; seguindo a visión dun chamán desvíase o río; son sacrificados 300 dos mellores guerreiros do rei, acompañados das súas esposas (lenda da cidade de Mohács)</li><li>na lenda de Ásvány explícase que o punto do río elixido para a tomba foi <b>unha bifurcación do cauce</b>; explícase a orixe desta cerimonia funeraria na visión dun chamán, que responde deste xeito á pregunta de como ían sepultar ó líder: "nun raio de sol [ataúde de ouro], nun raio de lúa [ataúde de prata], na noite escura [ataúde de ferro], baixo a auga e baixo a terra [nunha sepultura escavada no leito dun río], e ninguén saberá onde foi enterrado Atila"</li></ul><div style="text-align: center;">Nun raio de sol,</div><div style="text-align: center;">nun raio de lúa,</div><div style="text-align: center;">na noite escura,</div><div style="text-align: center;">baixo a auga e baixo a terra,</div><div style="text-align: center;">e ninguén saberá onde foi enterrado Atila</div><p></p><p style="text-align: justify;">3. <b>A tomba de Ghenghis Khan</b>: segundo Werner ("The Burial-Place of Genghis Khan", <i>Journal of the North-China Branch of the Royal Asiatic Society</i>, 1965) existen varias tradicións ou mitos sobre a tomba do emperador mongol Ghenghis Khan, e unha delas é a de que foi sepultado no leito dun río que fora desviado temporalmente.</p><p style="text-align: justify;">4. <b>A tomba do profeta Daniel</b>: segundo Ritter, no seu <i>Erdkund</i>e, a tomba do profeta Daniel estaría no leito dun río preto de Susa. O río tería sido desviado para construír unha tomba de pedra no seu leito, e logo a auga se deixaría fluír de novo polo cauce habitual.</p><p style="text-align: justify;">5. <b>A tomba do Rei Lear</b>: na <i>Historia Regum Britanniae</i> (s. XII) o galés Godofredo de Monmouth conta que á morte do Rei Lear a súa filla Cordelia enterrouno nun subterráneo que mandou construír baixo o leito do río Soar - "Cordeilla [...] sepelivit patrem in quodam subterraneo, quod <b>sub Sora fluvio</b> intra Legecestriam fieri praeceperat". Este importantísimo caso sitúa xa no ámbito do Bronce Final Atlántico os enterramentos <i>sub alveo</i> que estamos a comentar: segundo as <i>Crónicas</i> de Raphael Holinshed a morte de Lear ocorreu 54 anos antes da fundación de Roma, é dicir, no ano 801 a.C., en pleno Bronce Final. Expresamente, na descrición deste enterramento non se reflicte a técnica utilizada para construír o subterráneo baixo o leito do río, pero dedúcese que o cauce tivo que se reter ou desviar dalgunha forma para facer a obra.</p><p style="text-align: justify;">6. <b>O caso do emperador chinés Liu Heng</b>, falecido no ano 157 a.C. é ben relevante pois amosa que o o costume era unha práctica funeraria habitual entre os líderes imperiais. Coñecemos o seu testamento vital no que expresamente ordea que á súa morte non se escave na montaña nin se desvíe o cauce do río en Baling para facerlle un mausoleo, e que as súas concubinas sexan enviadas de volta ó seu fogar (isto é, que non fosen sepultadas en vida xunto del). Liu Heng caracterizouse por levar unha vida moi austera e así se percibe nas súas últimas vontades (Hing Ming Hun, <a href="https://books.google.es/books?id=_d7zDwAAQBAJ&pg=PA106&lpg=PA106&dq=carve+divert+river+liu+heng&source=bl&ots=53H8XZTzY6&sig=ACfU3U2rEq6K0qbhycAqU9uuTT6S5d_VGg&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwin74LKvu-EAxUA7LsIHd9FC2AQ6AF6BAgIEAM#v=onepage&q=carve%20divert%20river%20liu%20heng&f=false"><b>The Magnificent Emperor Wu: China's Hang Dinasty</b></a>, 2020).</p><p style="text-align: justify;">Doutra banda, na base de datos <i>dúchas.ie</i> do folklore de Irlanda atópanse lendas como a do tesouro de Decébalo: "In one of the fields of our land there is supposed to be hidden treasure. This wealth is supposed to be buried there by Mc Carthy, Lord of Duhallow on his way from Fermoy to Kanturk in flight from his enemies. The story goes on to tell how he had one of his servants with him, and when the treasure was buried he killed the servant so that the secret would be never known. The Book of Doneraile says <b>it was buried in the old bed of the Skehanagh river</b>" (Richard Hanley - Cork).</p><h2 style="text-align: center;">O depósito votivo de Santo Estevo de Ribas de Sil. Unha posible inhumación <i>sub alveo</i> (baixo o cauce dun río)</h2><p style="text-align: justify;">Os chamados depósitos votivos fluviais do Bronce Final Atlántico (c. 1000 a.C.) veñen considerándose iso, depósitos votivos de armas e enxoval dos guerreiros, relacionados maiormente cun culto as augas (v. estado da cuestión en Beatriz Comendador Rey, "<a href="https://www.researchgate.net/publication/333386240_LA_ESPADA_DE_FORCAS_PARADA_DE_SIL_OURENSE_EN_EL_CONTEXTO_DE_LA_CUENCA_HIDROGRAFICA_DEL_RIO_SIL"><b>La espada de Forcas (Parada de Sil - Ourense) en el contexto de la cuenca hidrográfica del río Sil</b></a>", 2014), ou ben cecais con certos rituais liminais vencellados ás fronteiras territoriais, posibilidade que apuntara Marcial Tenreiro ("<a href="https://archive.org/details/LaLanzaEnLaTierraRitualesJuridicosDeTomaDePosesionEntreLa/page/n13/mode/2up"><b>La lanza en la tierra: rituales jurídicos de toma de posesión entre la Antigüedad y la Edad Media</b></a>", 2007).</p><p style="text-align: justify;">Puntualmente algún investigador como Bradley tense pronunciado polo carácter funerario dos depósitos fluviais (<i><a href="https://www.google.es/books/edition/The_Passage_of_Arms/IKVOAAAAIAAJ?hl=es&gbpv=1&dq=bradley+funerary+arms+rivers&pg=PA102&printsec=frontcover"><b>The Passage of Arms</b></a></i>, 1990) argumentando que, mentres que no Bronce Inicial as espadas se atopan maiormente en tombas, no Bronce Medio e Final son recuperadas principalmente de contextos acuáticos, distribución complementaria que podería ser indicativa de que formaban parte tamén dun rito funerario, no que, desta vez, os corpos e os enxovais se depositarían nos ríos, en lugar de deixalos nas tombas en terra, como sucedía no Bronce Inicial. </p><p style="text-align: justify;">A hipótese de Bradley sobre un posible ritual funerario acuático estaría, na nosa opinión, refrendada polos casos comentados no apartado anterior, mailas tradicións funerarias africanas aportadas no estudo de Van Gennep. Claro que Bradley non se pronuncia sobre o proceso de deposición de corpos e enxoval do seu ritual funerario acuático; mais se se trata de facer unha tomba nun río, non simplemente arroxar ou colocar nel o corpo e o enxoval do defunto, será preciso en xeral desvialo ou retelo cun traballo de enxeñería hidráulica previo do que o investigador non fala (aínda que hai algún outro sistema de facelo nas propostas que veremos logo sobre os depósitos de armas na ría de Huelva).</p><p style="text-align: justify;">Pero temos polo menos <b><span style="color: red;">dúas</span></b><span style="color: red;"><b> evidencias</b></span> de que os chamados depósitos votivos fluviais do Bronce Final poderían ser restos de <b>enterramentos</b> <b><i>sub alveo</i></b> para ocultar a tomba dun personaxe que, polos datos que figuran nos casos enunciados de Eurasia e nos costumes africanos, se se permite o paralelismo, tivo que ter a categoría dun rei, líder militar ou xefe.</p><p style="text-align: justify;"></p><ul><li>A primeira evidencia é que estes depósitos do Bronce Final atópanse preferentemente en vaos, bifurcacións, confluencias e mananciais, puntos que se veñen interpretando como lugares con connotacións especialmente liminais para as ofrendas, pero que dentro da hipótese que estamos a expor evidénciase que son puntos nos que é máis doado facer unha desviación temporal dun cauce fluvial para escavar unha fosa sepulcral ou construír unha cámara, ben polo menor caudal do río (no caso dos vaos e nacedoiros), ben pola posibilidade de desvialo por unha das ramas pechando o caudal da outra (nas bifurcacións, <b>como se narra nunha das lendas sobre Atila</b>) ou pola posibilidade de derivar o tributario por unha canle provisional trazada en diagonal cara o río principal (no caso das confluencias) o que permitiría deixar parte do cauce do tributario en seco para facer a fosa ou cámara funeraria.</li></ul><ul><li>A segunda é a posible tomba atopada en 1954 no centro do cauce do Sil, en Santo Estevo de Ribas de Sil, cando se deixara en seco o leito do río para facer unha presa no proxecto de construción dunha central hidroeléctrica. Segundo o arqueólogo Almagro Basch o lugar do achádego era unha poza ou fosa natural do río chea de entullo arrastrado pola corrente. Segundo a nosa opinión, nesta poza natural teríase depositado o corpo (presumiblemente) mailo enxoval dun guerreiro, e logo se cubriría de pedra. Na interpretación de Almagro Basch considerábase que o entullo ou material de acarreo fora levado polo río e depositado na poza naturalmente, como tamén tería chegado accidentalmete á poza o corpo dun guerreiro coas súas armas (que cecais tería caído ó río); <b>corpo e armas acabarían xusto no fondo da poza natural</b> (nótese que neste suposto a poza tería que estar baleira) para logo ser cobertos polo acarreo, entullo e pedras arrastrados pola corrente. A hipótese de Almagro Basch non satisface a cuestión da estratigrafía deposicional dos elementos (panoplia de armas) na poza, propia dunha tomba, nen moito menos explica por que unha poza natural nun río ía estar baleira ata que recibiu o corpo e as armas dun guerreiro que quedaron no seu fondo, momento no que se comezou a rechear de pedras arrastradas polo río.</li></ul><p></p><p style="text-align: justify;"><span style="text-align: left;">"Al realizar, en pleno mes de julio de 1954, excavaciones profundas, poco antes de
quedar terminada la excavación, en </span><b style="text-align: left;">una poza rellena de acarreos</b><span style="text-align: left;">, </span><b style="text-align: left;">situada casi en el centro del cañón del río</b><span style="text-align: left;">, en la parte del cuenco de la presa, y que alcanzaba una </span><b style="text-align: left;">profundidad de cerca de 4 m</b><span style="text-align: left;">., un obrero encontró, al notar que había roto algo extraño, una
punta de lanza. Observado esto por el capataz señor Rey, avisó al encargado de la obra,
señor Oliden, y se procedió a excavar con cuidado la parte que quedaba de la poza, encontrándose entre ese día y el siguiente las cuatro piezas que forman este conjunto de
objetos de bronce: <b>dos puntas de lanza</b>, <b>una espada</b> y <b>una pieza menor o de adorno</b>" (Almagro Basch: "</span><a href="Un nuevo depósito de bronce final hallado en San Esteban del río Sil"><b>Un nuevo depósito del bronce final hallado en San Esteban del río Sil</b></a>", 1958).</p><p style="text-align: justify;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhxYaQdLV6TS7hVdiZGOlsMQwhOKWXMddD59BzSbM4288-qrgWQJ3EGKIXRUP-IO1rwHuVjxRusaQvOeCR7P_djt1eds5qwb4q_f2GYveFNwURWVJ7XswazI_LAw_XMIKbXG3l4hZM8iCGxZNAn-aTqSuhgfZO0eLCxZo4PF1rvcNmUJIk4V6bYVjVMTjM" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img alt="" data-original-height="446" data-original-width="733" height="390" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhxYaQdLV6TS7hVdiZGOlsMQwhOKWXMddD59BzSbM4288-qrgWQJ3EGKIXRUP-IO1rwHuVjxRusaQvOeCR7P_djt1eds5qwb4q_f2GYveFNwURWVJ7XswazI_LAw_XMIKbXG3l4hZM8iCGxZNAn-aTqSuhgfZO0eLCxZo4PF1rvcNmUJIk4V6bYVjVMTjM=w640-h390" width="640" /></a></p><p></p><div style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><br /></span></div><div style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;">Croquis de Almagro Basch co lugar onde se atopou a fosa do Sil, considerada polo investigador como una poza chea de acarreo na que apareceron <b>no seu fondo as dúas lanzas maila espada</b>, segundo se indica no texto do debuxo.</span></div><div style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><br /></span></div><div style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><br /></span></div><div style="text-align: justify;">O depósito de Santo Estevo, polo exposto, seméllanos un enterramento <i>sub alveo</i>, aproveitando unha fosa ou poza natural. Polo grande caudal e profundidade do álveo do río non é doado propor que o enterramento se realizase polo sistema de desviar / reter o cauce do Sil (salvo estiaxe dramática que case implicaría unha catástrofe climática), sendo posible, pola contra, o emprego doutras formas de realizar a inhumación subacuática, como as que se prantexan para os depósitos achados na ría de Huelva.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Para o caso onubense os depósitos téñense interpretado, entroutras posibilidades, como enxoval funerario que puido guindarse á auga dende unha barcaza, embarcadoiro ou plataforma (Jesús M. Fernández Rodríguez, "Los depósitos de la ría de Huelva. En busca del barco perdido", <a href="https://rabida.uhu.es/dspace/bitstream/handle/10272/8150/Los_depositos_de_la_ria%20de%20_Huelva.pdf?sequence=2"><i><b>Onoba</b></i></a>, 2014). O investigador, ó comentar a hipótese de Escacena e Belén sobre este depósito como necrópole indíxena indica que "cuenta con paralelos coetáneos en regiones inglesas como la del Támesis, el
río Walbrook y en algunos pantanos escoceses (Bradley y Gordon, 1988; Alfayé, 2009, 308-309); se ha
defendido igualmente para otras regiones peninsulares como el noroeste (González Ruibal, 2006-2007,
119 ss.); <b>dispone de ejemplos etnográficos bien conocidos</b>, <b>como es el caso de la India</b>, <b>con</b> <b>un refrendo
imaginario en las mitologías indoeuropeas y leyendas medievales, como la de la “Muerte de Arturo”</b>". Suliñamos o uso dos paralelos etnográficos e dos refrendos lendarios por parte deste investigador, que os utiliza á inversa que nós, que imos das lendas e tradicións, baseándonos tamén en paralelos etnográficos, na procura de evidencias arqueolóxicas.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;"><span style="font-size: large;">Os achádegos do Támesis como modelo</span></h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Retomando a hipótese funeraria de Bradley vemos que no 2013 expresábaa con moita máis contundencia: "A primeira fase para repensar a arqueoloxía mortuoría da Idade do Bronce é preguntarse se algúns deses supostos achádegos illados [depósitos de armas nos contextos acuáticos] en realidade non formarán parte do rexistro funerario. Non son o primeiro en se preguntar se os depósitos de armas son restos dun ritual funerario - unha especie de <b>enterramento fluvial de alto estatus</b> (v. Torbrügge 1971). Os restos humáns descóbrense nos mesmos ríos que os obxectos metálicos? Teñen a mesma cronoloxía e distribución que os achádegos de armas?" ("Foreword" da monografía <a href="https://www.google.es/books/edition/Regional_Approaches_to_Mortuary_Analysis/SazzBwAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=approaches+mortuary+foreword+%22river-burial%22&pg=PR7&printsec=frontcover"><b><i>Regional Approaches to Mortuary Analysis</i></b></a>, 2013, ed. Lane Anderson Beck). En resposta as dúas preguntas do arqueólogo poderiamos responder: branco e en botella?</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Mais adiante, xa no 2022, na tese de doutoramento de Nichole Alice Arthur, <a href="https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/10141854/1/Arthur_Thesis.pdf"><b><i>Archaelogical human remains from the River Thames and its London deposits</i></b></a>, formúlanse con claridade as propostas principais dos depósitos de armas nos ríos, considerándoos parte do rito da deposición funeraria dos corpos. No estudo alúdese nalgún caso a fosas (<i>waterholes</i>) no leito do río, das que se teñen recuperado ósos humáns, datados no Bronce Final. A síntese fundamental desta tese resúmese neste párrafo: "Hai dúas liñas principais na investigación sobre os restos humáns espallados polo Támesis: 1) Consideralas deposicións no río, como parte dunha práctica funeraria na que se depositarían tamén as armas. 2) Poden ser produto da erosión fluvial de tombas situadas na ribeira do río (<i>riverside</i>)" (px. 43 e 46). Tombas só na ribeira, ou poderían tamén estar dentro dos cauces?</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;"><span style="font-size: large;">Conclusións</span></h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Sostemos que, amais dos modos de inhumación subacuática propostos por exemplo para o caso onubense, é necesario considerar o modelo proposto nas lendas e tradicións fornecidas sobre os enterramentos reais <i>sub alveo</i>, na modalidade que implica traballos hidráulicos como a desviación dos leitos dos ríos ou a retención do seu caudal. Seguramente estarían baseadas en prácticas funerarias de enterramentos subacuáticos (<i>sub alveo</i>) como os estudados por Van Gennep en África. A veracidade das mesmas susténtase no dato histórico que aparece nas últimas vontades do emperador chinés Liu Heng. </div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Amais, dito modelo de enterramento <i>sub alveo</i> semella compatible cos achádegos considerados ata o de agora como depósitos votivos de armas en contexto acuático (maiormente fluvial) do Bronce Final Atlántico, que en xeral se vencellan a un culto ás augas. Vemos que na arqueoloxía británica as principais liñas de investigación xa son outras (hipótese funeraria).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Na nosa opinión, sería preciso verificar se os devanditos depósitos non son outra cousa que restos de enterramentos <i>sub alveo</i>, realizados coa <b>función de ocultar a ubicación das tombas dos reis</b>, tal e como se indica na maioría de casos aportados e amosa a práctica funeraria africana e no Oriente Próximo (Gilgamesh). Neste sentido, poderían, por exemplo, evaluarse os ríos nos que aparecen os depósitos, comprobando se hai evidencias de traballos hidráulicos que posibilitasen o desvío da corrente fluvial, ou ben comprobar, como deciamos, si prácticamente tódolos puntos nos que aparecen os depósitos de armas en contexto acuático pertencen á categoría de vaos, bifurcacións, confluencias e mananciais, é dicir, cursos fluviais doadamente desviables ou de baixo caudal onde é factible modificar ou reter o curso do río para construír estes sepulcros subacuáticos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Como exemplo, o da necrópole orientalizante de Medellín (Badaxoz) estudada por Almagro Gorbea, situada nunha zona que debía quedar dentro do cauce inundable do Guadiana e arrodeada de vellos cauces secos do río; segundo Almagro Gorbea a topografía desta paisaxe tería carácter simbólico (<a href="https://www.google.es/books/edition/La_necr%C3%B3polis_de_Medell%C3%ADn/fe-6XzeYaowC?hl=es&gbpv=1&dq=necr%C3%B3polis+de+medell%C3%ADn+cauce&pg=PA894&printsec=frontcover"><i><b>La necrópolis de Medellín</b></i></a>, 2008).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">* Se fose preciso perseguir a lenda neste tema recorrente, atópase no index dos contos tradicionais co código W 154-21 "Workers -builders- killed when secret building or grave is finished".</div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div></div><div style="text-align: justify;">** Agradezo a Xur Piñera e a Luís Torres a formación deste corpus cos casos relativos ás tombas <i>sub alveo</i> de Ghenghis Khan e do Rei Lear, e ó arqueólogo José María Bello as súas indicacións e correccións.</div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div></div><p></p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-29288218813072437552024-03-09T01:06:00.005+00:002024-03-09T13:53:27.719+00:00A ponte de Montefurado: A Porteliña<div style="text-align: justify;">En tódolos caderniños itinerarios de Benito Méndez (principios do século XIX) que describen as rutas que pasan polo sureste de Galicia, ten moita relevancia o túnel de Montefurado (Quiroga), concretamente pola súa utilidade como <b>ponte para pasar o Sil</b>.</div><div style="text-align: justify;"><br /><div class="separator"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhrM91ocE5LlCfFXJbns8BinVP7a3hy_DbgmROhaZi6jX-wTYNJcYm2GI-e_FKHgUbZZii36ZL4EhqiovJSWTaI4eFi5wZ8WTweQrDVdekjP9xEgcCkeSGAygrsQgE_ReDGpp6bil7sXdc-at9o1JxLDmO-Yt4KkSGwfzMWh-mbl_9OE2c8kNgS7XQNCG4" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhrM91ocE5LlCfFXJbns8BinVP7a3hy_DbgmROhaZi6jX-wTYNJcYm2GI-e_FKHgUbZZii36ZL4EhqiovJSWTaI4eFi5wZ8WTweQrDVdekjP9xEgcCkeSGAygrsQgE_ReDGpp6bil7sXdc-at9o1JxLDmO-Yt4KkSGwfzMWh-mbl_9OE2c8kNgS7XQNCG4=w640-h328" /></a></div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Por exemplo neste di que ó chegar a San Miguel de Montefurado "como a unas 100 varas pasa el río Sil por dentro de un monte, siendo este de muy poca altura y de ancho tendrá como 50 pasos. El arco por donde se introduce dicho río tiene de altura desde su profundidad 60 varas y de ancho 8. En tiempo de invierno se llena todo el arco, pero en el verano como las dos terceras partes. Por <b>la cima del monte</b> que <b>forma como especie de puente</b> sigue un camino que se dirige a la Puebla [de Trives]".</div><br /><div style="text-align: justify;">Unha opinión ambigua ó respecto era a que sostiña o enxeñeiro Guillermo Schultz na súa <i>Descripción geognóstica del Reino de Galicia</i> (1835): "[...] el Montefurado del Sil, que consiste en un socavón de unas cien varas de longitud para dar paso recto al río Sil al través de una lomita, en lugar de las mil varas de vuelta que éste daba naturalmente alrededor de la colina. Esta obra parece haber sido más bien una <b>especulación agrícola</b> que minera, porque la antigua madre del río, que por este medio se puso en seco, ofrece hermosos prados y buena tierra de labor, que en aquel sitio son muy escasos y apreciables; además el Montefurado <b>sirve de puente seguro</b> sobre aquel peligroso río. Sin embargo puede ser también que fuese hecho este socavón con objeto de mudar de cuando en cuando el curso del río para <b>beneficiar en los intervalos las arenas auríferas</b>".</div><br /><div style="text-align: justify;">Pola súa parte, Francisco Coello (1864) cuxa representación de Montefurado co castelo que tiña no seu cumio xa presentáramos como novidade en 2014 (v. "<a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2014/04/entorcisa.html"><b>Entorcisa</b></a>", <i>Arqueotoponimia</i>, 13/4/2014), no mesmo mapa da provincia de Lugo inclúe un plano do entorno, que segue o que lle pasara Manuel Vázquez Queipo. Nel a hipótese mineira domina sobre as demáis. Os textos indican: "Sitio en que se explotan las arenas auríferas" (á saída do túnel), "Vestigios del canal para llevar las aguas a los lavaderos" (seguindo en paralelo o curso do Sil polo norte). Mais tamén sinala o camiño que dende O Hermidón atravesaba o Sil polo cumio do monte cara a Anguieiros ("Camino de la Puebla de Tribes").</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgEajjeFpQ9kwHrOu8Oh8serc0h-idHMJHyUD-7wyNkFc9Jv30LMEbPDoeZIqqhSufc0jecqfDweAOcl5vi6d_cyEWmOgg05wSZUV3wsCCqyqSsUXk0dsyIJgSeU6Ln_c2i7XqWh7TggmZoCvFhhWBWIbJFOd5a3n4Utbw_pYYu4gKmkEAChdXObf_oJto"><img height="620" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgEajjeFpQ9kwHrOu8Oh8serc0h-idHMJHyUD-7wyNkFc9Jv30LMEbPDoeZIqqhSufc0jecqfDweAOcl5vi6d_cyEWmOgg05wSZUV3wsCCqyqSsUXk0dsyIJgSeU6Ln_c2i7XqWh7TggmZoCvFhhWBWIbJFOd5a3n4Utbw_pYYu4gKmkEAChdXObf_oJto=w640-h620" width="640" /></a>Francisco Coello: entorno de Montefurado (1864). (C) IGN.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nesta coxuntura funcional, a existencia dunha ponte romana típica, a da Cigarrosa (A Rúa - Petín), moi próxima á de Montefurado, semella descartar que o obxectivo principal de furar o monte fose facer outra ponte, salvo que... esta se fixese antes da romanización do noroeste peninsular, cando tamén era necesario atravesar o Sil mais non se tiñan coñecementos arquitectónicos suficientes para facer unha ponte desa envergadura.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRvqAmOW5SnyS_EIV2sg7gi4y_1v8i4fObwzFFEfxVuHzoOnB3Ufr-vhwvsNAInSZItcuzBY6uNSPlels78ZtC2MG8tRXuDJ_0OSymfHjtefIyGuQaAF4eZbzVcaU3dkVKpMWv2KXE_zC8nW4pSjPWbZnb-CZf6hRRsONqguPssrQ1evD7J2qEHsRm4mY/s1747/O%20Castrill%C3%B3n%20-%20Montefurado.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="711" data-original-width="1747" height="260" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRvqAmOW5SnyS_EIV2sg7gi4y_1v8i4fObwzFFEfxVuHzoOnB3Ufr-vhwvsNAInSZItcuzBY6uNSPlels78ZtC2MG8tRXuDJ_0OSymfHjtefIyGuQaAF4eZbzVcaU3dkVKpMWv2KXE_zC8nW4pSjPWbZnb-CZf6hRRsONqguPssrQ1evD7J2qEHsRm4mY/w640-h260/O%20Castrill%C3%B3n%20-%20Montefurado.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Dende O Castrillón pásase o cauce seco do río Sil, súbese ó monte da Porteliña (Montefurado) e pásase á outra banda do río, que vai polo túnel.</div><div><br /></div><div style="text-align: justify;">O feito de existir un asentamento da Idade do Ferro chamado <b>O Castrillón</b> neste punto do paso, indicado polo microtopónimo que vimos de atopar, suxire que a tecnoloxía consistente en facer pontes furando un monte para dar paso a un río deixando en seco o vello cauce, podería ser indíxena, xa que logo os romanos non as facían así. O microtopónimo <b>A Porteliña</b> no paso do cumio indica tamén a funcionalidade de ponte da obra de enxeñería posiblemente galaica; segundo o Padre Sarmiento <i>portela</i> podía ter o significado de "paso dun río".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Ata onde puidemos averiguar, a de Montefurado sería a única ponte do mundo construída deste xeito.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-75444961553031815462024-03-07T21:56:00.002+00:002024-03-07T22:41:38.636+00:00Castelo do Pico Sacro en 1812<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3ae1Lvpd_pT0lOszQIUTxjmOfdsuiC4RFx7te44-KHfxkqfAklM5KSuTjpnv3DptW3eAsdB7FN52qUYeJQrO_kLtjfsAefE62Ej5qcQEb5dbTxTxl10AQxm2e4gnvpgAlzmjwHuItn69oWbC1S5mHn3OqSq97q-WQO7nHrmzn7XZKfKP4jWOOH5HOFGU/s1029/Pico%20Sacro%201812.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="729" data-original-width="1029" height="454" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3ae1Lvpd_pT0lOszQIUTxjmOfdsuiC4RFx7te44-KHfxkqfAklM5KSuTjpnv3DptW3eAsdB7FN52qUYeJQrO_kLtjfsAefE62Ej5qcQEb5dbTxTxl10AQxm2e4gnvpgAlzmjwHuItn69oWbC1S5mHn3OqSq97q-WQO7nHrmzn7XZKfKP4jWOOH5HOFGU/w640-h454/Pico%20Sacro%201812.jpg" width="640" /></a></div><p></p><p style="text-align: center;">Torre do castelo do Pico Sacro debuxada en 1812 por Benito Méndez. No caderniño itinerario o autor informábanos de que o seu estado era ruinoso, e só se conservaba o lenzo da parede norte, que se representa nesta vista.</p><p style="text-align: justify;">* Quen precise máis información do debuxo, que traballe un pouquiño, pois os datos que fornezo son máis que suficientes para atopar a fonte.</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-18201841724765210212024-03-01T22:09:00.007+00:002024-03-01T22:29:50.597+00:00A pel do xaguar<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj1CmK-MQr0GmKyilYULv_DDatIZLidUZYnl34B8Mm-bH8hRlimdqXs-w2n3gfhkiiVEAN_9JpXvrVydO3rb_-ckMwsK91UnaolFAVEvqF03110KehMlu5q-HJ-zd9en6baH5hGrUZk41IoUxqbNNosN3Cu3kJiZJV08wh-CTio7UKksLJTuRSzO095JDM/s543/A%20pel%20do%20xaguar.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="204" data-original-width="543" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj1CmK-MQr0GmKyilYULv_DDatIZLidUZYnl34B8Mm-bH8hRlimdqXs-w2n3gfhkiiVEAN_9JpXvrVydO3rb_-ckMwsK91UnaolFAVEvqF03110KehMlu5q-HJ-zd9en6baH5hGrUZk41IoUxqbNNosN3Cu3kJiZJV08wh-CTio7UKksLJTuRSzO095JDM/w640-h240/A%20pel%20do%20xaguar.jpg" width="640" /></a></div><p></p><p style="text-align: justify;">En <i>The Shaman and the Jaguar</i> (1975) o antropólogo Reichel-Dolmatoff describe os estadios do trance que os indíxenas de Colombia acadan mediante o emprego dun enteóxeno, o <i>yajé</i>. Estes estadios coinciden cos da viaxe espiritual da alma ó Alén (Paraíso) dos chamáns.</p><p style="text-align: justify;">Doutra banda, a devandita experiencia vía trance chamánico natural ou inducido (no caso colombiano) é a mesma que teñen experimentado moitas personas ó caer nunha morte temporal e ter o que se coñece na literatura científica como unha <i>Near Death Experience</i> (NDE), maiormente célebre polos relatos das versións occidentais cristianas do doutor Raymond Moody: viaxar por un túnel e atoparse ó final no Ceo contemplando a Deus, arrodeado de anxiños e seres queridos. As NDE e as viaxes chamánicas ó Alén, aínda sendo a mesma experiencia, logo son interpretadas de diferentes formas segundo a cultura na que se insire a persona que as experimenta.</p><p style="text-align: justify;">Entre os indíxenas colombianos a primeira fase do trance, que é a visión de fosfenos (unha pauta de manchas luminosas de cores entre pardo, preto e amarelo) como estreliñas ou glóbulos, pode ser identificada culturalmente como se se estivese a ver a pel dun xaguar. Dito animal pasa entón a se considerar como un espíritu guía ou animal de poder, e créanse mitos cosmogónicos en torno a el, ou en torno da anaconda, se o que se cre pecibir nos fosfenos é a pel desta serpe.</p><p style="text-align: justify;">A mitoloxía / relixión construída así, a partires de identificacións variables de patróns neurolóxicos universais, que dependen do nicho ecolóxico e cultural dun pobo, amosa a súa falsedade, mais resulta operativa para os especialistas relixiosos nas súas funcións de control e exercicio do poder sobre o pobo.</p><p style="text-align: justify;">Polo tanto, en Mesoamérica é frecuente que os guerreiros e os especialistas relixiosos vaian ataviados con peles de xaguar, o que os identifica co sagrado experimentado, sentido ou vivido no trance e cos animais de poder visionados. No <i>Códice Tovar</i> (s. XVI) o especialista relixioso, "el que había de sacrificar", vai coberto coa pel do felino.</p><p style="text-align: justify;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEinzC-iN1hYa3ikuwxlwQXusiKUeM3Tt1vSOCjKe1-cMKofV42FhNbzJUg0Q18sqKR256lheC8rKhzUEnbAKJ7qknlh1s7B5jzWBbemHe9e93JI_Z8FkarBWfzYr3TQ_oAyA76u27Ds_MXzhXjKdS2jALXGzf95p4tCqNCvEOfO2Uk9pfiBHnApENvJ1sc" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img alt="" data-original-height="518" data-original-width="743" height="446" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEinzC-iN1hYa3ikuwxlwQXusiKUeM3Tt1vSOCjKe1-cMKofV42FhNbzJUg0Q18sqKR256lheC8rKhzUEnbAKJ7qknlh1s7B5jzWBbemHe9e93JI_Z8FkarBWfzYr3TQ_oAyA76u27Ds_MXzhXjKdS2jALXGzf95p4tCqNCvEOfO2Uk9pfiBHnApENvJ1sc=w640-h446" width="640" /></a></p><p style="text-align: justify;">En Europa non temos xaguares, mais si gatos monteses (lobos cervais, linces). Un dato indicativo de que no Antroido e nas mascaradas da invernía do noroeste peninsular houbo un especialista relixioso prehistórico como oficiante dos ritos, un chamán, é a interesante <b>máscara do peliqueiro</b>, en forma de mitra e coberta coa pel do lobo cerval (hoxe en día, de peluche estampado; ás veces cun tigre pintado diante). Dita máscara podería ter a súa orixe, como no caso mesoamericano, na interpretación dos fosfenos da fase inicial dos trances chamánicos por parte dos iniciados, como se estivesen a ver un gato montés, o que se tería considerado animal de poder ou espíritu guía do oficiante / chamán, pasando a compor a súa máscara identificadora.</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgLbw9PnPbhhtf-2cY-oNeZzaxj5iXR0msmHUAJpe6iHw_G5f89MbUOSX3G_0ZsxBeCNOkJj00Y1uSrrWrSVLCNGzyBQWturZvR4-EZlxug7rQZgJBmsbpmA3VOtvmg6RU5WZGHMnJCxDwVOfmVhXnSg14A4QqZSItjPydj0ep1ftDYVkpZ7rBOhCvEZbY" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="739" data-original-width="1152" height="410" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgLbw9PnPbhhtf-2cY-oNeZzaxj5iXR0msmHUAJpe6iHw_G5f89MbUOSX3G_0ZsxBeCNOkJj00Y1uSrrWrSVLCNGzyBQWturZvR4-EZlxug7rQZgJBmsbpmA3VOtvmg6RU5WZGHMnJCxDwVOfmVhXnSg14A4QqZSItjPydj0ep1ftDYVkpZ7rBOhCvEZbY=w640-h410" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Peliqueiros de Campobecerros. (C) Andregoto Galíndez, 2020.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Pero non só, pois con moita frecuencia os fosfenos luminosos, patróns de luciñas douradas e pardas, son identificados polos que experimentan un trance chamánico natural ou inducido, ou a súa versión en forma de NDE, como unha visión cósmica (a Vía Láctea é citada no estudo de Reichel-Dolmatoff). As <b>máscaras das pantallas de Xinzo de Limia</b> lembran estoutra visión do Alén dos especialistas relixiosos ou chamáns prehistóricos, oficiantes de antigos rituais onde se enraizan as tradicionais mascaradas de invernía. </div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEirAtgum6LRLmRdfKJkH1ZWyqJQWjECkNMdEIm-wNlFT8WhhxBrpiMfPlkqhUYTwNvb71eZoqvfU-Szcs35I_ftBXnp1qSZXetngSk_NElFUGfIDCW9eu3mls7Z_XM4B6t_SdtmPvWNqZf-kT4e1KCuoAP7-XuuBCaj319QnoY-yR5iXIg4pLxClJIWx0o" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="672" data-original-width="705" height="610" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEirAtgum6LRLmRdfKJkH1ZWyqJQWjECkNMdEIm-wNlFT8WhhxBrpiMfPlkqhUYTwNvb71eZoqvfU-Szcs35I_ftBXnp1qSZXetngSk_NElFUGfIDCW9eu3mls7Z_XM4B6t_SdtmPvWNqZf-kT4e1KCuoAP7-XuuBCaj319QnoY-yR5iXIg4pLxClJIWx0o=w640-h610" width="640" /></a></div>Pantallas de Xinzo de Limia. (C) Andregoto Galíndez, 2020.</div><p></p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-77233381215206447862024-02-20T21:53:00.006+00:002024-02-23T18:01:53.675+00:00Os Castros de Lobengos - San Martiño de Condes (Friol)<p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwM2dJaA5TVB29ZebLaKwGuEBUmqlRRN41-wRO_1vDgsT9RmxPF81T8uGDKQcreCRkttckZfqrZoZdM_HzJyz9rDD3YDOWNUxjdv7Xm83tamcXW8cPvlArcbWIc06w4BdYmTqBDAnrdccJnd1X5BwRJpUXZZ4tU9KWSNN0WsMkSv3Aev6ZjVBCgreD-q0/s803/Os%20castros%20de%20Lobengos.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="795" data-original-width="803" height="634" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwM2dJaA5TVB29ZebLaKwGuEBUmqlRRN41-wRO_1vDgsT9RmxPF81T8uGDKQcreCRkttckZfqrZoZdM_HzJyz9rDD3YDOWNUxjdv7Xm83tamcXW8cPvlArcbWIc06w4BdYmTqBDAnrdccJnd1X5BwRJpUXZZ4tU9KWSNN0WsMkSv3Aev6ZjVBCgreD-q0/w640-h634/Os%20castros%20de%20Lobengos.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Límites comúns das parroquias de San Martiño de Condes, Guimarei e Guldriz (ó leste) deliñados en amarelo. Na zona de abaixo, onde están as mámoas inventariadas de Monte das Lamas e xusto na liña amarela, ubícase o posible "campamento romano de Pardellas". (C) PNOA 2020.</div><p></p><p></p><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Na liña iniciada na entrada anterior <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2024/02/arcilla.html"><b>Arcillá e Campo da Matanza</b></a>, continuamos a explorar arqueotoponímicamente outro dos novos campamentos romanos descobertos polo colectivo <i>Roman Army</i> na provincia de Lugo ("<a href="https://gredos.usal.es/bitstream/handle/10366/155507/Croa_33.04.pdf?sequence=1&isAllowed=y"><b>Entre valados e piñeirais. Achegas arqueolóxicas ao coñecemento da presenza militar romana na Galicia nororiental</b></a>", <i>Boletín do Museo do Castro de Viladonga</i>, 2024), o que na súa publicación denominan "campamento de Pardellas", e sitúan na parroquia de Guillarei [erro por Guimarei].</div><p></p><p style="text-align: justify;">Como se pode ver na folla catastral, o nome deste sector é <b>Lobengos</b>, non Pardellas; convén ter moi presente o nome correcto, porque é o que se emprega cando se fala del no <i>Catastro de Ensenada</i>.</p><p style="text-align: justify;">O posible campamento pertence, para ser máis precisos, ás parroquias de San Martiño de Condes e á de Guimarei. No extremo noroeste da fotografía aérea do PNOA 2020 vese a croela do Castro de Lobengos, xa inventariado e a unha distancia duns 800 metros do campamento, comunicado con este por un camiño que percorre a dorsal. </p><p style="text-align: justify;">No <i>Catastro de Ensenada</i> (parroquia de Guldriz) hay indicios de que efectivamente existía relación entre estes dous recintos (o Castro de Lobengos e o "campamento romano") pois ámbolos dous se denominaban <b>Os</b> <b>Castros de Lobengos </b>e tiñan un acceso común. La demarcación de Guldriz comezaba "en el Foxo do Cabrito [foxo de lobo, con cabrito como reclamo], siguiendo a la Fuente dos Moimentos, a Penalba, al Pico de Pías y a la Pena do Caldeiro, dando vuelta al marco de Silva Redonda, y a la Pena do Pan, y de allí a la Pena da Perdiz, y a la Fuente dos Pitos, al marco de Mámoas, dando vuelta al marco de Leiras y a los pasos dos torrentes y de allí a la <b>boca dos Castros de Levengos</b> [Lobengos], sigue al marco de Gándara Tesa, y de allí al marco do Canedo, da vuelta al seixo do Campelo, al Pico de Fontes, a la Pena da Formiga hasta llegar a la primera demarcación".</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiz6Lr8vxge5wZVXBkyEw3VhdlJwamrltE_nY2qNkPPQ9clvfqwd4TDQdF0Kj-83VsC-bryTG7tdZ11Y2ozqgJm0-IlL4pfg-LMlNX1eZGEKGRZ_e4RnOEvuJFuUqibNEs9nBqgU8LPzxDvXbKegqwM99Wba7LleAbgHCJsPmHNz2AcyRkRL5KeQnVYdJA" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="884" data-original-width="702" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiz6Lr8vxge5wZVXBkyEw3VhdlJwamrltE_nY2qNkPPQ9clvfqwd4TDQdF0Kj-83VsC-bryTG7tdZ11Y2ozqgJm0-IlL4pfg-LMlNX1eZGEKGRZ_e4RnOEvuJFuUqibNEs9nBqgU8LPzxDvXbKegqwM99Wba7LleAbgHCJsPmHNz2AcyRkRL5KeQnVYdJA=w509-h640" width="509" /></a></div><br /><div style="text-align: justify;">Polo tanto, o antigo topónimo <b>Os Castros de Lobengos</b>, documentado a mediados do século XVIII, podería terse aplicado ós dous recintos fortificados da lomba, ós que se accedía dende Guldriz por unha pasaxe común (A Boca dos Castros). Ignoramos se os dous recintos de Lobengos pertencían á mesma época (Idade do Ferro), e un era como un recinto dependente do principal (por exemplo de uso gandeiro), ou se, pola contra, se ubicou un campamento romano na veciñanza, cuxos restos foron, co tempo, identificados como vestixios doutro castro. Mesmo ignoramos se a expresión tan inusual de <b>A Boca dos Castros</b> alude incluso ó novo "campamento romano", en cuxo caso podería ser unha especie de baluarte defensivo no sector sur da entrada á lomba que ocupaban as fortificacións de Lobengos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Malia o dito e a existencia destes dous recintos, convén ter moi en conta que o topónimo <b>Os Castros de Lobengos</b> podería referirse ó único recinto da Idade do Ferro inventariado. Como me indica amablemente o arqueólogo José María Bello en comunicación persoal "abondan exemplos dese topónimo "Os Castros" en plural aplicado a un só xacemento. A bote pronto, temos un "Castro de Os Castros", así chamado na literatura académica, na Coruña (no Castrillón), en Ribadeo (na praia de tal nome), en Toiriz, en Taramundi, en Cangas (praia), en Mandiá, en Cerdido, e en Melide".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">O topónimo <b>Pardellas</b>, co que os investigadores do colectivo <i>Roman Army</i> nomearon o novo "campamento romano", tivemos que descartalo pese ó interese que tería para o eido arqueotoponímico poder constatar o seu emprego na denominación dun peche desta tipoloxía (latín <i>parietem</i>, "parede, muro"). Por tres motivos: na folla catastral tódalas parcelas da lomba reciben o nome de Lobengos dende a zona do Monte das Lamas ata o Castro de Lobengos; nos mapas máis antigos só figuran estes dous topónimos, polo que pensamos que o *Pardellas que se ve neste punto noutros mapas é un residuo do indicativo catastral de ser o Monte das Lamas máis Lobengos un "Monte vecinal en mancomún da comunidade de montes de Casas do Monte, Macedo e Pardellas"; e finalmente, nas delimitacións do <i>Catastro de Ensenada</i> das parroquias de Guimarei, Guldriz e San Martiño de Condes pásase varias veces polo "campamento romano", que está no medio das parroquias, e non se menciona o topónimo Pardellas.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjb7wHk5ec6lpIS2g69b5pJ35WIuetWrqsFsIwt45Ehda-M-BLn238pSFaxuiZJMAvyZdaTJwCFm2mVAG-i7AxwT2j_CVEoSt2n6WuI2HM3MqP7SFaEiZOcnDx5ml_YTx9lTnnc8RPilVX2U4DD9uCpUhHrNgsF_uM2rTSgXLEJ1eft8yTH4r-2jaWRC-Y" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="473" data-original-width="711" height="426" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjb7wHk5ec6lpIS2g69b5pJ35WIuetWrqsFsIwt45Ehda-M-BLn238pSFaxuiZJMAvyZdaTJwCFm2mVAG-i7AxwT2j_CVEoSt2n6WuI2HM3MqP7SFaEiZOcnDx5ml_YTx9lTnnc8RPilVX2U4DD9uCpUhHrNgsF_uM2rTSgXLEJ1eft8yTH4r-2jaWRC-Y=w640-h426" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Minutas Cartograficas do IGN.</div></div><p></p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-63351625027712276792024-02-19T18:50:00.005+00:002024-02-19T20:14:16.700+00:00Larín - O Castreliño<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjCJvIwSxDbn0voVh5YgwjxxR-EYr_A_xXkPkFUJ1EUmDXXFhkN_BIarmprHFW3Wgnxa5wuQWY3j34EdH3gh9WMAPf6rUUHKIYS9yt2O-oSNxDmYLC0BaK2z3X_N4vXcVZaoxsZRyGyIx6IqmYjpHoePs999KtSLLaHgkPAWfL8Se7DMqgSrl_tqvSBNlY/s1247/Lar%C3%ADn.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="847" data-original-width="1247" height="434" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjCJvIwSxDbn0voVh5YgwjxxR-EYr_A_xXkPkFUJ1EUmDXXFhkN_BIarmprHFW3Wgnxa5wuQWY3j34EdH3gh9WMAPf6rUUHKIYS9yt2O-oSNxDmYLC0BaK2z3X_N4vXcVZaoxsZRyGyIx6IqmYjpHoePs999KtSLLaHgkPAWfL8Se7DMqgSrl_tqvSBNlY/w640-h434/Lar%C3%ADn.jpg" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Larín (Láncara), co microtopónimo O Castreliño nomeando unha parcela limitada por unha grande trincheira que podería ser o foso defensivo do antigo recinto da Idade do Ferro.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEi_9AiQwHsmpb5ChlXlukqMSUs9CpXjpTnhKf5FgZfbLFDON8OyQ_vhf00BwGvZ19VyRkJ0GVnfMybUCNDKZvTsZml9jOCPd26E7rSM7nuSGgAd98NPJR_B9B3Dwp0W87qg_2RMInXsEOc5HPCXaeLNRi_gnNw0fCiH6Ghq3jif3lYLaT7ev6jLxuMDv28" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="415" data-original-width="423" height="392" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEi_9AiQwHsmpb5ChlXlukqMSUs9CpXjpTnhKf5FgZfbLFDON8OyQ_vhf00BwGvZ19VyRkJ0GVnfMybUCNDKZvTsZml9jOCPd26E7rSM7nuSGgAd98NPJR_B9B3Dwp0W87qg_2RMInXsEOc5HPCXaeLNRi_gnNw0fCiH6Ghq3jif3lYLaT7ev6jLxuMDv28=w400-h392" width="400" /></a></div>Abaixo á esquerda, segundo me indica amablemente o arqueólogo Eloi Saavedra, a posible croa do Castreliño na fotografía aérea do Voo Americano de 1956-57.<br /><br /></div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">O topónimo Larín de Láncara e mesmo o Larín de Arteixo, que atopamos documentado como "Elarim" no ano 969 ("Sanctum Stefanum de Elarim") proveñen do nome propio <b>Elarinus</b> en caso xenitivo de posesión (Elarini), o que indicaría a pertenza das vilas a un propietario deste nome.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Do mesmo xeito, existen mencións ó Larín de Láncara como "territorio Sarrie subtus muro de Mahamuth, propre villa regis que vocitant Elarin" (Samos, ano 962), ou "per terminum de Sarria et inde per termino de Elarin et per termino de sancto Vincentio de Lancara" (Samos, ano 1059).</div><p></p><p style="text-align: justify;">Elarinus segundo Ana Isabel Boullón é un derivado do nome propio latino Hilarius / Elarius, de orixe grega, vencellado á alegría e á risa. Convén distinguilo polo momento do nome persoal Lalinus, probable orixe do topónimo Lalín de Pontevedra.</p><p style="text-align: justify;">O <i>Seminario de Onomástica</i> no seu vídeo sobre o nome de lugar pontevedrés de Lalín (Gonzalo Navaza) indica que o Larín de Arteixo se documenta como Lalín nos textos medievais, polo que viría de Lalinus, do mesmo xeito, afirma o investigador, que o Larín de Láncara. Mais dita consideración non está a ter en conta que as ocorrencias máis antigas destes dous topónimos Larín amosan a forma "Elarini", de Elarius.</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-26286912339214927182024-02-18T20:47:00.007+00:002024-02-20T22:01:46.049+00:00Arcillá e Campo da Matanza<p style="text-align: justify;">Sobor da recente presentación dos novos campamentos romanos descobertos polo colectivo <i>Roman Army</i> na provincia de Lugo ("<a href="https://gredos.usal.es/bitstream/handle/10366/155507/Croa_33.04.pdf?sequence=1&isAllowed=y"><b>Entre valados e piñeirais. Achegas arqueolóxicas ao coñecemento da presenza militar romana na Galicia nororiental</b></a>", <i>Boletín do Museo do Castro de Viladonga</i>, 2024) chamamos a atención sobre a metodoloxía empregada, baseada exclusivamente na análise de imaxes do terreo ("diversas técnicas de detección remota" como "conxuntos de datos xeoespaciais en Sistemas de Información Xeográfica": imaxes aéreas e de satélite, e xeración de modelos dixitais a partir dos datos LiDAR).</p><p style="text-align: justify;">Estamos en condicións de afirmar que toda a información obtida deste xeito debe contrastarse sempre, cando menos, coa que se obtén da análise da toponimia da contorna e da consulta da documentación antiga dispoñible. Como exemplo do que poden aportar á investigación os devanditos factores imos centrarnos no caso do posible campamento romano que o colectivo localizou na Costa (Arcillá - Cospeito). Segundo os autores, o recinto identificado é, case con completa seguridade, un campamento romano ("fiabilidade alta" segundo a escala que empregan). Mais entre seguridade absoluta e "fiabilidade alta" hai unha diferenza que pode despexarse coa metodoloxía multidisciplinar que convén utilizar sempre.</p><p style="text-align: justify;">Unha consulta sobre a folla catastral na contorna oeste do campamento da Costa - Coto de Montoucido (Arcillá) revela o microtopónimo <b>Porto Romao</b> no vao do Támoga, un claro indicador da filiación da vía de comunicación que daba servizo ó asentamento romano, que quedou fosilizado na toponimia.</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJ6Uuni5F_PtQS6iYeuL1zSaESbYCrzLPSoCScAOp9TwxQTF9I3sUp08rRtpQSCzwnGZ7ste0MU6CZYS1RfLy1br9bOhCNpB2A46C90zhuOqx0rzM__7F-4LVnBMKjj0hk_DCxvxXdoU0bi5CBbvbaL_1dRAvTPLcoJ6syHT8cljsUm8RG4EWu8jIRdm4/s737/Porto%20Romao.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="537" data-original-width="737" height="466" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJ6Uuni5F_PtQS6iYeuL1zSaESbYCrzLPSoCScAOp9TwxQTF9I3sUp08rRtpQSCzwnGZ7ste0MU6CZYS1RfLy1br9bOhCNpB2A46C90zhuOqx0rzM__7F-4LVnBMKjj0hk_DCxvxXdoU0bi5CBbvbaL_1dRAvTPLcoJ6syHT8cljsUm8RG4EWu8jIRdm4/w640-h466/Porto%20Romao.jpg" width="640" /></a></div><p style="text-align: justify;">Outra consulta a unha fonte documental primaria, como pode ser o <i>Catastro de Ensenada</i>, amosa a existencia do que se vían / interpretaban como <b>Castelos</b>, na zona do Coto de Montoucido, entre a necrópole tumular: "de hallí sigue al [marco] da Modorra Grande, de allí a la Modorra de Mama, <b>Castelos</b>, de allí al Carvalliño, de allí al río Támoga, y por el agua avajo hasta el sitio de Bico Aguillón" (<i>CE</i> - Parroquia de Arcillá, século XVIII).</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEicUT9zwinX9IZO7CkNaYyMkdL46CF38wES7tatU9GQD3or20ryKsbRKgexJP-S1h0tBbZcTTJS0Vl-A_B5-dJCLverhSplTL8zFa_L2rdCnapzpsqnziutBbyeE0AFOY54Vvwkp-NL1Nei1By57OmMBeHyANnGWPrQgjaFDSbTQQgLszlWMGrLlnfviwc/s698/Arcill%C3%A1%20-%20Castelos.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="311" data-original-width="698" height="286" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEicUT9zwinX9IZO7CkNaYyMkdL46CF38wES7tatU9GQD3or20ryKsbRKgexJP-S1h0tBbZcTTJS0Vl-A_B5-dJCLverhSplTL8zFa_L2rdCnapzpsqnziutBbyeE0AFOY54Vvwkp-NL1Nei1By57OmMBeHyANnGWPrQgjaFDSbTQQgLszlWMGrLlnfviwc/w640-h286/Arcill%C3%A1%20-%20Castelos.jpg" width="640" /></a></div><br /><p style="text-align: justify;">Temos, polo tanto, máis base para afirmar que o de Arcillá é un asentamento romano (campamento, segundo o colectivo) non estacional, pois desenvolveu na súa contorna unha vía de comunicación estable, no vao do Támoga, así como un topónimo, Castelos, que indica tamén a existencia dun recinto fortificado murado (doble muro, cecais) máis que provisional.</p><p style="text-align: justify;">Pola súa parte, o topónimo <b>Arcillá </b>(documentado como "Arciliana" no 1038 - CODOLGA) neste contexto colonial romano, podería provir do latín <i>arx</i>, <i>arcis</i>, "fortaleza, cidadela", en referencia ó campamento, ou ben do latín <i>arca</i>, que en latín tardío tería designado un recinto delimitado, pechado por unha empalizada. <i>Arca</i> tamén aparece vencellado ás terras coloniais centuriadas ou ben ó <i><b>ager arcifinius</b></i>, unha remodelación do parcelario de orixe romana.</p><p style="text-align: justify;">Respecto do <i><b>ager arcifinius</b></i> son moi interesantes as consideracións que resume Castillo Pascual, pois o termo tivo importantes connotacións militares: algúns autores consideran que o <i>ager arcifinius</i> "es un territorio situado fuera de los muros, limitando con los pueblos vecinos y sirviendo de baluarte defensivo contra éstos en caso de una eventual invasión; [otros] a relacionarlo con <i>arx</i>, baluarte guerrero en la frontera; o a definirlo como la frontera de un territorio". Estas precisións terminolóxicas encaixarían coa estratexia militar de penetración y control dos territorios fronteirizos que se lles presupón ás instalacións do exército romano ("Ager arcifinius: significado etimológico y naturaleza real", <i>Gerión</i>, 1993).</p><p style="text-align: justify;">Noutro dos casos dos posibles campamentos romanos que presenta o colectivo <i>Roman Army</i>, no <b>Campo da Matanza</b> (O Cávado - Baleira), limitámonos a sinalar que a lenda que indican, "relatos sobre unha antiga batalla neste campo, que
se sitúa durante o reinado de Alfonso II", ven motivada seguramente por unha reinterpretación popular do topónimo, que non ten que ver con matanza algunha, senón cun derivado en -ANTIA do sustantivo prerromano MATA, "monte baixo", tal e como amosa a existencia de uceiras no lugar, sendo porén un fitotopónimo.</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-23991765092081820722024-02-11T14:14:00.002+00:002024-02-11T18:24:45.782+00:00A Condesa, A Contensa e A Contenda<p style="text-align: justify;">En Galicia existen varios topónimos A Condesa ou As Condesas, e moitos menos A Contensa ou As Contensas (4 microtopónimos). Pola semellanza fónica entrámbolos dous pensamos que os primeiros non sempre aludirán a unha antiga propietaria nomeada metonímicamente polo seu título (latín <i><b>comitissa</b></i>).</p><p style="text-align: justify;">Seguramente algún deles será dos que aparecían documentados na Idade Media coa forma <b><i>contensa</i></b>, que é un participio do verbo latino <i><b>contendo</b></i>, "litigar, contender":</p><p></p><ul style="text-align: left;"><li>agro de Contensa (ano 906 - Diplomática Astur)</li><li>pomare qui est sub illa fonte de Contensa (ano 996 - Celanova)</li></ul><p></p><p style="text-align: justify;">Noutras linguas románicas o sustantivo ten significados semellantes:</p><div><p style="text-align: justify;"><i>Contesa</i> (catalán): contenda, baralla, disputa.</p><p style="text-align: justify;"><i>Contesa</i> (italiano): confronto.</p></div><p style="text-align: justify;">Ó tempo, detéctase por toda Galicia un uso estable deste termo na documentación xurídica medieval, no senso orixinal vencellado a litixios ou pleitos polas lindes territoriais, pola propiedade dunha herdade, ou cecais polas quendas de uso das agras para pastos ou das augas das regas ou mananciais:</p><p></p><ul style="text-align: left;"><li>si aliquid homo ipsas quintas in contensa miseret (ano 956 - Lalín)</li><li>miserunt ipsas villas in contensa (ano 1042 - Celanova)</li><li>ipsas hereditates in contensa miserit (1056 - Samos)</li></ul><p></p><p style="text-align: justify;">Na toponimia, o paso puntual das formas Contensa a Condesa, cun grupo <i>ns</i> que en principio se mantén na evolución do latín ó galego e cun son <i>t</i> que pola súa posición non muta a <i>d</i>, teríase producido por confusión (etimoloxía popular): unha vez olvidado o significado deste tecnicismo xurídico, reinterpretaríase o nome de lugar como Condesa polo parecido fónico entrámbolos dous, ó ser "condesa" un sustantivo de uso xeralizado.</p><p style="text-align: justify;">O topónimo Condesa polo tanto aludirá ás veces a litixios pasados motivados polos lindes, propiedade das terras ou o uso alterno das mesmas para aproveitamentos gandeiros. Os topónimos Contensa e ás veces Condesa (transformado por etimoloxía popular) son equivalentes do sustantivo e topónimo español <b>Contienda </b>/ portugués<b> Contenda</b>, provinte do mesmo étimo latino.</p><p style="text-align: justify;">No caso da pedanía de Olivença chamada San Benito de la Contienda / São Bento da Contenda, e doutros Contenda / Contienda fronteirizos como A Contenda de Moura (Portugal), a devandita <b>contenda</b> alude non a batallas entre os dous reinos, senón a conflictos polo uso dos pastos: "el término contienda / contenda adquirió en ese territorio [val do Guadiana] un sentido derivado del tradicional, ya que se utilizó en época medieval para designar a las zonas de pastizal, monte o eriales disputadas; para solucionar esos pleitos se acordó configurar <b>espacios de aprovechamiento ganadero mancomunados</b>, <b>sin frontera</b>, abiertos a los rebaños portugueses y castellanos en igualdad de condiciones" (José Luis Martín Martín, "<a href="https://www.google.es/books/edition/Das_begrenzte_Papsttum/_ZWRChxiZWEC?hl=es&gbpv=1&dq=campo+da+contenda+top%C3%B3nimo&pg=PA189&printsec=frontcover"><b>Problemas de límites en las diócesis vecinas de Castilla y Portugal en la Edad Media</b></a>", 2005).</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh70FnAuTE79sZ_F0ntdHauWXIlFZSo1xEIEXQ6PnCZWv1BaJu7lMgM0oAJf63KjQ9Q6gVxloBsWaHwRgQWuC1CAUWOBRn3lmaVrQhbrApeDS9lrdw0TI_5HZ8EMJLVO5qcpkm5iP7VWL4EXbhuewAttQ0WnwAbFG_pl4WsqTVT6cjgcblK8_Uv0HOFPb4/s6935/ar.i-t.9-c.4_153.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="6116" data-original-width="6935" height="564" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh70FnAuTE79sZ_F0ntdHauWXIlFZSo1xEIEXQ6PnCZWv1BaJu7lMgM0oAJf63KjQ9Q6gVxloBsWaHwRgQWuC1CAUWOBRn3lmaVrQhbrApeDS9lrdw0TI_5HZ8EMJLVO5qcpkm5iP7VWL4EXbhuewAttQ0WnwAbFG_pl4WsqTVT6cjgcblK8_Uv0HOFPb4/w640-h564/ar.i-t.9-c.4_153.jpg" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;"> Defesa da Contenda de Moura (1893). (C) Biblioteca Virtual de Defensa.</div><p></p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-5746066258591663702024-02-07T23:07:00.026+00:002024-02-11T00:05:12.082+00:00El Pajarico de Villarino Tras la Sierra (Zamora), o rei Charlo de Lourenzá e a caza do wren: restos dun rito de investidura real<div style="text-align: justify;">No territorio da antiga Gallaecia, en Villarino Tras la Sierra (Zamora, na fronteira con Portugal), consérvase nas tradicionais mascaradas da invernía, que se celebran o día de Santo Estevo (26 de decembro), o desfile de "<b>El Pajarico</b>", que pode verse na grabación de Videocoria <a href="https://www.youtube.com/watch?v=bI3S-IfaS9Y"><b>Mascaradas de Invierno en Zamora y Tras-os-Montes</b></a>, mn. 15 (2020).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Segundo indican no documental: "el Pajarico era el mozo más joven [...], lleva colgados de una estaca uno o dos pajaricos recién cazados junto con un chorizo, en recuerdo de los que recibía como regalo, va acompañado por el mayordomo saliente que porta la vara de San Esteban y por el mayordomo entrante, que recoge limosnas para el santo; [...] se explica por la tradición de pasar factura a los vecinos por parte de los mozos, por librarles de la plaga de pájaros que les comían las cosechas".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhUBT1Z1Guz-16jAcjlqRSjSPkW0-3oajmtYeOuEltSV3w9F8roev1b5kwW3TtANwWL3WNIAEErjaCiNoZTLtKEfqLJJqGSGri16ae3cw-48ZjkgwBZ3EBUJ-KjPLQCXgpXjaVct-cPXehaXWyGb43-X4lXYmGZucNd2-4luhXCkfjoWvaFrB74Vewg-fM/s315/Pajarico.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="315" data-original-width="170" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhUBT1Z1Guz-16jAcjlqRSjSPkW0-3oajmtYeOuEltSV3w9F8roev1b5kwW3TtANwWL3WNIAEErjaCiNoZTLtKEfqLJJqGSGri16ae3cw-48ZjkgwBZ3EBUJ-KjPLQCXgpXjaVct-cPXehaXWyGb43-X4lXYmGZucNd2-4luhXCkfjoWvaFrB74Vewg-fM/w216-h400/Pajarico.jpg" width="216" /></a></div><div style="text-align: center;">Dous pajaricos xunto co chourizo chantados na forca de pau que levaba o mozo máis xoven.</div><div style="text-align: center;">(C) Videocoria.</div><div><br /></div><div><div style="text-align: justify;">Evidentemente o desfile do Pajarico é a mesma cerimonia que a que se celebraba en Vilanova de Lourenzá o día de Aninovo aló polo ano 1527, coñecida como "<b>A caza do rei Charlo</b>":</div><div><br /></div></div><div style="text-align: justify;">"Que todos los vecinos de este concejo en el día de Año Nuevo están obligados a ir a buscar el pájaro que en este país
llaman rey Charlo a la pumarega de la fuente, y allí lo ponen en un palo grueso, y traen preso desde allí todos juntos
hasta el Palacio y sala vella del señor abad, y se lo entregan
con toda reverencia, quien lo recibe, y después les manda dar
y repartir un pan de trigo y una vez vino entre cada cuatro,
y dos veces vino a los que lo quisieren. Después van a la casa
del Concejo y nombran quatro sugetos para alcaldes hordinarios y el abad escoge dos para dicho oficio, quienes hacen
juramento en su mano de exercerlo fielmente... Quando no
podían hallar el pájaro Rey para traerlo al abad el día de
Año Nuevo, venían todos juntos a pedirle por merced, les
diere término para buscarlo, y en caso que no lo trajeren
estaban obligados a dar seiscientos marav. al monasterio y
traer las luctuosas de aquel año".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">O costume mantívose polo menos ata mediados do século XVIII*, pois segundo vimos de atopar agora, mencionábase aínda no <i>Catastro de Ensenada</i>, xa sen alusións á caza do paxaro e á eleción dos alcaldes: "Quien [o Mosteiro de Vilanova] por razón de vasallaxe percibe de los vecinos de esta Villa del Estado General, en el primer día del mes de enero de cada año, un <b>Paxaro Rei</b>, el que ha de presentar el Alcalde ordinario de dicho Estado General, y no lo haciendo, diez y ocho reales de vellón por razón de multa en que dicho monasterio les tiene declarados por incursos"<span face=""Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif" style="background-color: white; color: #050505; font-size: 15px; text-align: left; white-space-collapse: preserve;">.</span></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEg2NQ20d2jhNs2IhZiypKToqe5KcPwlZo2aUtE2au0AMwEyXG6oY-HLLSupAW6FqMLgTq9CzdFgSjAPvfzUdkMXkLTDR3DDt9z6DIBwgPNXiQJc0Sm_f2uiLOJx9ypJZPnCMUKhr0-oZ0fwlwfuv2H-QtvC683qX0jnZzS18_W_RV0aFddIPPAwhDboW2g" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="509" data-original-width="672" height="303" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEg2NQ20d2jhNs2IhZiypKToqe5KcPwlZo2aUtE2au0AMwEyXG6oY-HLLSupAW6FqMLgTq9CzdFgSjAPvfzUdkMXkLTDR3DDt9z6DIBwgPNXiQJc0Sm_f2uiLOJx9ypJZPnCMUKhr0-oZ0fwlwfuv2H-QtvC683qX0jnZzS18_W_RV0aFddIPPAwhDboW2g=w400-h303" width="400" /></a></div><br /><br /></div><div style="text-align: justify;">O paxaro chamado Rei Charlo ou Paxaro Rei era cazado aproximadamente nas mesmas datas que o Pajarico (Aninovo / Santo Estevo - 26 de decembro), portado nun pau, e presentado nunha cerimonia de elección dos alcaldes, que no caso da cerimonia do Pajarico delátase na presenza dos mordomos entrantes e saíntes que o acompañan.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Dende moi pronto por parte dos investigadores a caza do Rei Charlo de Lourenzá púxose en relación coa <b>cacería do <i>wre</i>n </b>irlandesa (<i>wren</i> = carrizo, galego / reyezuelo, castelán) e tradicións semellantes que se desenvolvían na Europa atlántica.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">No estudo de <b>José Luis Pensado</b> ("O Rei Charlo de Vilanova de Lourenzá", <i>Grial</i>, 1981) xa se cita a Frazer, no que respecta á cacería do carrizo na illa de Man, e o costume na Provenza de cazar un carrizo (<i>petousso</i>) por Nadal e presentalo ó abade; o xoven que o capturaba era nomeado durante un ano abade da xuventude. Para Pensado, "a caza do Rei Charlo encerra un antiquísimo rito aproveitado como obriga foral". Aínda así, o investigador semella inclinarse por considerar a cerimonia galega do Rei Charlo como de orixe foránea, ben por ter sido poboada a rexión de Mondoñedo por emigrantes bretóns, ben por estar a orde bieita de Lourenzá moi ligada ás ordes francesas cluniacenses ou cistercienses (e por estar o convento de Lourenzá no Camiño Francés de Santiago).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Mais a orixe foránea (bretona ou francesa) da tradición do Rei Charlo de Lourenzá, idea que seguen os investigadores que posteriormente se ocuparon do tema, queda descartada automáticamente se temos en conta a tradición do Pajarico de Villarino Tras la Sierra, lugar que non foi poboado por bretóns nin está á beira do Camiño Francés.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><b>Fernando Alonso Romero</b> en "La cacería del reyezuelo: análisis de una
cacería ancestral en los países célticos" (<i>Anuario Brigantino</i>, 2001) fornece coma sempre unha enorme cantidade de información na súa comparativa. Destacamos polo seu interese, ó concordar co que sucede na mascarada de Villarino Tras la Sierra, o feito de que na Irlanda os rapaces que cazaban ó <i>wren</i> no día de Santo Estevo ían disfrazados con corozas "varios chicos iban con caretas y cubrían el
resto de sus cuerpos con gorros y capas de paja" e acompañaba o cortexo dos <i>wren boys</i> un <i>hobby-horse</i>, é dicir, un Caballico, como en Villarino Tras la Sierra. A máscara de coroza (capa, carapucha e polainas de palla) segue a usarse nas mascaradas zamoranas da invernía dos pobos veciños, tal e como se pode ver no documental de Videocoria.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjYu6VjP52Y64j4zKyaRtaxovQKtsDTFtZ35fpO-Ns12znfGLKfQe4DjZIm6NoxkIGrIgmIPMbE-ZqPVX7mUkbtQwAwQDgnMVEGxQdk9hhiSBU9_8K01QRRgpQ9tS5z13rxAr4D0hFrr-PkuhCW0PP-MOQ9qb3Zf-dFoGlxJ-2lCxhWiRHDkxLuHPwXC6Q" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="556" data-original-width="886" height="402" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjYu6VjP52Y64j4zKyaRtaxovQKtsDTFtZ35fpO-Ns12znfGLKfQe4DjZIm6NoxkIGrIgmIPMbE-ZqPVX7mUkbtQwAwQDgnMVEGxQdk9hhiSBU9_8K01QRRgpQ9tS5z13rxAr4D0hFrr-PkuhCW0PP-MOQ9qb3Zf-dFoGlxJ-2lCxhWiRHDkxLuHPwXC6Q=w640-h402" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Coroza e máscara do Tafarrón de Pozuelo de Tábara, que tamén sae por Santo Estevo.</div></div><div style="text-align: center;">(C) Videocoria.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjfGV_6x1T91_L-twR6YQESmC7FlkVhIT_Qq09m1tjbytLG6p_ooYNXPluRprhw1N4f-iBABbHV72gogg5k55K86Kk8WgrcmGxbq6i9i17HhqWHatqi15Hu1DEporhbgQ73lNiCcyjHMr3sGuHcmhdEAl7rjdDJNvcqLX8c_L8PuRlxBAjn3Iy6u0zM45o" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="503" data-original-width="526" height="382" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjfGV_6x1T91_L-twR6YQESmC7FlkVhIT_Qq09m1tjbytLG6p_ooYNXPluRprhw1N4f-iBABbHV72gogg5k55K86Kk8WgrcmGxbq6i9i17HhqWHatqi15Hu1DEporhbgQ73lNiCcyjHMr3sGuHcmhdEAl7rjdDJNvcqLX8c_L8PuRlxBAjn3Iy6u0zM45o=w400-h382" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">O Caballico de Villarino Tras la Sierra. (C) Videocoria.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Alonso Romero, doutra banda, sinala a posibilidade de que a cacería do paxariño (carrizo / <i>wren</i> / reyezuelo) garde "relación con el sacrificio del rey o jefe de una comunidad, con cuya
muerte se auguraba la renovación de la vida" e tamén que "Miranda Green [...] creía que la tradición irlandesa de matar un reyezuelo simbolizaba la
muerte del año viejo en invierno y el renacimiento de una nueva primavera". O investigador tamén acepta como moi posible a opinión de Pensado de ser o rito da caza do Rei Charlo de Lourenzá unha costume foránea, de orixe bretona.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Pola súa parte, <b>Marco Virgilio Quintela</b> ten desenvolvido unha comparativa destes rituais da caza do paxariño, espallados pola Europa atlántica, no marco dun estudo centrado nas investiduras reais: "<a href="https://www.academia.edu/48078210/El_reyezuelo_el_cuervo_y_el_dios_c%C3%A9ltico_Lug_aspectos_del_dossier_ib%C3%A9rico"><b>El reyezuelo, el cuervo y el dios céltico Lug: aspectos del dosier ibérico</b></a>", 2002. Nun dos casos que estuda, o do "roi de Brest", indica que a caza do carrizo (Bérichot ou Roy Brethaud) que tiña lugar o primeiro domingo de decembro en Brest (Bretaña francesa) estaba vencellada a un rito de investidura real, logo transformado nunha toma de posesión dos alcades, segundo Tanguy. Igualmente, en Carcasona, na mesma data, o primeiro mozo que capturaba o carrizo proclamábase rei. Resúltannos interesantes, por se fosen de aplicación ó caso zamorano, as consideracións que expón sobre o deus Lug (celta <i>lugos</i> = corvo) e os corvos, aves oraculares vencelladas á divindade celta, pois é que unha das aves que van na forca de pau do Pajarico de Villarino de Tras la Sierra é... un corvo!</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div><b>Roberto Tola Tola</b> en "<a href="https://funjdiaz.net/folklore/pdf/rf395.pdf"><b>Las obisparras en Aliste (Zamora): la celebración del Pajarico de Villarino Tras la Sierra en una descripción del siglo XVI</b></a>", <i>Revista de Folklore</i> (2015) amosa por primeira vez un interesantísimo documento que alude seguramente a unha celebración do Pajarico na primeira metade do século XVI. O investigador vencella estes datos á Matanza do Porco-Bispo de Mogadouro (Portugal), rito semellante ós descritos, no que o paxariño é un paporroibo. Ó facer un repaso dos casos espallados pola Europa atlántica, o investigador reafírmase na "idea de que dicho sustrato tenga como denominador común un influjo de origen celta".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Os catro estudos brevemente reseñados serven para amosar que o rito da caza do <i>wren</i>, do Rei Charlo de Lourenzá, do Roy Brethaud, do Petousso, do Pajarico... era común na Europa atlántica (céltica) e que posiblemente estivese vencellado a un ritual de investidura real, logo transformado nun ritual de elección dos alcaldes.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">E se consideramos, como <b>Dani García de la Cuesta</b> ("<a href="https://www.academia.edu/67293442/Reit%C3%A1n_mummers_Ast?fbclid=IwAR3jIUdwE3f2aP1TKV8yoleKm54sxmG9nHNCHbeMKCAAM6_dscZjOeVk4mE"><b>Sobre'l reitán, la zarrica, les fiestes de San Esteban, los <i>Mummers</i> y el Rey Páxaru</b></a>" (2022) ), que as máscaras de paxaro deben estudarse xunto coas que se vencellan directamente á caza dun paxariño, o que segundo a nosa opinión constitúe unha incorporación perfectamente posible do paxariño á propia máscara, elidíndose ás veces o motivo da caza ó terse perdido, o espectro de casos aumenta considerablemente ata chegar por exemplo ós Charrelos** da Veiga (Ourense) ou ós Galos da Mezquita (Ourense), que serían variantes do Rei Charlo ou do <i>King of the Wren</i>. </div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjH2ccN42ojd6jnHBpcc_FkhUltW3bwZ7-vyaHNsJNsfqjnJWxphpkUAATmHpi6K1NbkzqYSdHQXVUV0pqhN5wJ6fsKnBqMIiWRIBX6ZAWKsRsmUyGmmRnohBXdEw8QWHKo6RFEyO3PVmP9N6YQQN6lCoV7_2k6nJ1kj8vDWdLO7pQ_Bj0he7GPx0vMi6c" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="748" data-original-width="523" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjH2ccN42ojd6jnHBpcc_FkhUltW3bwZ7-vyaHNsJNsfqjnJWxphpkUAATmHpi6K1NbkzqYSdHQXVUV0pqhN5wJ6fsKnBqMIiWRIBX6ZAWKsRsmUyGmmRnohBXdEw8QWHKo6RFEyO3PVmP9N6YQQN6lCoV7_2k6nJ1kj8vDWdLO7pQ_Bj0he7GPx0vMi6c=w448-h640" width="448" /></a></div><div style="text-align: center;">Galos de A Mezquita. (C) Andregoto Galíndez, 2020.</div><div style="text-align: center;"><br /></div></div><div style="text-align: justify;">Finalmente chegaríase entón a encadrar ó Pajarico e ó Rei Charlo nas festas do <b>Rei Paxaro</b>, nas que o tema da caza do paxariño desaparece e só permanece o motivo da elección dun rei temporal, e que adoitan explicarse no marco carobarojiano das festas de inversión da orde (Saturnales romanas, Rei da Faba, Obispillos, Alcaldes de Inocentes, Reis de Porqueros...). "Parece evidente que todas estas fiestas tienen un común denominador, que es el de elegir autoridades lúdicas, autoridades para diversiones y juegos", di o mestre, que nos sentencia á morte intelectual ós que pensamos doutro xeito: "Pobres, muy pobres de contenido, son tanto la teoría de las "supervivencias" como la del "cambio de significación", frente a la realidad y frente al ritmo mismo del juego, que se repite año tras año, periodo tras período, siglo tras siglo, con sus inversiones, sus reglas, sus limitaciones" (<i>El Carnaval</i>).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Moi ben, pero que facemos cando temos casos (Lourenzá, Brest) que indican que ese cargos, eses reis ou alcaldes eran elixidos <b>de verdade</b>, non como autoridades temporais dun xogo? O mestre non se pronuncia. Entón, non serán máis ben ó revés, as festas do Rei Paxaro un resto lúdico dun antigo rito de investidura conservado nas tradicións de Lourenzá e de Brest?</div><div style="text-align: justify;"> </div><h2 style="text-align: center;">CONCLUSIÓNS</h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Ó atoparse o mesmo rito, a caza do Pajarico, inserido pervivindo aínda no territorio da antiga Gallaecia Bracarense nunha mascarada de invernía zamorana, podemos tirar as seguintes conclusións derivadas dos elementos xa comentados:</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">1. A orixe da caza do Rei Charlo de Lourenzá, como a do Pajarico, non é foránea (bretona ou francesa) pois, como xa vimos, Villarino Tras la Sierra non foi territorio ó que chegasen os bretóns no século V, e queda fóra do Camiño Francés a Santiago. Ten que ser un rito indíxena.</div><div style="text-align: justify;">2. A tradición do Pajarico segue o mesmo guión vencellado á investidura real ou dos alcaldes que as coñecidas ata o de agora, polo que a hipótese de que todas elas sexan cerimonias de investidura reafírmase.</div><div style="text-align: justify;">3. A presenza do <i>hoby horse</i> (o Caballico) acompañando ó Pajarico mailo uso de corozas nas máscaras dos pobos veciños o mesmo día de Santo Estevo, coinciden completamente co rito da caza do <i>wren</i> en Irlanda. Estes rituais da caza do paxariño considéranse como de orixe céltico por parte dos autores citados (Alonso Romero, Quintela e Tola Tola) e do soporte bibliográfico que empregan.</div><div style="text-align: justify;">4. O que nos resulta máis interesante é que cremos ter identificado claramente un antigo ritual camuflado nunha mascarada da invernía, sobrevivindo aparentemente como simple divertimento. O que abre a posibilidade de continuar a indagar nos rituais agochados nas mascaradas de inverno (e na súa pola desgallada, o Antroido), pois é que agora se revelan como unha fonte segura para coñecer o pasado.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">* Segundo me informa amablemente Xabier Moure, unha veciña da Couboeira (Mondoñedo) contoulle fai bastantes anos que a súa avoa lle tiña falado do tributo dun paxaro rei que lle tiñan que entregar tódolos anos ó abade.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">**Charrelos, o nome da máscara da Veiga, que seguramente provén do nome da perdiz (charrela), semella ter a mesma orixe que o nome do Rei Charlo.</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-60203516644368498352024-01-31T21:48:00.035+00:002024-02-11T00:26:51.534+00:00O motivo da harpa eólica en Queixumes dos pinos: estrutura da obra e concepción poética en Eduardo Pondal<div style="text-align: justify;">O tópico literario da harpa eólica, isto é, referido ó instrumento musical movido polo vento (Eolo), non pulsado pola man humana, configurouse na literatura do romanticismo como tópico de significado metapoético empregado para referirse alegóricamente ó proceso de creación.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Rara é a harpa que aparece na poesía romántica como obxecto meramente decorativo para crear un determinado ambiente; a harpa adoita ter un sentido que vai moito máis aló do poema en si e proxéctase en xeral en alegorías sobre o xenio poético e a <i>poiesis</i>: a inspiración e a sensibilidade do poeta, a cualidade musical da poesía, a orixe divina ou natural da poesía... Vexamos algúns exemplos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgouiFlNsx9UIBKgvHnLM-GRzzJIiQUgaywGTLwPmkuf6guYsV6E1BG75OaSbWLmCsg-Cz2R-4iK6k3yQ_CF77OkxhtwFUgIyt_AZa-U8d6LexvwICtqeTk2fhkX19r3VsPoQkut4JgWKtEJGtqmAELcoxkTtsXVe7pjWBBZKKNfR89hTr1SldqBE7vRA/s1576/Captura.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgouiFlNsx9UIBKgvHnLM-GRzzJIiQUgaywGTLwPmkuf6guYsV6E1BG75OaSbWLmCsg-Cz2R-4iK6k3yQ_CF77OkxhtwFUgIyt_AZa-U8d6LexvwICtqeTk2fhkX19r3VsPoQkut4JgWKtEJGtqmAELcoxkTtsXVe7pjWBBZKKNfR89hTr1SldqBE7vRA/w640-h334/Captura.JPG" /></a></div><div><div style="text-align: center;">"A harpa eólica de Thomson" (1809), óleo de Turner.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">No poema da harpa eólica de <b>Coleridge</b> ("The Eolian Harp", 1795) o pensamento dos seres vivos xurde da súa cualidade sensible, son como distintas harpas movidas ó unísono por unha forza (o vento, un hálito divino) dotada de intelixencia, que forma as almas individuais, gobérnaas e ten orixe sobrenatural (Deus):</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: center;">And what if all of animated nature</div><div style="text-align: center;">Be but organic Harps diversely framed,</div><div style="text-align: center;">That tremble into thought, as o’er them sweeps</div><div style="text-align: center;">Plastic and vast, one intellectual breeze,</div><div style="text-align: center;">At once the Soul of each, and God of all?</div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i><br /></i></span></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i>E qué se tódolos seres animados</i></span></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i>non fosen máis que harpas de formas diversas</i></span></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i>que vibran no pensamento, mentres sobre elas sopra</i></span></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i>cambiante e vasto, un hálito de intelixencia,</i></span></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #e06666;"><i>á vez a alma de cada un e o Deus de todos?</i></span></div><div style="text-align: center;"><br /></div>A harpa en <b>Bécquer</b> representa o poeta como creador:<br /><br /><div style="text-align: justify;">1870 - A harpa, e a súa configuración física (as cordas do instrumento), abandonada no salón da rima VII de Bécquer (rima XIII no <i>Libro de los gorriones</i>) representa o xenio poético durmido no fondo da alma (salón), paralizado, aínda non chamado á creación poética polo pulo dunha voz superior de carácter sobrenatural e divina, como a de Deus cando lle ordena a Lázaro que se erga.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">En <b>Rosalía de Castro</b>, igualmente a harpa é a poeta como creadora, a alma da poeta, o xenio poético movido pola forza da natureza (lume / vento) que impulsa a creación:</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">1884 - A harpa en <i>En las orillas del Sar</i> ("Santa Escolástica").</div><br /><div style="text-align: center;">Sentí otra vez el fuego que ilumina y que crea</div><div style="text-align: center;">los secretos anhelos, los amores sin nombre,</div><div style="text-align: center;">que como al arpa eólica el viento, al alma arranca</div><div style="text-align: center;">sus notas más vibrantes, sus más dulces canciones.</div><br /><div style="text-align: justify;">No estudo de Cuvardic García sobre <a href="https://www.redalyc.org/journal/332/33269730007/html/"><b>a harpa eólica na literatura hispánica</b></a> (2021) sulíñase que o do poeta inglés <b>Percy B. Shelley</b> é o único caso coñecido, na teoría literaria, no que a alegoría da harpa eólica se propón no dobre senso de identificar o instrumento co poeta, e os sons producidos por ela co poema (<i>A Defence of Poetry</i>, 1840). Non obstante na práctica poética do romanticismo español temos composicións anteriores como a de <b>Meléndez Valdés</b> ("Al viento", 1784) que versan sobre a alegoría harpa eólica = poeta + sons da harpa = poemas.</div><br /><div style="text-align: center;">Luego a mi amable lira</div><div style="text-align: center;">más bullicioso llega</div><div style="text-align: center;">y mil letrillas toca</div><div style="text-align: center;">meciéndote en sus cuerdas.</div><br /><div style="text-align: justify;">No mesmo estudo de Cuvardic indícase que o poeta colombiano postmodernista <b>Rivas Groot</b> utiliza unha variante orixinalísima cando compara o son que produce o vento nas ramas das árbores co que emite unha harpa eólica tanxida polo ar (v. poema "Liras eternas", 1888). A pretendida orixinalidade de Rivas Groot parécenos fora de lugar ó deberse a súa invención ó poeta galego <b>Eduardo Pondal</b> que utilizara a analoxía previamente nas súas obras <i>Rumores de los pino</i>s (1877) e <i>Queixumes dos p</i>inos (1886).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A mesma orixinalidade de estirpe pondaliana vese no poema "La canción de los pinos" (1907) de <b>Rubén Darío</b>, poeta que ata utiliza a mesma árbore que Pondal como harpa natural, o piñeiro:</div><br /><div style="text-align: center;">Los brazos eolios se mueven al paso</div><div style="text-align: center;">del aire violento que forma al pasar</div><div style="text-align: center;">ruidos de pluma, ruidos de raso,</div><div style="text-align: center;">ruidos de agua y ruidos de mar.</div><br /><div style="text-align: justify;">Este repaso que vimos de facer do uso do motivo da harpa eólica na literatura do romanticismo (v. Cuvardic) serviranos para comprender mellor a concepción que Eduardo Pondal tiña da poesía e verificarmos a asombrosa xenialidade do poeta na utilización do motivo da harpa eólica como estruturador da súa obra <i>Queixumes dos pinos</i>.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">O desenvolvemento que Pondal fai en 1886 do recurso literario alegórico (tropo) da harpa eólica difire tanto do que se fixo a día de hoxe na poesía universal, que constitúe un novo xénero literario aínda sen nome.</div><br /><br /><h2 style="text-align: center;">A concepción da poesía en Eduardo Pondal e a estrutura de <i>Queixumes dos pinos</i></h2><br /><div style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbUw7HA42e1k31KbI0T8Rjz9HPZYQwCRCRY2s-vYvihVTobWJoaCADvuaIifqvo034y1LKTho99XgBgXoupZao36DJPKVQrWYlz3tg4MrH5m7kGMscywo9m6WRgYgIetnCHaRW0urVAcLuN2Jr3qhG_sP0RQCMCD98oAyh90lsTQl65xzio3k5vCWnevo/s285/QP.jpg"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbUw7HA42e1k31KbI0T8Rjz9HPZYQwCRCRY2s-vYvihVTobWJoaCADvuaIifqvo034y1LKTho99XgBgXoupZao36DJPKVQrWYlz3tg4MrH5m7kGMscywo9m6WRgYgIetnCHaRW0urVAcLuN2Jr3qhG_sP0RQCMCD98oAyh90lsTQl65xzio3k5vCWnevo/w406-h413/QP.jpg" /></a></div><div style="text-align: center;">Penúltimo poema de <i>Queixumes dos pinos</i> (1886).</div><br /><div style="text-align: justify;">Xa dende o principio da obra anúnciasenos co título que o que imos escoitar non son propiamente poemas, senón os rumores, as queixas dos piñeirais de Bergantiños. Imos escoitar... os sons da Natureza versionados poéticamente nun libro enteiro!</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Isto explica a aparente desorde do conxunto dos poemas de <i>Queixumes dos pinos</i>, que teñen variada temática e están dispostos como aleatoriamente; a Natureza non ten unha estrutura sonora definida, non é música, é máis ben ruído.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Ó longo do poemario e ata chegar ó final, non hai máis indicio deste artificio que o título. É no final onde se nos revelan no penúltimo poema ("Da ruda pendente") os elementos que integran a concepción poética pondaliana e se confirma a orixinalidade deste poemario:</div><div style="text-align: justify;"><br /></div>1. Os piñeiros soantes chantados na pendente emiten vagos e monótonos ritmos - son harpas naturais (de follas de "arpados arumes") que zumban ó ser movidas polo vento.<br /><br />2. O eu poético é o único que pode entender eses sons ("eu ben sei o que din vosos vagos, monótonos ritmos"), e volcalos á lingua humana para que os comprendamos.<br /><br />3. Eses sons que zumban os piñeiros son as "ardentes estrofas dun poema", concretamente son as estrofas do poemario que temos entre as mans, <i>Queixumes dos pinos</i>. Son sons máxicos e proféticos, inintelixibles, como emitidos pola sibila.<br /><br />4. A alma do poeta, dotada de especial sensibilidade, é capaz de adiviñar o que din: falan do pasado, dos futuros destinos, dos eidos escravos, da fatal servidume da terra... de tódolos temas tratados en <i>Queixumes dos pinos</i>.<br /><br /><div style="text-align: justify;">A concepción da poesía por parte de Eduardo Pondal é, polo tanto, radicalmente distinta ó visto ata o de agora. O poeta non se considera un creador, é un transductor, un mediador co sagrado, capaz de comprender e verter á linguaxe humana a mensaxe, doutra forma inintelixible, emitida nun código alleo pola Natureza. Deus está ausente do proceso poético, ata está ausente a inspiración de orixe divina que xurde recorrentemente nas diversas teorías sobre a creación poética formuladas polos propios autores.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Como podemos comprobar, ningún dos poetas anteriormente citados (cremos que ningún poeta) se achega á profundidade coa que Eduardo Pondal formulou a súa concepción da poesía e da función do poeta nestes doce versos, nin ó uso do motivo poético (tropo literario metapoético) da harpa eólica como símbolo da Natureza comunicante, imaxinando deste xeito unha sorte de poesía ecolóxica. Temos que remontarnos ás concepcións máis arcaicas da poesía para dar con algo semellante, como pode ser a cualidade do bardo de ser mediador entre os deuses e os humáns, mais xa dicimos que en Pondal os deuses, ou Deus, están ausentes.</div><br /><h2 style="text-align: center;"> Exercicio</h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Tentade facer un poema, ou sexa, traducir a linguaxe humán, a posible mensaxe da sibila que se esconde no ruído do vento zoando na carballeira de Uxes, ou en calquera outro ruído da Natureza.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><a href="http://mapasonoro.consellodacultura.gal/pezas/index/487/8"><b>Vento zoando na carballeira de Uxes</b></a> (Arquivo sonoro de Galicia).</div></div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-64528028933360911912024-01-25T14:20:00.006+00:002024-01-25T14:55:42.488+00:00O Pozo do Cura: unha pesqueira artificial na lagoa da Frouxeira <p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhbKIxRLX8htDsjZPTDx8pHEGdDruR0i6H7mGSLiRu3u4uLmlekvbApih0_DHStX8LXohyDYr3guTn21p9LwaySAjZMMNSoDy3VMQRdwtyL6RtV0fHVuQEoGf2kkmmd_AMWjWbiCvK_QKbvUFt6gSCEFAiLeTQiTLcKBsZmEfXlnJmj0dtgVxnkvYp2LXE/s819/421281643_7480935375262490_332956953450767206_n.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="609" data-original-width="819" height="476" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhbKIxRLX8htDsjZPTDx8pHEGdDruR0i6H7mGSLiRu3u4uLmlekvbApih0_DHStX8LXohyDYr3guTn21p9LwaySAjZMMNSoDy3VMQRdwtyL6RtV0fHVuQEoGf2kkmmd_AMWjWbiCvK_QKbvUFt6gSCEFAiLeTQiTLcKBsZmEfXlnJmj0dtgVxnkvYp2LXE/w640-h476/421281643_7480935375262490_332956953450767206_n.jpg" width="640" /></a></div><p style="text-align: justify;">Vimos de atopar que no ano 1776 o párroco de Anca, Joseph Benito de la Torre, escribiu a Tomás López nestes termos, explicándolle a orixe da lagoa da Frouxeira (Valdoviño):</p><div style="text-align: justify;">"En esta vicaría también me aseguraron habían informado a V.M. había un gran estanque donde se cogían anguilas de tantas libras de peso; V.M. no haga aprecio de esta noticia, porque esto está reducida, esta gran obra, a una cueva de excavación que hizo el quijote cura de Valdoviño en el arenal, con cuyo motivo entra ahora allí la marea, y con ella algún pescado, pero sin otra formación ni hermosura que le dé más nombre que el de <b>obra de un loco</b>; que como tal ha años [falta o soporte] es curador puesto por el Prelado" - <i>Diccionario Geográfico</i> de Tomás López (provincias da Coruña e Lugo), px. 614 do visor da BNE.</div><p></p><p style="text-align: justify;">Nesta relación exponse que a lagoa da Frouxeira é de orixe antrópica na súa totalidade (onde está o "estanque" era antes un areal onde non entraba a marea) e que terá como mínimo 250 anos, que é a diferencia entre a data da relación e a data actual, achegándose con facilidade ós tres séculos de existencia, pois Joseph Benito de la Torre tampouco precisa a data na que foi excavada polo cura, indicando únicamente que o devandito responsable da obra levaba varios anos no posto de curador.</p><p style="text-align: justify;">Ó topar con este curioso texto, o primeiro que pensamos foi que sería unha lenda fantasiosa sobre a formación da lagoa da Frouxeira, cuxa orixe considérase natural, correspondendo á formación no Holoceno das lagoas litorais galegas como a de Doniños (Ferrol), separadas do mar por unha formación dunar.</p><p style="text-align: justify;">No traballo de Flor, Marquínez e O' Neill é o que din: "Para Nonn ( 1966 ), la laguna se formaría también durante
el Würmiense, momento en el que quedaría conformada la barra arenosa de la playa. Pensamos que es en esta época cuando se produce una excavación o reexcavación del vaso de la laguna y que la
barra arenosa está sujeta al movimiento oscilatorio del mar; la
laguna acaba cerrándose en el Holoceno a la altura del talud
de las dunas fósiles, emigrando el frente hasta su posición actual, en dirección al mar" ("El complejo de dunas eólicas de la playa de Frouxeira (Meirás - Valdoviño, La Coruña", <i>Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe</i>, 1983).</p><p style="text-align: justify;">Mais no <i>Catálogo de los lagos de España</i> (Luis Pardo, 1948) mencionado nun traballo de Jenaro Dalda sobre a fitoecoloxía da lagoa da Frouxeira (<a href="https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=904138"><b>1968</b></a>) indicábase que a profundidade da lagoa "es escasa y uniforme, <b>excepto en el sitio llamado</b> <b>Pozo del Cura</b>, donde es grande, variando según el estado del mar".</p><p style="text-align: justify;">Comprobamos porén que efectivamente, tal e como contaba Joseph Benito de la Torre, houbo unha excavación antrópica no areal da Frouxeira, feita, ou mellor, mandada facer por un párroco de Valdoviño fai uns 275 anos, concretamente na zona da lagoa que aínda hoxe leva o nome transparente de <b>Pozo do Cura</b> e que por iso se ve alterada a uniformidade da profundidade da lagoa nese punto.</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhZ5XLjVrlk-UYeMFTVP2MVQWG2mDgVw2JbLhFpsiJKgk6oodk8Aqo8AyEMifqXFFj2bi9FveLJvMolpeoa_hWLFsbdqAdAicsFC-fL6W1f_R0yyl3uVjz-oBd-nJALOOaZGukDjCHS9MUTM64fXhU8dU4qyxpFof1Dkyh9GpFPMFYWn4VO5O1MVXOKol8/s1000/Pozo%20do%20Cura%20-%20Bichos%20e%20dem%C3%A1is%20familia.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="767" data-original-width="1000" height="490" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhZ5XLjVrlk-UYeMFTVP2MVQWG2mDgVw2JbLhFpsiJKgk6oodk8Aqo8AyEMifqXFFj2bi9FveLJvMolpeoa_hWLFsbdqAdAicsFC-fL6W1f_R0yyl3uVjz-oBd-nJALOOaZGukDjCHS9MUTM64fXhU8dU4qyxpFof1Dkyh9GpFPMFYWn4VO5O1MVXOKol8/w640-h490/Pozo%20do%20Cura%20-%20Bichos%20e%20dem%C3%A1is%20familia.jpg" width="640" /></a>Canle na zona do Pozo do Cura - Blog <i>Bichos e demáis familia</i>: "<a href="https://bichosedemaisfamilia.wordpress.com/page/242/"><b>A Frouxeira baleira de novo e censo</b></a>" (2013).</div><p style="text-align: justify;">Segundo os datos aportados na entrada citada arriba, do blog <i>Bichos e demáis familia</i>, sospeitamos que a canle cegada polo entullo que, segundo o arqueólogo Eloi Saavedra, foi verquido no pasado recente na zona do Pozo do Cura, é de orixe antrópica e daría servizo ó "estanque".</p><p style="text-align: justify;">Deixamos a noticia da existencia desta pesqueira aquí, pois non temos nin os coñecementos nin os medios técnicos para investigar en que medida a construción do "estanque" e a canle de servizo (mailo seu desaugadoiro ó mar a través da barreira dunar) puido determinar ou afectar á formación ou á configuración da lagoa da Frouxeira.</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-79058592988123149722024-01-20T13:46:00.012+00:002024-03-01T19:42:24.829+00:00O Meco do Antroido: o último antepasado totémico<p style="text-align: justify;">O segredo mellor gardado sempre está á vista. Se hai un elemento nuclear nas mascaradas da invernía (Antroido) do noroeste peninsular, non son as vistosas máscaras dos peliqueiros, os boteiros, os cigarróns, os irrios... nin as súas danzas rituais. Ese é o Meco, un boneco que noutras partes chaman Antroido, e que polo xeral está feito de palla nun armazón de madeira, e que, neste caso, vai vestido moi engalanado, ou ás veces con roupas vellas. O Meco / Antroido é sacrificado, esnaquizado, queimado, inhumado, afogado... ó final do festival, disque porque representa o mal.</p><div style="text-align: justify;">E se hai un Meco enxebre, este é o das Teixugueiras (Cartelle - Ourense), labrado toscamente nun tronco dunha árbore con marcados atributos sexuais e as orellas recubertas por unhas praquiñas metálicas que hoxe en día son unhas latas de xoubiñas reaproveitadas para a decoración. O Meco de Cartelle ten a particularidade de que sempre é bautizado con viño tinto.</div><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEg-2zai13gORQbIXo_yasWPO493GAzA9VFhvuBQQNUT9WJCpAwhzbWr2Fskii3euIYDobaaf_622IANXHZxS0HzNCTSW3Cx7vFuBetB5_BTcTgeT-SNrUy4xWPQflO6dUJu15j9fkzpieovyYmm8vXHaM7zsB5Etp-YhW-KTbdJvU6dXcRPGavr_pvlA4M" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="535" data-original-width="524" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEg-2zai13gORQbIXo_yasWPO493GAzA9VFhvuBQQNUT9WJCpAwhzbWr2Fskii3euIYDobaaf_622IANXHZxS0HzNCTSW3Cx7vFuBetB5_BTcTgeT-SNrUy4xWPQflO6dUJu15j9fkzpieovyYmm8vXHaM7zsB5Etp-YhW-KTbdJvU6dXcRPGavr_pvlA4M=w392-h400" width="392" /></a></div>Recorte do vídeo gravado por <i>La Región</i> co bautizo do Meco, 27/2/2017:</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">"<a href="https://www.youtube.com/watch?v=b8vmy-NxUqA"><b>O entroido máis enxebre, nas Teixugueiras (Cartelle)</b></a>" - dispoñible no Youtube.</div><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhpJ-vIOg0p7MU2trBcsj7o8XB1YECV1DP84a7sfVX7vz6KuTpiTgOW2p2XI3Qr2EuvPz5oZOc31dVDpx7-ciPFSOcZvHFDmQ-uSCW0mUJ1Z1kxDPXiMVp7ey_wJ3PqulTdvdMBh-zLHAC_CQilScDjzZdCpekRfmcc7gcmStzJSRMTYveDas3Etp1JrA4/s498/Meco%20revista%20Auria%202011.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="498" data-original-width="434" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhpJ-vIOg0p7MU2trBcsj7o8XB1YECV1DP84a7sfVX7vz6KuTpiTgOW2p2XI3Qr2EuvPz5oZOc31dVDpx7-ciPFSOcZvHFDmQ-uSCW0mUJ1Z1kxDPXiMVp7ey_wJ3PqulTdvdMBh-zLHAC_CQilScDjzZdCpekRfmcc7gcmStzJSRMTYveDas3Etp1JrA4/w558-h640/Meco%20revista%20Auria%202011.jpg" width="558" /></a></div><div style="text-align: center;">Meco publicado na revista <i>Auria</i> no 27/2/2011, cun enorme falo e as súas características orellas de lata.</div><div><br /></div><div style="text-align: justify;">O San Sebastián de Piornal (Cáceres) é outro Meco. Se un se para a mirar ben, pódese ver que o santo está a cristianizar un madeiro semellante ó Meco de Cartelle, elixindo para elo ó único mártir que recibiu múltiples agresións lacerantes ligado a un tronco de árbore. Coa interposición da figura do santo diante do madeiro a Igrexa inhibiu completamente o rito pagán de golpear, esnaquizar, destruír o pau que representaba o mal, voltando a ira popular contra o oficiante, o chamán Jarramplas, figura que representa á vella relixión e que no Antroido galego é aínda intocable. Non obstante, quedan evidencias históricas de que o rito ía encamiñado á destrución do San Sebastián de pau, como a danza obstructiva que Jarramplas executaba ante el, hoxe prohibida (Garrido Palacios, "<a href="https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/el-jarramplas/html/"><b>El Jarramplas</b></a>"). </div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj300txawkzjbRP0aqqiKxdnEL6j2kE7Z2DE9Yx8sHK_nh7L9sTPeut8fxvHyxZsCmRXydfuSVsEuF1N5P92EixUKf0kUpmfmpTrZwEOG1Q6Xz5EqF6MCKRcsnNz-Quv7sq8nIY0H5sZF2kXzCbocmraIp1gNmkZU-ahtr0dn7kxSMOnQBKgAket51n-r0/s625/San%20Sebasti%C3%A1n%20de%20Piornal%201973.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="534" data-original-width="625" height="341" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj300txawkzjbRP0aqqiKxdnEL6j2kE7Z2DE9Yx8sHK_nh7L9sTPeut8fxvHyxZsCmRXydfuSVsEuF1N5P92EixUKf0kUpmfmpTrZwEOG1Q6Xz5EqF6MCKRcsnNz-Quv7sq8nIY0H5sZF2kXzCbocmraIp1gNmkZU-ahtr0dn7kxSMOnQBKgAket51n-r0/w400-h341/San%20Sebasti%C3%A1n%20de%20Piornal%201973.png" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Na danza hoxe prohibida do Jarramplas de Piornal, gravada nun <a href="https://www.google.com/search?q=jarramplas+ra%C3%ADces&oq=jarramplas+ra%C3%ADces&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUyBggAEEUYOTIHCAEQIRigAdIBCTQ4ODJqMGoxNagCALACAA&sourceid=chrome&ie=UTF-8#fpstate=ive&vld=cid:8781f1a1,vid:86JUI-vEidc,st:0"><b>documental do programa </b></a><i><a href="https://www.google.com/search?q=jarramplas+ra%C3%ADces&oq=jarramplas+ra%C3%ADces&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUyBggAEEUYOTIHCAEQIRigAdIBCTQ4ODJqMGoxNagCALACAA&sourceid=chrome&ie=UTF-8#fpstate=ive&vld=cid:8781f1a1,vid:86JUI-vEidc,st:0"><b>Raíces</b></a> </i>(1973), o chamán chamado Jarramplas rexeita a San Sebastián cruzando os paus. En realidade era o boneco de pau o que era desbotado, o tronco que representaba ó mal.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Xa fai case vinte anos que nos adicamos a investigar sobre a orixe do Antroido no chamanismo euroasiático:</div><div><ol style="text-align: left;"><li>No xa mítico traballo <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2017/02/los-bigotes-del-peliqueiro.html"><b>Los bigotes del peliqueiro</b></a> (2007) estudabamos por primeira vez a conexión co chamanismo a partires da indumentaria das máscaras do Antroido e dos rituais executados nos festivais de inverno.</li><li>En <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2021/01/partir-velha-serracao-da-velha.html"><b>Partir a Velha - A serração da Velha - O enterro da sardiña</b></a> (2021) expuñamos a estreita relación entre as mascaradas de inverno e certo tipo de dramatizacións (moxigangas).</li><li>E en <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2023/02/o-primeiro-actor-e-primeira.html"><b>O primeiro actor e a primeira representación</b></a> (2023) voltabamos a incidir na orixe do teatro, na súa totalidade, a partires das escenificacións rituais dos chamáns, desenvolvendo a hipótese de Kirby.</li></ol></div><div><br /></div><div style="text-align: justify;">Por este motivo non queremos deixar de presentar unha evidencia máis que dá conta de que as mascaradas da invernía do noroeste peninsular son pervivencia, inserida no ciclo cristián da Coresma, dunha antiga danza ou ritual chamánico común a toda Eurasia. Pois é que vimos de atopar nas danzas <b><i>cham</i></b> tibetás e mongolas (hainas tamén nalgúns mosteiros hindús) a mesma escenificación que se executa preferentemente ó comezo do novo ano, cunha representación figurada dun boneco que tamén é descuartizado ou esnaquizado por unhas máscaras cuxa idéntidade é ocultada; os membros do budismo tibetano ou ben descoñecen a quen representan realmente ou manipulan a información para non revelar a súa identidade.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;">As relixións estatais como depredadoras das antigas crenzas</h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbIKvJ6NH2RxBMTgDqIs_qYJyh51WeYfDqDEkmDpEU5nNfDiBY4nCKFq28qWkz0OhxAoUsehECdlhUhK5CDWzxHKXkhjTFxd2t_RlvTPA2HgxfVrj364Vcu2XPRDCvJKM-MlpWTSZIUIn-YNkjvZDaQLTyMTrN_boKfOyT8RgyEWIhHMumyAUUpYB2n_4/s1241/Linga.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="601" data-original-width="1241" height="310" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbIKvJ6NH2RxBMTgDqIs_qYJyh51WeYfDqDEkmDpEU5nNfDiBY4nCKFq28qWkz0OhxAoUsehECdlhUhK5CDWzxHKXkhjTFxd2t_RlvTPA2HgxfVrj364Vcu2XPRDCvJKM-MlpWTSZIUIn-YNkjvZDaQLTyMTrN_boKfOyT8RgyEWIhHMumyAUUpYB2n_4/w640-h310/Linga.jpg" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Boneco chamado <i>linga</i>, con marcados atributos sexuais e feito de masa, que é acoitelado nunha danza <i>cham</i> dun mosteiro hindú (Pemayangtse Monastery: <a href="https://youtu.be/7ukJErrxkTo?si=86h-HgXwXX4APxJB"><b>Cham. The mystic masked dance</b></a>).</div><div><br /></div><div style="text-align: justify;">Antes de describir a danza <i>cham</i> tibetana na que é acoitelado e esnaquizado o boneco <i>linga</i>, personificación do mal, imos ver a forma de proceder do budismo para expandirse, tan semellante á que empregou o cristianismo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div><div style="text-align: justify;"><ul><li>Nas rexións do norte de Mongolia e entre os buriatos ríndese culto á Terra / Nai Etügen. As covas son veneradas como úteros ou ventres maternos, sendo un culto vencellado a rituais de fertilidade oficiado exclusivamente polos chamáns (relixión indíxena primitiva). Coa introdución do budismo, os monxes tentaron ou ben destruír eses cultos orixinais, negalos, ou ben incorporar os lugares de culto chamánico á nova relixión masculinista, instaurando novos rituais nos que dacotío impuñan tamén a lingua tibetana (Itsván Keul, <a href="https://www.google.es/books/edition/Transformations_and_Transfer_of_Tantra_i/38gxbEft3-4C?hl=es&gbpv=1&dq=et%C3%BCgen+wombs+caves&pg=PA253&printsec=frontcover"><b>Transformations and Transfer of Tantra in Asia and Beyond</b></a>, 2012).</li></ul></div><div style="text-align: justify;"><ul><li>As covas útero aínda se atopan nas rexións onde o budismo non chegou ou chegou marxinalmente. No pasado un chamán conducía os rituais no útero da Nai Terra, na cova de Altan Shirguul, pero máis tarde un chamán blanco (un especialista ritual que veneraba os novos deuses budistas e, ó mesmo tempo, os da relixión do pobo) quedou a cargo destes rituais (Isabelle Charleux, <a href="https://www.google.es/books/edition/Nomads_on_Pilgrimage/VzoLCgAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=the+shaman+mother+womb+altan+spirit&pg=PA361&printsec=frontcover"><b>Nomads on Pilgrimage: Mongols on Wutaishan (China), 1800-1940</b></a>, 2015). </li></ul></div><div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nestas dúas citas evidénciase que o budismo, esa relixión que todos coñecemos polo seu compromiso inquebrantable coa paz mundial e a convivencia entre os pobos, pois... non é tal cousa. Trátase dunha relixión que se impón, e por elo destrúe ou ben incorpora introducindo a infiltrados, as crenzas previas dos pobos que vai depredando.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">É, pois, moi posible que a parte da danza <i>cham</i> na que o boneco <i>linga</i> é cuarteado sexa unha incorporación ó budismo dun antigo ritual chamánico común a toda Eurasia, cuxos vestixios perviven nos remotos extremos do territorio: no Antroido do noroeste da Península Ibérica e nestas zonas do Tíbet e Mongolia. Námbolos dous, inseridos como pegotes nos ciclos litúrxicos impostos polas novas relixións (a Coresma do cristianismo e o Festival da Gran Oración do budismo, que ven sendo a celebración do Aninovo), que non puideron acabar con eles. Excuso desenvolver o feito de que preferentemente a danza <i>cham</i> se escenifica en Aninovo, na mesma data do calendario na que se inician as nosas mascaradas de inverno; os lectores xa saben por que.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;">O chamanismo como relixión das covas</h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">O budismo tibetano asentouse sobre unha primitiva relixión chamánica, como amosan lendas nas que se describe a entrada no Nirvana dun home santo tras vivir nunha cova en profunda meditación durante cinco anos. "No folklore tibetano os eventos que transcorren en covas teñen que interpretarse como eventos que transcorren no útero ou nos xenitais femininos. A imaxe dun asceta entrando no Nirvana nunha cova é unha fantasía do retorno ó útero materno" (Robert A. Paul, <i><a href="https://www.google.es/books/edition/The_Sherpas_of_Nepal_in_the_Tibetan_Cult/PDAS4t3JJpoC?hl=es&gbpv=1&dq=through+tibetan+lore,+events+taking+place+in+caves&pg=PA120&printsec=frontcover"><b>The Sherpas of Nepal in the Tibetan Cultural Context</b></a></i>, 1989). Paul interpreta a lenda do home santo na cova dende o budismo tántrico, nós interpretámola literalmente dende o culto chamánico prehistórico nas covas (útero da Nai Terra), extendido por toda Eurasia, do que derivaría o budismo tántrico.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Isto explicaría algunha outra lenda como a de Milarepa, un mestre iogui que meditaba na súa cova cando se lle apareceu un cervo de aspecto terrible (Chaudhuri, Maiti e Lepcha, <a href="https://www.google.es/books/edition/The_Cultural_Heritage_of_Sikkim/19HVDwAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=%22when+a+terrified+deer%22&pg=PT164&printsec=frontcover"><b>The Cultural Heritage of Sikkim</b></a>, 2020); na nosa opinión trátase dun chamán que experimenta unha visión en estado de trance dun cervo, o máis poderoso espíritu guía dos chamáns asiáticos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">É máis, segundo puidemos descubrir, e non foi doado, o termo <i><b>cham</b></i> das danzas <i>cham</i> tibetanas significa precisamente "<b>ritual da cova</b>", vai ligado porén directamente ás prácticas chamánicas de orixe prehistórica que tiñan lugar nas covas, investigadas por Clothes e Lewis-Williams. No chamanismo da etnia tamang (Nepal) o termo <i><b>gufa</b></i> designa o estadio final da iniciación chamánica, e aínda que literalmente significa "cova", adoita representar un depósito de gran (hórreo) sobre catro columnas; en lugar do devandito termo <i>gufa</i> en ocasións é usado o seu sinónimo <b><i>cham</i></b>, "<b>ritual da cova</b>" (Larry G. Peters, "Trance, Initiation, and Psychotherapy in Tamang Shamanism", <i>American Ethnologist</i>, 1982).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;">Algunhas notas sobre a parte da danza <i>cham</i> tibetana denominada <i>ticham</i></h2><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Segundo Brian J. Cuevas ("Illustrations of Human Effigies in Tibetan Ritual Texts", <i>JRAS</i>, 2011) a práctica de utilizar bonecas vudú, isto é, figuras que representan, neste caso, unha persoa ou un espíritu e se usan como substitutos destes en rituais máxicos para curar, protexer ou danar, é común a moitas culturas presentes e históricas. Mais as figuras <i>linga</i> do Tíbet, segundo o investigador, é case seguro que virían da India... Nós dubidámolo, por varias razóns, entre outras porque na China xa se coñecía o uso de bonecas deste tipo dende o século III a.C. Polo que vimos de argumentar no epígrafe anterior, estas figuras estarían vencelladas ós cultos chamánicos previos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Seguindo a Cuevas, o termo <i>linga</i> tibetano non ten que ver con como se entende esta palabra na India ("falo de Shiva"). Durante as danzas de enmascarados que teñen lugar nos mosteiros tibetanos no festival de Aninovo o <i>linga</i> desempeña o rol de receptáculo das forzas diabólicas do ano que remata. Estas forzas son convocadas e introducidas na figura antropomorfa do <i>linga</i>, que ten que ir colocado nunha caixiña de forma triangular, e ó final do ritual son desbotadas polo oficiante, unha máscara que representa un chamán danzante chamado <i>Black Hat</i>.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A presencia destas máscaras de <b>feiticeiros <i>Black Hat</i></b> é desconcertante. Sábese ben que representan a chamáns, oficiantes da relixión que o budismo rexeita; logo os monxes budistas non se explican por que teñen este papel fundamental no desenvolvemento do <i>cham</i>. Aquí é onde xurden as explicacións máis incribles con tal de non aceptar o evidente, que o <i>ticham</i> é unha pervivencia dun ritual chamánico da primitiva relixión, inserido no ciclo litúrxico budista do Aninovo. Unha das historias que se teñen amañado para explicar a presencia dos danzantes <i>Black Hat</i> é que en realidade eran uns budistas que se disfrazaran de chamáns para así poder achegarse a un rei antibudista co obxectivo de asasinalo (Paul, <i>ib</i>., px. 113), o que lembra as lendas etiolóxicas galegas nas que se explica que o Meco era un recaudador de impostos odiado polo pobo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiVS15HtBQiYME5jzmx_Km8bz1iclM2OXmAGKPd_x8rGEpEbwEh-x00Fa6O3im9rNlNRmBUqm-z1gLOUt9ZIzp_x6u9xvO4GZAlfVEfqMb465V5KEUZNY1PWlLO_OB953dJ9HNAswEqAY1HOYmQSKzZOckNw0X-4Sy8wnhKRhjF4IZmTHz98UZV1hVdxY4" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="730" data-original-width="495" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiVS15HtBQiYME5jzmx_Km8bz1iclM2OXmAGKPd_x8rGEpEbwEh-x00Fa6O3im9rNlNRmBUqm-z1gLOUt9ZIzp_x6u9xvO4GZAlfVEfqMb465V5KEUZNY1PWlLO_OB953dJ9HNAswEqAY1HOYmQSKzZOckNw0X-4Sy8wnhKRhjF4IZmTHz98UZV1hVdxY4=w435-h640" width="435" /></a></div><div style="text-align: center;">Boneco <i>linga</i> debuxado encadeado e coas laceracións, acoitelamentos, frechas encravadas e rotura de articulacións previstas nos rituais dos textos sagrados do Tíbet. (C) <i>Gsang-ba rgya-can dpe-ris dang bcas-pa</i>, do Quinto Dalai Lama (ca. s. IX) <i>apud</i> Cuevas, <i>op. cit</i>.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nos textos rituais que recolle Cuevas no seu apéndice indícase como facer un boneco <i>linga</i> a partir das instrucións dun texto sagrado e dos debuxos fornecidos nos mesmos. Resulta moi interesante a parte na que se verte sobre o boneco un líquido vermello feito con ingredientes máxicos como sangue e outros (feces, orina, cabelo...) e que ten a finalidade simbólica de dotalo de vida, o que se conserva no ritual do <b>bautismo do Meco de Cartelle con viño tinto</b>, que se celebra trala creación do boneco.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: center;">Os <i>medicine men</i></h2><div><br /></div><div>No interesante traballo de Cuevas incídese en que os debuxos dos <i>linga</i> que analiza están baseados nas representacións anatómicas dos textos médicos. Mais nos antigos tratados médicos tibetanos tanto podiamos atopar epígrafes relativos á curación das enfermidades, como sobre as propiedades das plantas, o cálculo das posicións dos astros, técnicas para manipular as enerxías do corpo e da mente, ritos de exorcismos, adiviñación, emprego de amuletos e operacións máxicas para sandar ou danar mediante substitutos miméticos (como as figuriñas <i>linga</i>). Na miña opinión isto indica que esencialmente o médico na antigüidade era o chamán, e que os debuxos <i>linga</i> para exorcismos e rituais son a orixe dos debuxos anatómicos, non ó revés, como sostén Cuevas. As pernas dobradas do <i>linga</i> ó modo das dunha ra, é un esterotipo que representaría nas dúas dimensións do papel a postura retorcida das extremidades maniatadas das bonecas vudú da antigüidade, como a do Louvre.</div><div><br /></div><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEizIQvltGSv7Kz0DKxG0ViNJ_zyjaxgoIbUnvL33iqJCD2K29lktED-6eySGegVdKDZ1iXCWYIDN1RhfLp6Y10fCtux1-okhWbfBqtBx502Ni2n_ka6eSCQnIHvvvzTyfw_epucUGxO_mYVNOTFDQeqkhSL8sa0CLd77vCTgei2pKKDYt5CwOK9AdHBkhA" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="546" data-original-width="396" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEizIQvltGSv7Kz0DKxG0ViNJ_zyjaxgoIbUnvL33iqJCD2K29lktED-6eySGegVdKDZ1iXCWYIDN1RhfLp6Y10fCtux1-okhWbfBqtBx502Ni2n_ka6eSCQnIHvvvzTyfw_epucUGxO_mYVNOTFDQeqkhSL8sa0CLd77vCTgei2pKKDYt5CwOK9AdHBkhA=w290-h400" width="290" /></a></div><div style="text-align: center;">Boneca vudú exipcia de época romana; as agullas atravesan puntos vitais semellantes ós do <i>linga</i>.</div><div style="text-align: center;">(C) Museo do Louvre.</div><br /></div><div>A lembranza dos <i>medicine men</i> pervive nas lendas do Meco do noroeste peninsular. Nunha das versións que recollera Pensado sobre o Meco, portuguesa, os pais pediran ós fillos que nunca perdoasen o meco (<b>médico</b>) responsable dun adulterio. Noutra lenda de Ogrove sobre o Meco, dise que un <b>clérigo</b> arruinou a honra de varias mulleres, tanto de virxes como de casadas (cfr. Federico Cocho: <i>O Carnaval en Galicia</i>, 1992, px. 259-260). Porén nas lendas do Meco do noroeste peninsular consérvanse as dúas características do chamán: como home santo, e feiticeiro / curandeiro. Na lenda de Ogrove idéntificase como "clérigo", isto é, un home santo. Doutra banda, a relación da palabra Meco co seu posible étimo *médico ven avalada pola lenda portuguesa mencionada por Pensado e polos termos galego-portugueses da fala de Xálima <i><b>meicu</b></i> e <i><b>mecu</b></i>, "médico". Agradezo este último dato a Capelurso Carvoeira.</div><div><br /></div><h2 style="text-align: center;">O Meco como tótem ou antepasado totémico fundador do clan</h2><div><br /></div><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjPubOfQlwjfpseRqSuXVnftbmizr4ohKQ36N42lK2kawrFFN58ezH1wHCeYQJX0t4zyyyUC_jgfwxAV56CqNzc589O7LaLh9UpWF7Bexc4mMYH6Rc8FKHJx2wApdsZ8NWUxGThvWEUAe5LUeK5sTgKKVdzRenk1OhtkjIvcKRBGkpYQhFusyz1KXWSFR8" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="379" data-original-width="230" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjPubOfQlwjfpseRqSuXVnftbmizr4ohKQ36N42lK2kawrFFN58ezH1wHCeYQJX0t4zyyyUC_jgfwxAV56CqNzc589O7LaLh9UpWF7Bexc4mMYH6Rc8FKHJx2wApdsZ8NWUxGThvWEUAe5LUeK5sTgKKVdzRenk1OhtkjIvcKRBGkpYQhFusyz1KXWSFR8=w389-h640" width="389" /></a></div><div style="text-align: center;">Recorte dunha fotografía de Miguel Villar na que se amosa ó Meco de Teixugueiras (Cartelle - Ourense) colocado no carro do país para o seu paseo. (C) Miguel Villar en "<a href="https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2013/02/13/canto-fecundidad-as-teixugueiras/0003_201302O13C5993.htm"><b>Un canto a la fecundidad en As Teixugueiras</b></a>", <i>La Voz de Galicia</i>, 13/2/2013.</div></div><div><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3zER_3VCoPqMHteA9g2exV6UzeIsXct6NscAIuvQ0k5qX81AyNkmL_mSGyIdgRoYKMjny9MpNzRRFHxk0kPNMc4eSuOBCMgUgOeKg1sJp4qP4qpzYtNHr81J4tQcjnJk6qKbqAQhpv3yrjEkBRPNMK3WHOA7N9kX53o9Pw01khB-SLnufhM0aEpMotQU/s640/Pedra%20das%20Ferraduras%20ciervos%20e%20%C3%ADdolos%20-%20Torres%20Goberna.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="556" data-original-width="640" height="556" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3zER_3VCoPqMHteA9g2exV6UzeIsXct6NscAIuvQ0k5qX81AyNkmL_mSGyIdgRoYKMjny9MpNzRRFHxk0kPNMc4eSuOBCMgUgOeKg1sJp4qP4qpzYtNHr81J4tQcjnJk6qKbqAQhpv3yrjEkBRPNMK3WHOA7N9kX53o9Pw01khB-SLnufhM0aEpMotQU/w640-h556/Pedra%20das%20Ferraduras%20ciervos%20e%20%C3%ADdolos%20-%20Torres%20Goberna.jpg" width="640" /></a></div><div><div style="text-align: center;">Tótem (ídolo cilindro) e cervos na Pedra das Ferraduras de Fentáns (Cotobade - Pontevedra).</div><div style="text-align: center;">(C) Francisco Javier Torres Goberna, "<a href="https://oestrymnio.blogspot.com/2013/06/petroglifo-pedra-das-ferraduras-fentans.html"><b>Petroglifo Pedra das Ferraduras</b></a>", 2013, blog <i>Oestrymnio</i>.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Non nos cabe ningunha dúbida de que o Meco de Cartelle é un <b>tótem</b>, o noso último tótem, o mesmo obxecto que se representou arrodeado de cervos (espíritus guía no chamanismo), e co rostro perfilado do mesmo xeito, no petróglifo da Pedra das Ferraduras fai 5.000 anos. Se ata agora simplificamos o ritual considerando que o <i>linga</i> e o Meco eran simples bonecos vudú do chamanismo, que servían para exorcizar o mal, agora debemos precisar que estes bonecos representan realmente ó clan, a tribu, no seu antepasado totémico, como se pon de manifesto no feito de lle gravar ó <i>linga</i> os nomes do clan no seu corpo: "os nomes personais e do clan inscríbense na frente, no embigo e nos muslos [do <i>linga</i>]" (Cuevas, <i>op. cit.</i>).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Na autorizada opinión de Hermanns a danza<i> cham</i>, e por extensión as súas homólogas peninsulares nas que se representa a destrución do Meco / Antroido, son cultos mistéricos nos que un ancestro tribal é sacrificado, dá a súa propia vida, para que os seus poidan acceder á vida eterna (Paul, <a href="https://www.google.es/books/edition/The_Sherpas_of_Nepal_in_the_Tibetan_Cult/PDAS4t3JJpoC?hl=es&gbpv=1&dq=paul+%22gives+up+his+own+life+so+that+man%22&pg=PA118&printsec=frontcover"><i><b>op. cit</b></i></a>., px. 118). A consideración do Meco como antepasado do clan aínda se mantiña no folklore galego a finais do século XVIII, na mención que se fai á fábula no <i>Diccionario Geográfico</i> de Tomás López (sección sobre Ogrove, polo capellán Francisco Varela y Carbajal, fol. 406): "en el sitio más alto se conservan las ruinas de un fuerte que mandó hacer el Sr. Arzobispo Gelmírez [...] y al pie de ellas un peñasco muy alto en medio del que hay una grieta en que se conserva (de milagro) una higuera, en que dice la fábula fue ahorcado <b>nuestro antecesor el Meco</b>".</div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjXsiO7Hf6Lqw-nc4QQSuiuQtYYvqmCVn2gAIhuHsO0ECAOAI54TVeNSVqlG1RDoamW_SiSVaMRn3hUYRiks1TQ4-my9TUe23WK8qQ1p5MZzKswp0RRE_mtRhwtTaIxym1K7fOeltx_LhdbFBAB4bgPgMir46iEW4OYXodCRAn_KmVBchjjExnGT0pPwxQ" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="803" data-original-width="556" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjXsiO7Hf6Lqw-nc4QQSuiuQtYYvqmCVn2gAIhuHsO0ECAOAI54TVeNSVqlG1RDoamW_SiSVaMRn3hUYRiks1TQ4-my9TUe23WK8qQ1p5MZzKswp0RRE_mtRhwtTaIxym1K7fOeltx_LhdbFBAB4bgPgMir46iEW4OYXodCRAn_KmVBchjjExnGT0pPwxQ=w443-h640" width="443" /></a></div><div style="text-align: center;">Ídolo de Broddembjerg (Dinamarca).</div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Ídolos semellantes de madeira foron atopados nas turbeiras de Irlanda e Dinamarca, como o de Gortnacrannagh e Ballaculish, ou o ídolo itifálico de Broddembjerg. O primeiro considérase por parte dalgúns investigadores un substituto simbólico de una víctima sacrificial humana (conferencia de Silvia Alfayé: "<a href="https://www.youtube.com/watch?v=e43XXDdD9m8&t=353s"><b>En busca de las religiones de la céltica antigua</b></a>", 27/2/24).</div></div></div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-80089101857434701002024-01-14T00:02:00.024+00:002024-01-25T09:38:07.168+00:00As bonecas como axudantas no Alén<p style="text-align: justify;">A boneca como axudanta no Alén do conto marabilloso popular, estudado polo folklorista ruso Vladimir Propp, ten un expoñente clásico no conto de "<a href="https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/cuentos-populares-rusos--0/html/ff00a91e-82b1-11df-acc7-002185ce6064_1.html"><b>A fermosa Basilisa</b></a>" (1), nena que queda orfa, mais será axudada na súa viaxe iniciática polo espíritu da súa nai albergado nunha boneca que esta lle entrega á filla pouco antes de morrer. As tarefas que terá que atender a nena, auxiliada pola sabiduría da boneca, son as típicas tarefas imposibles que adoitan aparecer nestes antigos relatos de tradición oral: ir na procura do lume, barrer e limpar, preparar a comida, lavar a roupa, separar o millo do trigo, e as sementes de adormideira da terra. A tarefa de ir na procura do lume é indicativa da profunda antigüidade deste relato, pois implica que aínda non estaba xeralizada a técnica de prender lume, polo que de apagarse o lume dun fogar, había que ir procuralo a outro (neste conto, ó fogar da bruxa Baba Iaga).</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiQKZB9-pSH_iR1F5wgT6RFtIfY2UF5XGFFwLYEKUsjNTbyvnsGUSswyv1c75gJdma346byxo7IwC7SpaD99aQU8i1iCF-GMjylv3eSBzqsSq9-NlHScsXh973Wz2ihYlSggdRYwUdYXIaxu5P5hg5DBRYvSBHSYx8f9UwgYyIrr4kk9V_yVZAEpjpzBCU/s1886/blackvenus.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1886" data-original-width="644" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiQKZB9-pSH_iR1F5wgT6RFtIfY2UF5XGFFwLYEKUsjNTbyvnsGUSswyv1c75gJdma346byxo7IwC7SpaD99aQU8i1iCF-GMjylv3eSBzqsSq9-NlHScsXh973Wz2ihYlSggdRYwUdYXIaxu5P5hg5DBRYvSBHSYx8f9UwgYyIrr4kk9V_yVZAEpjpzBCU/w218-h640/blackvenus.jpg" width="218" /></a></div><p style="text-align: center;">Figuriña de Venus paleolítica de Mal'ta (Siberia) - 23.000 BP. (C) Museo do Hermitage.</p><p style="text-align: justify;">Pensamos que a boneca como axudanta no Alén dos contos marabillosos (cfr. algún caso máis no estudo de Avard Jivanyan: "<a href="https://hal.science/hal-02114234/"><b>Anthropomorfic Dolls as Otherworldly Helpers in the International Folk Tale</b></a>", 2018; e en Propp, <i>As raíces históricas do conto</i>, epígrafe sobre "As bonecas") tivo unha base real, tal e como supoñía Propp para os elementos dos contos marabillosos. Non é porén un motivo meramente fantástico. Pódese evidenciar a súa existencia real na práctica de se acompañar os defuntos, na súa viaxe ó Alén, de bonecas máxicas portadoras do propio espíritu do defunto ou dun espíritu axudante, como as bonecas <i><b>ushabti</b></i> exipcias.</p><p style="text-align: justify;">No <i>Libro dos Mortos</i> exipcio hai unha pasaxe na que o defunto se dirixe así á súa boneca: "se eu me vexo obrigado a realizar algún dos traballos que se levan a cabo no Alén, se eu nalgunha ocasión teño que sementar os campos, encher os canais de auga, trasladar as areas dende o leste ó oeste, entón ti dirás: <i>Aquí estou!</i>" (Max Von Boehn: <a href="https://www.google.es/books/edition/Dolls_and_Puppets/nAQHEAAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=%22appointed+to+sow+the+fields%22&pg=PA64&printsec=frontcover"><b>Dolls and Puppets</b></a>, 2020). Vemos pois á boneca <i>ushabti</i> como serventa / axudanta do viaxeiro do Alén, e tamén os cometidos ou tarefas imposibles que se vencellan a este lugar mítico, tal e como aparecen reflictidos nos contos marabillosos.</p><p style="text-align: justify;">No traballo de Paul B. Pettitt, "<a href="https://www.google.es/books/edition/The_Social_Archaeology_of_Funerary_Remai/eZCzDwAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=kostenki+funerary+%22venus%22&pg=PA303&printsec=frontcover"><b>The Living Dead and the Dead Living: Burials, Figurines and Social Performance in the European Mid Upper Palaeolithic</b></a>" (2009), destácase o posible contexto funerario das figuriñas chamadas Venus paleolíticas que foron atopadas en fosas. </p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgWLsRNR7dVDYY1BqIe_XlYvbbRlXcUCP2NDfOTjIcH852VPT1wXJK_HHMgxXEtJKYArdzwZ0n0jAoMU_iG_7UBBiRDWQDpK57V_r0pRJ3P7FQUdoYcGH7x5sn5bWBWi5m_FD5LgxP0iep0nCcD_4o16SUDKEuW5mbDg5dIt9rEoSAy9-wnKeEElxBeiiE" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="419" data-original-width="664" height="404" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgWLsRNR7dVDYY1BqIe_XlYvbbRlXcUCP2NDfOTjIcH852VPT1wXJK_HHMgxXEtJKYArdzwZ0n0jAoMU_iG_7UBBiRDWQDpK57V_r0pRJ3P7FQUdoYcGH7x5sn5bWBWi5m_FD5LgxP0iep0nCcD_4o16SUDKEuW5mbDg5dIt9rEoSAy9-wnKeEElxBeiiE=w640-h404" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Correlación entre as figuriñas de Venus e lugares de enterramento. (C) Pettitt.</div><div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Doutra banda, xa era coñecido o contexto funerario das figuriñas paleolíticas antropomorfas de Mal'ta (Siberia).</div><p></p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEghtl8OrUzyIssce94MeCNTVKbC41U5r5rCsV99m1qYlDniVv6IVKpciws2Y_nw5tp1P8MsECd8TWwOpmWH3VrWl5UD3bWMdGezK-P0bQfsN9QGVx8kiQAF38w0e7otvEb-LzReNOYuepNWocJteZT1FkwxnpY_AWaGJtCJ4LMh_1rek5MDD-QINmFJNr0" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="636" data-original-width="960" height="424" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEghtl8OrUzyIssce94MeCNTVKbC41U5r5rCsV99m1qYlDniVv6IVKpciws2Y_nw5tp1P8MsECd8TWwOpmWH3VrWl5UD3bWMdGezK-P0bQfsN9QGVx8kiQAF38w0e7otvEb-LzReNOYuepNWocJteZT1FkwxnpY_AWaGJtCJ4LMh_1rek5MDD-QINmFJNr0=w640-h424" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Figuriñas de Mal'ta no seu contexto funerario, do traballo de Liudmila Lbova:"<a href="https://www.cambridge.org/core/journals/evolutionary-human-sciences/article/siberian-paleolithic-site-of-malta-a-unique-source-for-the-study-of-childhood-archaeology/F28C70119125FDB885150D66BFC11146"><b>The Siberian Paleolithic site of Mal'ta: a unique source for the study of childhood archaeology</b></a>", 2021.</div><br /><div style="text-align: justify;">Semella posible que as figuriñas do Paleolítico atopadas en contexto funerario fosen bonecas portadoras da alma / espíritu, bonecas axudantas no Alén. O que implicaría a crenza no Paleolítco nunha vida máis aló desta. No estudo de Lbova indícase que algúns investigadores cren que as figuriñas de Mal'ta representan ós mortos. A devandita afirmación non resulta nada precisa pois pode referirse simplemente a que son unha lembranza dos defuntos, sen que se estea a considerar as figuriñas como representacións que aloxan o espíritu do defunto na súa viaxe ó Alén, como veremos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Dito costume teríase conservado nos contos populares rusos como o de "A fermosa Basilisa"; conto no que a boneca axudante é interpretada por Clarissa Pinkola Estés como unha externalización da intuición ou do espíritu da protagonista (<a href="https://www.legisver.gob.mx/equidadNotas/publicacionLXIII/Mujeres%20que%20corren%20con%20los%20lobos%20(1998).pdf"><b>Mujeres que corren con los lobos</b></a>, 1992). E así consideramos nós á boneca axudanta.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">É chamativo que prácticamente tódalas figuriñas de Mal'ta estudadas por Lbova, cando o sexo se pode determinar, sexan sempre femias. Pensamos que poderían ter coexistido dúas formas de representación do defunto: unha que o representaría sendo fiel ó seu aspecto, tal e como se desprende da análise de Lbova das figuriñas infantís de diversas idades, e outra na que se representaría o seu espíritu na nai-boneca, que gardaría a alma do defunto como se fose o seu fillo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Un interesantísimo dato nolo aporta María Alonso Echanove respecto do costume funerario do pobo ostiaco (Siberia): "entre os ostiacos de Obdorsk, as mulleres emparentadas co defunto fan unha boneca á súa imaxe, á que visten, lavan e alimentan tódolos días durante dous anos e medio, se o defunto é home, ou dous anos se é muller; levándoa despois á tumba. Se o morto era un home a viúva deita a boneca ó seu carón" (Van Gennep: <a href="https://ia903106.us.archive.org/16/items/theritesofpassage/The%20Rites%20of%20Passage.pdf"><b>The Rites of Passage</b></a>, 1960, px. 150). O lapso de tempo dos dous anos correspóndese ó tempo que lle leva ó defunto chegar ó seu destino, tras atravesar un territorio perigoso cheo de obstáculos, que ven ser o mesmo lugar que aparece nas aventuras dos contos marabillosos estudados por Propp.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjT7DtP8jMtuAxxRv1SaaHV-vLNWFpuy4B2T672f5Lk7kNFV_hEyJNo_T5jzs5AwwzzchUUZFev-ceI8yNQa_FSS10S1N4f-AvTxUDZ5WgJjG7o3U_YpUByEA2LXo2j6OT3K9CmxEM5qgxmNQiA18w7Kusm1YKcbemdcRyKeSSMhyphenhypheni3fluCSURZynpqW_Y/s706/Boneca%20dos%20ostiakos%20-%20s.%20XIX.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="695" data-original-width="706" height="630" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjT7DtP8jMtuAxxRv1SaaHV-vLNWFpuy4B2T672f5Lk7kNFV_hEyJNo_T5jzs5AwwzzchUUZFev-ceI8yNQa_FSS10S1N4f-AvTxUDZ5WgJjG7o3U_YpUByEA2LXo2j6OT3K9CmxEM5qgxmNQiA18w7Kusm1YKcbemdcRyKeSSMhyphenhypheni3fluCSURZynpqW_Y/w640-h630/Boneca%20dos%20ostiakos%20-%20s.%20XIX.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Bonecas funerarias ostiacas (século XIX). (C) Murashko <i>et al</i>.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nun artigo de Olga Murashko ("Burials of Indigenous People in the Lower Ob Region", 1996) profundízase no estudo dunha necrópole ostiaca do século XIX excavada previamente por Yanovich, e descríbense as figuriñas das bonecas: "as figuriñas antropomorfas de madeira son un elemento común do inventario de tódolos enterramentos [...]. Están vestidas, e no lugar de caras teñen pracas metálicas de estaño. Yanovich nas súas descricións denominábaas polo seu nome ostiaco: <i>sidyryan</i> ou <i>sonchat</i>. Estes pequenos ídolos foron feitos a man en lembranza dos mortos, como <b>refuxio temporal para a súa alma</b>. Nas tumbas ían situadas xunto á cabeza do defunto, preto dos pratos".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">No Aquén, a boneca compórtase de forma idéntica. Na África as bonecas de fertilidade aínda continúan a ser portadoras da alma dos futuros fillos. As bonecas <i><b>akwaba</b></i> ou <i><b>akuaba</b></i> dos asante (Ghana) serven "como lugar onde se aloxa un ser espiritual, unha alma que se atopa nun estado transicional entre o mundo terreal e o espiritual. Levar e coidar unha boneca <i>akwaba</i> é un requisito para que un destes espíritus apareza na Terra como ser vivo, nacendo na familia da xoven nai" ("<a href="https://www.explore-vc.org/en/objects/the-akuaba-doll.html?fbclid=IwAR2uXtrEkJMKOJ7Q8_0N-zLec-mfl6XmPw5Z-zZkofigwXUkLwfNSOrZgpY#:~:text=Akuaba%20or%20better%20Akua%2DB%C3%A0,bathing%20it%20and%20so%20on"><b>A German Perspective on the Akuaba Doll in the Museum Fünf Kontinente Munich</b></a>").</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Polo tanto a boneca como representación da nai pode ser portadora da alma ou espíritu do seu fillo en calquera dos dous estados transicionais do ser humano, cando viaxa ó Alén, ou cando volta ó Aquén.</div><div style="text-align: justify;">_______________________________________</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) "A fermosa Basilisa" é un conto que na clasificación ATU inscríbese no tipo 510 "Cinderella". No conto de "Cincenta" a <b>boneca</b> de Basilisa, na que se encarna o seu espíritu guía, é substituída polo máis moderno equivalente da <b>fada madriña</b>. Ter isto en conta axudará a abrir o abano de contos que encaixan no prototipo da boneca como axudanta no Alén. Outros axudantes que trata Propp en <i>As raíces históricas do conto</i> son a aguia e o cabalo. Resulta moi evidente, especialmente no caso do cabalo, que estes animais prestan un servizo de transporte do defunto na súa viaxe ó Alén: "Negelein ten toda a razón cando di que o costume de entregar un cabalo ó heroe que morre é a consecuencia das súas funcións de transportador, de porteador"; comportándose, en definitiva, como <b>psicopompo</b> que traslada o espíritu do defunto ó Alén.</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-86728807123284937602024-01-06T23:25:00.009+00:002024-01-07T16:24:28.819+00:00Augapesada e Frenza (Ames)<p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: right;"><span style="text-align: left;"><i>Ós meus queridiños amigos Susana e Anxo</i></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;"><span style="text-align: left;"><br /></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;"><span style="text-align: left;">De camiño ó</span><span style="text-align: left;"> </span><i style="text-align: left;">holy well</i><span style="text-align: left;"> </span><span style="text-align: left;">da Madanela (Vilouta - Tapia, Ames) pásase polos lugares de Augapesada e Frenza, nomes que chamaron a nosa atención e que tentaremos explicar.</span></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzrUWaLyVLP3jVNKO-iNOckquo2kDFU-eK1wanb2O7u0dmc1zKeODmjh0GN4BpmeGqJZll52PuF4yY6hKmaYSvHswmilbUJqGkHoP8Xtyw9WerXBAE0viu-bYGE10n5UdC1anEji9yPO6iQLmfm93SIQxXgZpEbJ3kal7s9EsqFTzRdXS7s1ktb5EVzvw/s2618/20240105_211846.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1883" data-original-width="2618" height="460" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzrUWaLyVLP3jVNKO-iNOckquo2kDFU-eK1wanb2O7u0dmc1zKeODmjh0GN4BpmeGqJZll52PuF4yY6hKmaYSvHswmilbUJqGkHoP8Xtyw9WerXBAE0viu-bYGE10n5UdC1anEji9yPO6iQLmfm93SIQxXgZpEbJ3kal7s9EsqFTzRdXS7s1ktb5EVzvw/w640-h460/20240105_211846.jpg" width="640" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">Fonte milagreira e cruceiro da Madanela (Vilouta - Tapia, Ames), baixo o castro de Piñeiro. Á dereita comeza un dos camiños perimetrais do castro. (C) Dolores González de la Peña, 2024.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiLwGJS7rkzN3sYimYficIlpWTcPN65Hmovec4P7riKyAS-KvFPtEeUSdgkyFmsnRbOvx1jOGRjoeevQC2gPjNN9bkcohS6_ORtmCdCMYc2GQg_x2HYD6t8_xG6Ne3VIIeSg0hAIJIouR44CqdJiNY3u5YI1g_-X9HwPq5FzvuySIhlxyrWD-BQZIcU_M0/s4000/20240105_170259.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="4000" data-original-width="2250" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiLwGJS7rkzN3sYimYficIlpWTcPN65Hmovec4P7riKyAS-KvFPtEeUSdgkyFmsnRbOvx1jOGRjoeevQC2gPjNN9bkcohS6_ORtmCdCMYc2GQg_x2HYD6t8_xG6Ne3VIIeSg0hAIJIouR44CqdJiNY3u5YI1g_-X9HwPq5FzvuySIhlxyrWD-BQZIcU_M0/w360-h640/20240105_170259.jpg" width="360" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">Claudia collendo auga fresca na fonte santa da Madanela, para a ofrenda de flores. É unha das poucas fontes sagradas que coñecemos que teña altariño. (C) Dolores González de la Peña, 2024.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A nosa amiga Susana preguntoume pola orixe etimolóxica do nome de lugar de <b>Augapesada</b>. E aínda que resulta evidente, aclaramos que non ten nada que ver co nome da molécula chamada así, ou ben, óxido de deuterio, usado polos primeiros reactores nucleares.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Segundo comentara inicialmente Fernando Cabeza Quiles (<i>Os nomes da terra</i>, 2000) Augapesada podería ter a mesma orixe que estoutro lugar chamado <i><b>Aqua Impezada</b></i> que aparece nun documento de 1165, e que estaba no camiño inglés entrando en Santiago de Compostela, preto da vella leprosería de San Lázaro:</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">"et redeunt peregrini bti. Iacobi ab ecclesia de illa Cruce usque at terminum ubi dicitur Aqua Impezada et dicitur Mulier Cremata" [o lugar adxunto de <i>Mulier Cremata</i> reflictiría probablemente o costume de incinerar os cadáveres dos leprosos de San Lázaro]</div><br /><div style="text-align: justify;">De ser esta a orixe, segundo pensaba o investigador, o nome estaría vencellado ó manancial ou nacencia dun río (punto onde "empeza" o río). Mais o feito de non corresponder o documento de 1165 á xeografía de Ames, senón á da cidade de Compostela, levouno a rectificar a proposta etimolóxica.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjqhmReBppn_fZ2xtDcSJGyYQ4x_hvm21P7TkOCZ8TeUilYhHrtx0Sm6nkkWSsbM4eX96Oa-uLAtSlBV45SgsUJ0CEZ8liCr883nM2PIA_9NcR4QKCz48KttN8paUCF7d5DCzvlRW18M4zPwmbaX1Lr1rAdvOQpYoU9bTbAeol1so30HxE7amlZOhTQ324" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="305" data-original-width="302" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjqhmReBppn_fZ2xtDcSJGyYQ4x_hvm21P7TkOCZ8TeUilYhHrtx0Sm6nkkWSsbM4eX96Oa-uLAtSlBV45SgsUJ0CEZ8liCr883nM2PIA_9NcR4QKCz48KttN8paUCF7d5DCzvlRW18M4zPwmbaX1Lr1rAdvOQpYoU9bTbAeol1so30HxE7amlZOhTQ324=w397-h400" width="397" /></a></div><div style="text-align: center;"><a href="https://www.caminodesantiago.gal/en/recurso/7318/ponte-romano-de-augapesada"><b>Ponte romana de Augapesada</b></a>. (C) Xunta de Galicia.</div></div><p></p><div style="text-align: justify;">Segundo me indica agora amablemente, polo lugar de <b>Augapesada</b> discorre o <b>Rego dos Pasos</b>; e ámbolos dous topónimos compartirían etimoloxía relacionada cos termos galegos <b>paso</b>, <b>pasada</b> e <b>pasal</b>, relativos ás poldras ou pontellas que salvan os pequenos cursos fluviais. Porén Augapesada tería sido orixinalmente *Pasada; nome que aludiría á vella ponte romana do camiño real.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhMIx2sCgfc_bforgxrks3qGQSqDj9_zvGdgr4c5c_eXBq1UoIhKSWphVVuL7jp37alklhySkCK5E4eIdr_3IIjEG5YrUJq3ElIpI6r01Q8aLjSvSJVXZzh5RopjayVQS5-os8173vkZivGm8Ju7EfSbIcJDuvUWlx9cMfcAXq9rXpHxWRBOpAlf1i_HoA" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="566" data-original-width="1551" height="234" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhMIx2sCgfc_bforgxrks3qGQSqDj9_zvGdgr4c5c_eXBq1UoIhKSWphVVuL7jp37alklhySkCK5E4eIdr_3IIjEG5YrUJq3ElIpI6r01Q8aLjSvSJVXZzh5RopjayVQS5-os8173vkZivGm8Ju7EfSbIcJDuvUWlx9cMfcAXq9rXpHxWRBOpAlf1i_HoA=w640-h234" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Minutas Cartográficas do IGN (principios do século XX) Destacamos a vía de tránsito do Camiño Real, o topónimo Mar de Ovellas [Mordouelias na documentación medieval] baixo Suavila de Carballo, e a ubicación dunha <b>mina de auga</b> (1) en Augapesada.</div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Polo que respecta a <b>Frenza</b>, Antón Palacio (<i>Toponimia del ayuntamiento de Pantón</i>, 1981) explica o <b>Frenzas</b> de Pantón (Lugo) como provinte dunha alteración de fronza, procedente do latín <i>frondia</i>, de onde sae tamén frondoso, "de abundante vexetación". Mais a existencia de microtoponimia <b>Fervenza</b> no parcelario ribeireño da aldea de Frenza de Ames non deixa lugar a dúbidas: Frenza procederá dunha pronuncia abreviada de Fer(v)enza, con perda do <i>wau</i> por ser un son fricativo: *Ferenza > Frenza. O nome indica a existencia dun desnivel no leito do río por onde se precipita a auga, un cachón ou caída de auga.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) Detémonos no feito de que en Augapesada houbese unha mina de auga porque na documentación medieval as acumulacións ou pozos de auga levaban ás veces o nome de "aqua in peegada" (Sobrado, sen data), derivado do latín <i>pelagum</i>, "pozo", tras a perda preceptiva do -l- intervocálico: <i>pelagatam</i> > peegada > pegada. É posible, xa que logo, que un topónimo orixinal *Aqua Peegada, "apozada, mina de auga", pasase a se entender polo homónimo <b>pegada</b>, que significa "paso, pisada, <b>pasada</b>", provocando a temprana substitución dun orixinal *Aqua Peegada por *Agua Pasada. Non é un fenómeno infrecuente na nosa toponimia: Monte dos Nenos (Sedes) podería ter sido un Monte dos Niños, relativo ás mámoas como tobeiras, logo entendido como se aludise ós pequenos, foi substituído polo actual Nenos.</div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-43813384359661643312024-01-01T23:03:00.021+00:002024-01-02T22:17:07.572+00:00As centuriacións de Caesar Augusta no Bronce de Botorrita I<div style="text-align: justify;">Asegurar a interpretación ou tradución da primeira palabra do <i>Bronce de Botorrita I</i> (século I a.C.) vai facilitar sen dúbida a súa lectura e mellorará o coñecemento dunha das paleolinguas célticas peninsulares, pois é que o texto, seguramente un documento xurídico, vai tratar do asunto tematizado e enunciado no seu comezo.</div><p style="text-align: center;"> "<span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; color: #5f6368; font-size: 14px; font-weight: bold;">tirikantam</span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; color: #4d5156; font-size: 14px;"> berkunetakam </span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; color: #5f6368; font-size: 14px;">tokoitoskue</span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; color: #4d5156; font-size: 14px;"> sarnikio kue" (Hispania Epigraphica, <a href="https://eda-bea.es/pub/record_card_2.php?refpage=%252Fpub%252Fsearch_select.php&quicksearch=B&page=172&order=4&rec=27249"><b>Botorrita I</b></a>)</span></p><div style="text-align: justify;">Na nosa opinión a primeira palabra é un numeral composto formado por tiri = <b>tri</b>, "tres", máis <b>cantam</b> = "cen, centea". Compárese co tocario <i>kant / kante</i> ou co galés e o bretón <i>cant / kant</i>. (<i><a href="https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=%5Cdata%5Cie%5Cpiet&first=1&off=&text_proto=&method_proto=substring&ic_proto=on&text_meaning=&method_meaning=substring&ic_meaning=on&text_hitt=&method_hitt=substring&ic_hitt=on&text_tokh=&method_tokh=substring&ic_tokh=on&text_ind=&method_ind=substring&ic_ind=on&text_avest=&method_avest=substring&ic_avest=on&text_iran=&method_iran=substring&ic_iran=on&text_arm=&method_arm=substring&ic_arm=on&text_greek=&method_greek=substring&ic_greek=on&text_slav=&method_slav=substring&ic_slav=on&text_balt=&method_balt=substring&ic_balt=on&text_germ=&method_germ=substring&ic_germ=on&text_lat=centum&method_lat=substring&ic_lat=on&text_ital=&method_ital=substring&ic_ital=on&text_celt=&method_celt=substring&ic_celt=on&text_alb=&method_alb=substring&ic_alb=on&text_rusmean=&method_rusmean=substring&ic_rusmean=on&text_refer=&method_refer=substring&ic_refer=on&text_comment=&method_comment=substring&ic_comment=on&text_any=&method_any=substring&ic_any=on&sort=proto"><b>Database of Indo-European Etymology</b></a></i>, S. Nicolayev). Non é ninguna novidade que o celtibérico sexa unha lingua <i>centum</i> (fronte ás linguas <i>satem</i>, que expresan a cantidade 100 desta última forma). De feito tense identificado no mesmo documento o numeral simple <b>kanton</b>, "cen". Si é novidade, segundo creo, presentar un numeral composto nesta paleolingua.</div><div class="separator" style="clear: both;"><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Doutra banda, a existencia de centuriacións de orixe romana na zona ven asegurada no traballo de Beltrán Lloris ("<a href="fhttps://e-revistas.uc3m.es/index.php/REVHISTO/article/view/3588"><b>Colonia Caesar Augusta: el impacto sobre el territorio y las comunidades indígenas</b></a>", <i>Revista de Historiografía</i>, 2016), polo que é moi probable que no texto de Botorrita I se expoñan as disposicións legais propias deste acto xurídico: tratamento da poboación nativa, expropiacións, dereitos políticos concedidos, imposición de tributos, asignación de lotes de terras, <b>límites</b>, etc., na liña comentada polo investigador no traballo citado.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><span face="arial, sans-serif" style="color: #4d5156;"><div style="text-align: justify;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhi1J520WUjSRbdJTHCS7IC2Y_VpHGOvvQYTH3VX28X6OaHJVugiEba6JgKApZo9Q9t0iNfJ2-322FNQseSwfL-bhxcF6F66m6GIxj8iNCu0sAdFelySQ2zvSefandWvl8Tm5lpPQXR1DNoQWsOUUIRXuS45Yauu9fSwVQmJLOKe1IRMhDwPlvQ2y_mUPo" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="394" data-original-width="383" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhi1J520WUjSRbdJTHCS7IC2Y_VpHGOvvQYTH3VX28X6OaHJVugiEba6JgKApZo9Q9t0iNfJ2-322FNQseSwfL-bhxcF6F66m6GIxj8iNCu0sAdFelySQ2zvSefandWvl8Tm5lpPQXR1DNoQWsOUUIRXuS45Yauu9fSwVQmJLOKe1IRMhDwPlvQ2y_mUPo=w621-h640" width="621" /></a></div></span></div><div style="text-align: center;">Territorio centuriado de Caesar Augusta, e integración de Contrebia Belaisca (Botorrita) nel.</div><div style="text-align: center;">(C) Tomado de Beltrán Lloris.</div><p></p><div style="text-align: justify;">De se tratar do establecemento dunha centuriación de 300 parcelas, as tres palabras seguintes terían que se definir como topónimos, sendo -kue / kue as conxuncións copulativas necesarias para unir os tres lugares mencionados: *Berkune, *Tokoitos e *Sarnikio.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">As dúas últimas formas xa foran consideradas como topónimos por Villar e Jordán, que os identifican cos toponímicos Iltukoite (1) e Sarna: <a href="https://www.google.es/books/edition/El_IV_Bronce_de_Botorrita_Contrebia_Bela/vu85CoTaVtIC?hl=es&gbpv=1&dq=sarnikio+botorrita+top%C3%B3nimos&pg=PA140&printsec=frontcover" style="font-weight: bold;">El IV Bronce de Botorrita</a>, 2001, px. 140). Pola nosa conta, completando a consideración de topónimo do primeiro elemento, tal e como indicarían as dúas conxuncións copulativas, que sempre coordinan elementos homólogos, imos asocialo a Baśkunes ou Barskunes, do que sería variante na escrita; no <i>Bronce de Botorrita I</i> a morfoloxía deste toponímico vese afectada polo engadido de dous sufixos derivativos -etakam. Para unha discusión sobre se se trata dun topónimo ou do étnico vascóns, remítome ó estudo citado de Villar e Jordán.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Deste xeito a hipótese que sostivera Villar de que <i>tirikantam</i> era un tipo de lugar que necesitaba determinarse por un topónimo (Villar, <i>ib</i>. px. 110), cobra sentido ó atopar o determinativo toponímico (ou étnico) *Berkune = vascóns.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Como Tokoitos / Iltukoite é termo ibérico, coñecido pola ceca ibérica do mesmo cuño, e Sarna presenta unha base, pola contra, paleoeuropea, cecais xa céltica, é moi suxestivo propor que Berkune / Barskunes sexan os vascóns, o terceiro pobo que estaría xa asentado no século I a.C. neste couto mixto da Celtiberia, que fora definido polos escritores clásicos como un territorio onde os celtas e os íberos se mezclaran entre si: "el término <i>celtiberi</i> estaría referido a
una población considerada como un grupo mixto (Untermann
1983 y 1984), y así aparece recogido en Diodoro, Apiano y
Marcial para quienes los Celtíberos serían Celtas mezclados
con Iberos, si bien para otros autores, como Estrabón, prevalecería el primero de estos componentes" (Alberto Lorrío: <a href="https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/19629/6/2.pdf"><b>Los Celtíberos</b></a>, 1997). Segundo opinión de Guillermo Fatás, os vascóns se terían encargado, como delegados de Roma, do goberno político directo do territorio celtibérico das ribeiras do Ebro ("Notas sobre el territorio vascón en la Edad Antigua", <i>Veleia</i>, 1986, px. 392).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) Concretamente na páxina 138 do estudo indican: "la consideración estanca de ambos mundos [celta e íbero] junto con la idea de que todo lo contenido en un texto celtibérico ha de ser analizado a la luz de la etimología celtibérica, ha sido la causa de que no se haya buscado tokoitos entre las ciudades cuyos nombres se tienen por ibéricos, como son las que empiezan por il- [apelativo ibérico para "ciudad"]".</div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-80714019505858436402023-12-27T21:07:00.002+00:002023-12-27T21:14:27.939+00:00Ricovanca, Ricovo e Ricovelo. De Covanca a Cuenca.<p style="text-align: justify;">Unha das formas que pode adoptar o resultado romance do latín <i><b>rivu</b></i> > río, ó aparecer en composición, é ri-. Hai algunha máis, como rei (Regueiro de <b>Rei</b>cobo - Pantón) ou ro- (Río <b>Ro</b>meán - O Corgo). Para simplificar partimos de que proceden en última instancia do latín <i>rivu</i>, mais tamén sería posible considerar que pertencen ó substrato prerromano (cfr. <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2023/01/reumiro-reumiraego-ramiro-e-ramiras-rio.html"><b>REUMIRO</b></a>), que tería termos semellantes ó latín ó proceder as linguas dun fondo común indoeuropeo.</p><p style="text-align: justify;">Das formas compostas, Ricovo (O Saviñao), Ricovelo (San Cristobo de Cea) e Ricovanca (A Lama e Beariz), todos eles topónimos da provincia de Ourense, os dous primeiros non presentan problemas etimolóxicos, pois aínda son bastante transparentes, e na documentación medieval consérvanse as frases das que proceden.</p><p style="text-align: justify;">En composición co nome latino <i>covus / cavus</i>, "oco", probablemente en referencia ó cauce excavado do río:</p><p style="text-align: justify;">ano 742: "Rivo Covo" (Caaveiro)</p><p style="text-align: justify;">ano 974: "Rio Covo" (Celanova)</p><p style="text-align: justify;">ano 1065: "Riocovo" (A Coruña)</p><p style="text-align: justify;">ano 1213: "Riuulo Covo" (Oia)</p><p style="text-align: justify;">E combinado coa forma diminutiva do mesmo étimo:</p><p style="text-align: justify;">ano 945: "Rio Covello" (Sobrado)</p><p style="text-align: justify;">ano 1102: "Rivulo Covelo" (Caaveiro)</p><p style="text-align: justify;">ano 1207: "Rivulo Covelo" (Asadur)</p><p style="text-align: justify;">Bastante máis complexo é o caso de <b>Ricovanca</b>, pois só conservamos unha forma antiga moi semellante á actual:</p>"per Mestas de Ri<b>couuanca</b>" (ano 1159 - Armenteira)<div><br /></div><div><div style="text-align: justify;">Os dous Ricovanca de A Lama e Beariz sitúanse á beira do Verdugo, sobre o lugar de <b>Reconco</b>, topónimo tamén de orixe hidronímica (forma re- prefixada) que conten como segundo elemento conco procedente do latín <i>concavus</i>, "conco, cóncavo". Reconco é, polo tanto, semánticamente o mesmo que Ricovo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Sostemos porén que <b>Ricovanca</b> pode explicarse como hidrónimo composto pola forma ri- prefixada, procedente de río < <i>rivu</i>, máis *COVANCA, procedente do latín vulgar <i>conca</i> (<i>concava</i>), en referencia á conca ou cavidade que ocupa o río, ó leito do río.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A forma latino-vulgar tería experimentado unha diptongación *Coanca, que o galego rexeita, e evita coa epéntese dunha wau, *Cowanca > Covanca. O mesmo fenómeno produciríase no ámbito leonés no caso do topónimo histórico <b>Coianca</b>, que semella ter desenvolto unha iode para evitar a diptongación de *Coanca < Conca (fronte á forma castelá do topónimo homólogo<b> Cuenca</b>, lingua que diptonga e tolera ben estes fenómenos).</div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Ri-Covanca (A Lama e Beariz) é porén homólogo do leonés Covianca (569) - Coanca 908 - Coianka 905, e do castelán Cuenca, que aparece grafada como <b><i>Quwanqa</i></b> polos xeógrafos árabes do século XIII, reflictindo o que sería aínda a pronuncia popular do topónimo (Chavarría Vargas, "<a href="https://rodin.uca.es/bitstream/handle/10498/7944/31099671.pdf?sequence=1&isAllowed=y"><b>A propósito de <i>Madina Qunka / Quwanqa</i> (Cuenca). El étimo latino <i>conca / concha</i> en la toponimia romance de Al-Andalus</b></a>", 2003). </div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-67987629933131661002023-12-26T22:00:00.007+00:002023-12-26T22:12:06.828+00:00Gundar e a batalla dos montes Nervasos<p style="text-align: justify;">Ten Pondal algún poema adicado ó "noble Gundar", nome tomado da toponimia galega, rica en estratos pertencentes a diversas linguas. Dubidamos de que o poeta soubese a etimoloxía certa deste antropotopónimo, e supomos que foi escollido por razóns estéticas e pola súa mítica resonancia.</p><p style="text-align: justify;">A etimoloxía de Gundar (Laxe) ou Gondar (Lugo), en contra das aproximacións que se teñen feito a partires do sonsonete, propoñendo directamente o antropónimo xermano Gontarius ou Guntarius, formado da raíz xermana *<b><i>gunþi</i></b>, "loita" (Nicandro Ares; Piel), é ben distinta:</p><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiM6XDumCbhJuVBj5-ZjWkkrOcZGU8UeQCPdoQ1kc34slly7sJkTx3QExJFUb2JLBim87LCvDGGbvXd4_8DoYRUImsh4QpKJTh_MRBfM6QW4PwCyKre486NFUsriiYGDdTtCr1WjAnlhKaeUnEqXtVuX4vuvCDM22QbWO6WiVGOwYyO3WjnhyGoJtswZAQ" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="84" data-original-width="1072" height="50" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEiM6XDumCbhJuVBj5-ZjWkkrOcZGU8UeQCPdoQ1kc34slly7sJkTx3QExJFUb2JLBim87LCvDGGbvXd4_8DoYRUImsh4QpKJTh_MRBfM6QW4PwCyKre486NFUsriiYGDdTtCr1WjAnlhKaeUnEqXtVuX4vuvCDM22QbWO6WiVGOwYyO3WjnhyGoJtswZAQ=w640-h50" width="640" /></a></div><br /><div style="text-align: justify;">Nos dous rexistros seleccionados da base de datos do CODOLGA (século XII) podemos ver a evolución do topónimo dende Wandalar a Gundaar, de onde saen sen dificultade os actuais Gundar e Gondar. Partimos pois, aínda que pareza incrible, do nome propio Wandalarius ou Vandalarius (1), que terían levado os posuidores ou fundadores das vilas de Gondar en Lugo, preto de Romeán ("Rimian" nos textos medievais), e da de Gundar en Laxe.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgPWn8myf4lAbS7wYOOD4Rz5NNkQCAr_SSaVDT3wMhuF9F0YHOQXMCzpUWrQsu5wv6u3IMlzp89b3gewyf5aQ6KLadnrlpZ2UjgYgGsr5HPjSaSc_tA18MaYmZ1wP9aRu9zD45x5KoaAUDqgtj7VbFMSutiq6NnIr66M_EkdlSh1bBnK3CqtxdLUzJE2ZM" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="572" data-original-width="752" height="486" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgPWn8myf4lAbS7wYOOD4Rz5NNkQCAr_SSaVDT3wMhuF9F0YHOQXMCzpUWrQsu5wv6u3IMlzp89b3gewyf5aQ6KLadnrlpZ2UjgYgGsr5HPjSaSc_tA18MaYmZ1wP9aRu9zD45x5KoaAUDqgtj7VbFMSutiq6NnIr66M_EkdlSh1bBnK3CqtxdLUzJE2ZM=w640-h486" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Do xogo "<a href="https://youtu.be/GL0Y90bT5wI?si=dZiFO2tCLBNyqCH3"><b>European War 7 Medieval - Batalla dos montes Nervasos</b></a>".</div></div><p></p><p style="text-align: justify;">O nome Vandalarius ten significado referencial, é dicir, é máis que un nome propio (que aínda que etimolóxicamente tivesen significado se empregan só con valor denotativo). Vandalarius é un título, pois significa "o que derrotou ós vándalos". No contexto das invasión xermanas da Gallaecia dito título ten o seu completo encaixe na derrota histórica dos vándalos asdingos no 419, cando asediaron ós suevos nos <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2022/08/os-montes-nervasos-nos-ancares-lucenses.html"><b>montes Nervasos</b></a> e acudiu o exército imperial no seu auxilio. Supomos polo tanto que foi a partires do momento da expulsión dos vándalos da Gallaecia (419) que o alcume cobrou a súa razón de ser, e que os topónimos Gundar / Gondar son lembranza directa daquela derrota, correspondendo a vilas fundadas por guerreiros que participaron naquela contenda histórica.</p><p style="text-align: justify;"><br /></p><p style="text-align: justify;">(1) Carlos Vázquez García na súa tese de doutoramento sobre a <i>Toponimia do Concello de Lugo</i> (2014) ten notado tamén o étimo, mais non acerta a expoñer o significado do antropónimo Vandalarius e limítase a dicir que está "formado a partir de WANDAL-, gót. wandjan ‘volta,
volver’ ou wandus ‘ferida, puñalada’ e tamén ‘vía, camiño’".</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-48289370809836128102023-12-25T21:24:00.003+00:002023-12-25T21:26:43.933+00:00Licín e O Saviñao<div style="text-align: justify;">O topónimo <b>Licín</b> de O Saviñao (Lugo) deu orixe ó nome do antigo territorio medieval chamado <i style="font-weight: bold;">Liciniano </i>(século IX: CODOLGA), o que autoriza a soster que <i>Liciniano</i> é unha forma adxectivada, mediante o sufixo -<i>anus</i>, derivada de Licinio, topónimo procedente do antropónimo romano <b>Licinius</b>, á súa vez vencellado á <i>gens</i> Licinia.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A mesma evolución ten que se lle aplicar ó topónimo <b>Saviñao</b>, que non procederá do nome propio *<i>Sabinianus</i>, como se ten dito (<a href="https://toponimia.xunta.gal/es/video/el-seminario-de-onomastica-responde-o-savinao"><b>O seminario de onomástica responde: O Saviñao</b></a>), senón do antropónimo romano <i>Sabinius ou Sabinia</i> tamén vencellado á outra <i>gens</i>, a Sabinia. A derivación dende o nome <i>Sabinius / Sabinia</i>, mediante sufixo -<i>anus</i>, é para formar un adxectivo que concorda, como no caso precedente, co sustantivo <b>territorio</b> (territorio Sabiniano).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Porén non habería neste caso ningún posesor ou propietario chamado *Sabiniano, como non hai ningún chamado *Liciniano, senón Sabinio ou Sabinia e Licinio, ámbolos dous estreitamente relacionados con <i>gens</i> latinas.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div><div style="text-align: justify;">O curioso deste caso é que neste lugar na actualidade consérvase o topónimo <b>Licín</b>, mais non o esperable *Liciñao procedente do derivado medieval documentado <i>Liciniano</i>, mentras que non se conserva *Sabín, e si Sabiñao < <i>Sabiniano</i>.</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-47037142668452240792023-12-17T22:50:00.003+00:002023-12-26T22:29:26.709+00:00Castro Carpinteiro - Albá (Palas de Rei)<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhYqsaZnsuEwdjrFJpYUQnXE3ObNLW98vMM2DRqL-0MoMK-7ExaJPCpNCHgP1GePYoM_2Tl8Q0XCc6tUaCvvAe_Ve2STOTE-hqdgkKXuLu_MtpKR5SqJcRo_Li_xoia4PEvOiUCz_ta2IK3VgoiFLWSd8K5rbYp29ZF6oitaG6q8IAVh7EiyO83kcyxtIU/s874/Castro%20Carpinteiro%20-%20Alb%C3%A1.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="591" data-original-width="874" height="432" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhYqsaZnsuEwdjrFJpYUQnXE3ObNLW98vMM2DRqL-0MoMK-7ExaJPCpNCHgP1GePYoM_2Tl8Q0XCc6tUaCvvAe_Ve2STOTE-hqdgkKXuLu_MtpKR5SqJcRo_Li_xoia4PEvOiUCz_ta2IK3VgoiFLWSd8K5rbYp29ZF6oitaG6q8IAVh7EiyO83kcyxtIU/w640-h432/Castro%20Carpinteiro%20-%20Alb%C3%A1.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Castro Carpinteiro en Albá - Palas de Rei. Topónimos adxacentes: Trala Torre e Castro de Dentro.</div><p></p><p style="text-align: justify;">Temos atopado moitos máis castros chamados do <b>Ferreiro</b> (ex. o <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2021/08/cruceiro-e-castros-en-obra-do-pano-sada.html"><b>Castro de Lubre</b></a> - Bergondo, que conserva toponimia redundante, como Ferreiro e Fornos), que do <b>Carpinteiro</b>. Este caso é, pois, ben interesante por aludir probablemente á profesión especializada do construtor de carros (<i>carpenta</i>), conservando aínda o significado orixinal, anterior á especialización do sustantivo para designar ó artesán da madeira en xeral.</p><p style="text-align: justify;">A <i><b>carpenta</b></i> era un carro de combate usado polos celtas, que adoitaba formar parte na enumeración que os romanos facían dos bens apresados como botín trala derrota do enimigo. O historiador Tito Livio sempre fornecía o número de <i>carpenta</i> incautadas, así como a cantidade de enimigos mortos ou capturados. Os contextos indican sen dúbida que o carro chamado <i>carpenta</i> fora un carro de combate (Gioall Canestrelli: <a href="https://www.google.es/books/edition/Celtic_Warfare/c3CXEAAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=carpenta+celtic&pg=PA167&printsec=frontcover"><i><b>Celtic Warfare</b></i></a>, 2022).</p><p style="text-align: justify;">Unha outra posibilidade podería ser que o <b>Castro Carpinteiro</b> ( < <i>Carpentarium</i>) funcionase como <i>mutatio</i> ou posta para carros nunha vía de comunicación, dada a proximidade do recinto á dorsal (vía natural de tránsito) formada polas serras do Careón, do Corno do Boi e da Cova da Serpe, e ó Camiño de Santiago.</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-39656993238054981582023-12-14T23:22:00.009+00:002023-12-16T15:13:15.497+00:00A Vella como señora dos animais e ancestro totémico: a lenda de "A doniña cerva"<div style="text-align: justify;">Da lenda escocesa, gaélica, recollida na <i><b>Tobar an Dualchais/Kist o Riches</b></i> e titulada <b>CAILLEACH BEINN A' BHRIC, HÓ RÓ </b>(A Vella do outeiro pardo, hó ró!) danse dúas versións en sendas grabacións:</div><div style="text-align: justify;"><ol><li>Na lenda propiamente dita, contada por John MacMillan en 1963, descríbese como un cazador intentaba dispararlle a unha cerva; o animal convertíase en muller cando o cazador lle apuntaba, e en cerva cando o cazador baixaba a arma. Ela era Cailleach Beinn a' Bhric, A Vella do outeiro pardo, e díxolle ó cazador que estaba a matar demasiados cervos. <a href="https://www.tobarandualchais.co.uk/track/13238?l=en"><b>https://www.tobarandualchais.co.uk/track/13238?l=en</b></a></li><li>Unha canción, cantada por Margaret Ross no ano 1953. Na información fornecida na grabación indícase que a Vella (Cailleach) é o espíritu que protexe os cervos, que viaxa de val en val para ver cal é o mellor. <a href="https://www.tobarandualchais.co.uk/track/7391?l=en"><b>https://www.tobarandualchais.co.uk/track/7391?l=en</b></a></li></ol></div><div><div style="text-align: justify;">Nestas dúas versións do mito atopamos pois a chave que nos permite definitivamente establecer o carácter da Vella como divindade da natureza e señora dos animais, e máis concretamente, a pouco que se indague, como a Deusa Cerva prehistórica das primitivas relixións xamánicas (xamanismo euroasiático), da que a Artemis grega / Diana sería unha derivación máis.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Entre o culto xamánico dos ket ou ostiacos de Siberia está moi extendida a crenza na <b><i>kaigus'</i></b> como nai dos animais, que pode adoptar aspecto humano ou animal, e que baixo a forma dunha muller adoita colaborar cos cazadores da taiga para asegurar o éxito na caza. Ligada a esta crenza hai varias regras relativas á caza: non capturar máis pezas das necesarias, non inflixir dor innecesaria, e respectar os rituais que garantirán o retorno dos animais (<a href="https://www.google.es/books/edition/The_Hunter_the_Stag_and_the_Mother_of_An/KwIzBgAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=%22kaigus%22+%22bear%22&pg=PA327&printsec=frontcover"><b>The Hunter, the Stag and the Mother of Animals</b></a>, Esther Jacobson-Tepfer, 2015).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg7SHcHkjHwbuvmVlMNRwKc_shy_KtkaVUr-Y1v7N3V5NM5Lk36RYd95SXBrcrBQ5s_JZCXDj1mSVx4qXoshqFuvxk_V9qdRbVV9b364aM3arnD8SPGdlSP_ryuxJXXR98nKzo2mD1QIdSvN4XWW_l3WMzXIktO-7Xx6wyZs8mrDhDoqxIPdTza38t8ae8/s1162/411210663_7340584345964261_4871864330505743404_n.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="818" data-original-width="1162" height="450" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg7SHcHkjHwbuvmVlMNRwKc_shy_KtkaVUr-Y1v7N3V5NM5Lk36RYd95SXBrcrBQ5s_JZCXDj1mSVx4qXoshqFuvxk_V9qdRbVV9b364aM3arnD8SPGdlSP_ryuxJXXR98nKzo2mD1QIdSvN4XWW_l3WMzXIktO-7Xx6wyZs8mrDhDoqxIPdTza38t8ae8/w640-h450/411210663_7340584345964261_4871864330505743404_n.jpg" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Avatar de A. Galíndez como <i>Antlered Mother </i>ou deusa nai cornuda<i>.</i></div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">No seu último traballo ("<a href="https://www.google.es/books/edition/The_History_and_Environmental_Impacts_of/j4HgEAAAQBAJ?hl=es&gbpv=1&dq=%22deer+goddess%22&pg=PA15&printsec=frontcover"><b>The Antlered Mother: From the Paleolithic to the Modern Era</b></a>", 2023) Nataliia Mykhailova expón o estado da cuestión sobre a figura mitolóxica euroasiática da Nai Cerva ou da Esposa Cerva, ancestro totémico común das linaxes dos animais e dos seres humanos, e protectora da caza, cuxa orixe remóntase ás sociedades de cazadores-recolectores do Paleolítico, adaptándose logo ás crenzas das sociedades agrícolas posteriores. Unha das lendas que reporta é a de Dali, a señora dos animais da mitoloxía de Xeorxia: un cazador atopa unha muller cerva no bosque, mantén relacións con ela e conta o sucedido, o que é considerado unha violación do tabú, polo que Dali acaba coa vida do cazador. Este mito é comparable, evidentemente, ó de Artemis e Acteón. A investigadora tamén dá conta das lendas da señora dos animais británica (isto é, da Deusa Cerva das lendas gaélicas).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A lenda galega de "<a href="https://archive.org/details/lendastradizonaiscarrealvarelhosleandro/page/n103/mode/2up?q=doni%C3%B1a"><b>A doniña cerva</b></a>" (Castelo de Doiras - Cervantes) recollida por Leandro Carré Alvarellos a meados do século XX encádrase porén neste ciclo da <b>Potnia Theron</b> ou dona dos animais e ancestro mítico, de orixe prehistórica. O motivo da caza da cerva, femia ó tempo humana e animal, a transformación en muller cando é cazada ou vai selo, o parentesco (liñaxe común) entre o cazador e a muller (ancestro totémico) fan desta lenda unha variante do mitoloxema euroasiático da <b>Antlered Mother</b> propio das relixións xamánicas das sociedades de cazadores-recolectores paleolíticos, no que semellan apuntar certos tabús propios destas sociedades, como o do incesto, a zoofilia e a morte (seguramente ligada ó futuro renacemento) do animal considerado ancestro do clan.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nada que ver, pois, coa hipótese sostida por Mariño Ferro de que "A doniña cerva" asenta directamente a súa orixe no paganismo grecolatino, concretamente na fábula de Acteón, e no <i>Cantar dos Cantares</i> bíblico ("<a href="https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2865989"><b>La cultura tradicional gallega: la leyenda de la cierva blanca</b></a>", 2008).</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-48235616824923932502023-12-06T19:32:00.009+00:002023-12-07T11:07:09.854+00:00Orixe da paisaxe de agras na castrificación de Galicia<div style="text-align: right;"><i>Agradezo a Iago Isasi Freire a posibilidade de usar o seu marabilloso programa</i></div><div style="text-align: right;"><i>Topónimos.exe, que abre un novo horizonte nos estudos toponímicos.</i></div><h2 style="text-align: justify;">Obxectivos</h2><p style="text-align: justify;">Testamos a hipótese do xeógrafo francés Abel Bouhier respecto da orixe da paisaxe de agras galega na <i>castrisation</i> (proliferación de castros ou asentamentos fortificados da Idade do Ferro) do noso territorio. Dita posibilidade fora exposta na súa tese de doutoramento <i>La Galice: Essai géographique d'analyse d'interpretation d'un vieux complexe agraire </i>(1979), estudo aínda non superado sobre as formas agrarias da paisaxe cultural galega.</p><h2 style="text-align: left;">Material e métodos</h2><p style="text-align: justify;">Grazas ó programa <i><b>Topónimos.exe</b></i> deseñado por Iago Isasi Freire podemos recoller a toponimia en torno dun topónimo dado (no noso caso procuramos a forma CASTR), nun radio previamente sinalado que pode oscilar entre 1 e 750 metros.</p><p style="text-align: justify;">Os resultados obtidos son susceptibles de ser tratados nun <b><i>visor</i></b>, deseñado polo mesmo autor, que amosa, por exemplo, que topónimos son máis frecuentes ó redor do <i>item</i> toponímico obxecto da procura, ou cal é a orientación e distancia dos resultados con respecto ó <i>item</i> procurado. </p><p style="text-align: justify;">O corpus toponímico no que se realiza a procura, que é o que rastrexa o programa <b><i>Topónimos.exe</i></b>, é un arquivo <span>CSV </span>coa microtoponimia (nomes de terras, montes, regueiros, fontes, penedos, muíños, camiños…) de Galicia, extraída da base de datos <i><b>Galicia Nomeada</b></i>, na que se recollen tódolos concellos e inclúe a localización xeográfica. O arquivo CSV pódese descarregar nesta ligazón:</p><p style="text-align: justify;"><a href="https://abertos.xunta.gal/catalogo/territorio-vivienda-transporte/-/dataset/0159/microtoponimia-galicia"><b>https://abertos.xunta.gal/catalogo/territorio-vivienda-transporte/-/dataset/0159/microtoponimia-galicia</b></a></p><p style="text-align: justify;">A xeolocalización dos <i>items</i> toponímicos permite tamén o tratamento cartográfico dos datos obtidos; Iago Isasi ten desenvolto un outro <b><i>visor</i></b> que xera imaxes cartográficas, isto é, mapas nos que se visualiza a dispersión dun resultado por concello, nuha escala gradual de cores segundo a cantidade por concello.</p><h2 style="text-align: justify;">Resultados do estudo</h2><p style="text-align: justify;">Nós non imos traballar aínda cos visores desenvoltos por Iago Isasi, senón cos datos planos obtidos co seu programa <b><i>Topónimos.exe</i></b>.</p><p style="text-align: justify;">Nun radio de 100 metros ó redor de tódolos topónimos <b>Castro</b> e variantes (Castrelo, Castronela, etc.) de Galicia hai inventariados na base de datos <b><i>Galicia Nomeada</i></b>, á data de hoxe, 8.235 topónimos, que na súa maioría pertencen á categoría dos microtopónimos.</p><p style="text-align: justify;">Deles, 204 son topónimos que conteñen os termos Agra, Agro, Agrelo ou ben Aira, que incluímos por ser variante evolutiva da forma romance <i>agra</i>. Algúns exemplos: As Agras do Castro (A Laracha), O Agro do Castro (A Pastoriza), Agrelos de Galán (Arteixo), Suagra de Castro (Boqueixón), Trala Aira (San Sadurniño), A Aira do Castro (Castroverde), etc.</p><p style="text-align: justify;">A estrutura toponímica máis repetida é o tipo <b>A Agra do Castro / A Aira do Castro / O Agro do Castro</b>,<b> </b>cun total de 76 ocurrencias (37 %), que sen dúbida é moi relevante ó vencellar directamente a paisaxe agraria das agras cos castros adxacentes.</p><p style="text-align: justify;">Os resultados son concordantes coa tese de Bouhier relativa á castrificación da paisaxe na que se desenvolveron as agras de Galicia. A maior concentración da toponimia Agra e variantes no entorno inmediato dos topónimos Castro prodúcese nos concellos do interior da comunidade galega, sobre todo nas provincias da Coruña e Lugo, zona que previamente fora establecida polo xeógrafo francés como de paisaxe de agras, fronte ó norte das mesmas provincias e a súa costa, que conformarían outros tipos de paisaxe: paisaxe de <i>bocage</i> e de bancais ou aterrazamentos. </p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjhTAKbZpZ6DmuFnM2efqQXq-88mIfcBVn8uAV-sC_U_NcxHd9d5TCz5xxqSB1MC_D7ItSjbhgg0DbTbmu80WqNhitQmoYl9YvdMxVYZMIkCUrY325qB9ZI3xSdYNrKEm7bg1LSBgERkvo6oQzhLL8jfM1tevNYKqxlvPqALKV9dDohwh5j2LDu_jdcqMI" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="527" data-original-width="946" height="356" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjhTAKbZpZ6DmuFnM2efqQXq-88mIfcBVn8uAV-sC_U_NcxHd9d5TCz5xxqSB1MC_D7ItSjbhgg0DbTbmu80WqNhitQmoYl9YvdMxVYZMIkCUrY325qB9ZI3xSdYNrKEm7bg1LSBgERkvo6oQzhLL8jfM1tevNYKqxlvPqALKV9dDohwh5j2LDu_jdcqMI=w640-h356" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Fig. 1. Concellos galegos nos que existe unha maior incidencia (> 3) do topónimo Agra e variantes en torno ós topónimos Castro nun radio de 100 metros.</div><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjmnB8UGGqe90bExvvWVB14dd9mqmiNA3ZVi34C0b26NggcPDco6F0BzFqdFpySsSBvKIVMpl9qAWb3rr-K_vnKyCeB4XIbSWdaAST5quWzo7aVxGkhbAyrZgpPbEizphsmCq7lWTCY70YKkDt7JvC1IvsYQ5g7UEbL8vFU2k1kU8JG3SnMHpW2Ot8-1-s/s976/Agras%20por%20concello.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="976" data-original-width="850" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjmnB8UGGqe90bExvvWVB14dd9mqmiNA3ZVi34C0b26NggcPDco6F0BzFqdFpySsSBvKIVMpl9qAWb3rr-K_vnKyCeB4XIbSWdaAST5quWzo7aVxGkhbAyrZgpPbEizphsmCq7lWTCY70YKkDt7JvC1IvsYQ5g7UEbL8vFU2k1kU8JG3SnMHpW2Ot8-1-s/w558-h640/Agras%20por%20concello.png" width="558" /></a></div><p style="text-align: center;">Fig. 2. Agrupación dos casos por comarcas. O contorno arrodeado de azul sinala as comarcas do interior das provincias, fundamentalmente Lugo e A Coruña, cunha maior concentración dos topónimos Agra e variantes, localizados a partires dos topónimos Castro (e variantes).</p><p style="text-align: justify;">A existencia de paisaxe de agras coa súa toponimia correspondente no entorno dos castros dalgunhas comarcas limítrofes, como pode ser a de Ordes, aconsella polo momento tomar con precaución o límite comarcal que temos sinalado, pois é moi posible que este se vexa ampliado cando se remate co proxecto <i><b>Galicia Nomeada</b></i>, e se teña inventariada toda a (micro)toponimia de Galicia. Tamén parece aconsellable traballar cun radio de procura maior, en torno ós 200 metros, pois 100 metros implica ter as terras de cultivo ó pé dos asentamentos castrexos, o que non sempre é posible. Non obstante, estas precisións non invalidan os resultados obtidos.</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj1jsQDLyVtgjHw5qhXObNJuJail3WJG0qU4iLyg3LmXH56xhQtJPrnS61_BTKCnriWCJRX3iNzKeaxEyWRiNSPqhTedyWr6rgQDr-Adxmrq8F7KaOJNSFH85OHokym9nQfScE91xr5RdROjTjSX8XVBVRDhVm3aW-o-h60aLeK2AOb_tMCyDVaM3qP8d4/s642/Castro%20do%20Coto%20-%20Cabeza%20de%20Lobo%20-%20Ardemil%20-%20Ordes.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="642" data-original-width="548" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj1jsQDLyVtgjHw5qhXObNJuJail3WJG0qU4iLyg3LmXH56xhQtJPrnS61_BTKCnriWCJRX3iNzKeaxEyWRiNSPqhTedyWr6rgQDr-Adxmrq8F7KaOJNSFH85OHokym9nQfScE91xr5RdROjTjSX8XVBVRDhVm3aW-o-h60aLeK2AOb_tMCyDVaM3qP8d4/w546-h640/Castro%20do%20Coto%20-%20Cabeza%20de%20Lobo%20-%20Ardemil%20-%20Ordes.png" width="546" /></a></div><div style="text-align: center;">Castro do Coto en Cabeza de Lobo (Ardemil - Ordes) e paisaxe de agras na contorna, coa toponimia correspondente.</div><h2 style="text-align: left;">Conclusións</h2><div><br /></div><div style="text-align: justify;">Facemos fincapé en que non estamos a estudar se a dispersión da toponimia Agra (e variantes) coincide coa zona da paisaxe agraria galega denominada por Bouhier "paisaxe de agras". Isto xa fora estudado por Calvo Iglesias, Díaz Varela, Méndez Martínez e Fra Paleo no traballo "Place Names for Mapping the
Distribution of Vanishing Historical
Landscape Features: The Agras Field
System in Northwest Spain" (<i>Landsacape Research</i>, 2012), chegando os autores a conclusións positivas: "our findings show that agra/
agro and derived place names are found in areas where the agras field system was
employed, which points to their capability as indicators of the occurrence of the field
system".</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A nosa investigación vai por outro camiño, tratando de amosar se, como creía Bouhier, o desenvolvemento da paisaxe de agras vai ligada á profunda castrización do territorio no que se desenvolve dita paisaxe. Utilizando o programa <b>Topónimos.exe</b> (Iago Isasi Freire) verificamos que no entorno inmediato dos castros da Galicia interior (a Galicia de agras de Bouhier) dase a correspondencia ou atinxencia toponímica Castro - Agra, sen achegarse á zona da paisaxe de <i>bocage</i> (norte das provincias da Coruña e Lugo, con menor densidade de castros).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhpjTGaqGBOK2hLmY3RI6ecRVY4v5ULlfCU8T7IxLIZFrBtLtaulCgxJ_HAJQGIT6k7AIyjhj0cD92lgt35UV_uAV7EmDUzj-mbgn0igC4NyCNnFamDJobwpsZTckIWmYFvTmIv1fF4M7-R-jfmNCN-t8IN8GWnt32Urmqd5P8AX2K8vG2xfhjI681KDyg/s889/Bouhier.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="597" data-original-width="889" height="430" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhpjTGaqGBOK2hLmY3RI6ecRVY4v5ULlfCU8T7IxLIZFrBtLtaulCgxJ_HAJQGIT6k7AIyjhj0cD92lgt35UV_uAV7EmDUzj-mbgn0igC4NyCNnFamDJobwpsZTckIWmYFvTmIv1fF4M7-R-jfmNCN-t8IN8GWnt32Urmqd5P8AX2K8vG2xfhjI681KDyg/w640-h430/Bouhier.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Fig. 3. Clasificación das paisaxes agrarias de Galicia segundo Abel Bouhier. Compárese coa fig. 2.</div><div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Segundo os datos obtidos, a orixe da paisaxe de agras amósase directamente relacionada coa profunda castrización (proliferación de castros) da Galicia interior e, inversamente, desvinculada da paisaxe de <i>bocage</i> do norte das provincias da Coruña e Lugo. É moi posible, pois, que dita paisaxe de agras teña a súa orixe última nas primitivas formas de aproveitamento agrario comunal dos asentamentos fortificados da Idade do Ferro do interior de Galicia. Unha das características deste aproveitamento en común era a derrota do gando, ou entrada do gando nas eiras unha vez recollido o cereal, para pacer os restos vexetais e fertilizar as terras cos bosteiros (aproveitamento agrícola-gandeiro).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Amplíase porén o concepto de castro na Galicia interior ó de asentamento fortificado coa súa paisaxe agraria (agras), que Bouhier definía como un <b><i>vieux complexe agraire</i></b>. O que cecais non imaxinaba o francés é que fose tan vello...</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-24005584890574854432023-12-06T18:12:00.010+00:002024-03-09T13:56:18.322+00:00Tarandeira / Tarrandeira<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgJzpVf4_GaHmcCvyg2CA341GarLdjZj7tga1AiwmEl2AW3XaJQEmziJAJAlrsxvMjS0o3CViPI-BQjboIgXDXH5NrembeiZdgZUreSevXsBsi4z0mEqVKzdYI5TPpQ0T35ugrL4V6g54mCi9Ve9L8Atuoopy-JsJFPIApbRnR0tWbncZ-GHMtXcMDfBsI/s883/Tarandeira.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="767" data-original-width="883" height="556" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgJzpVf4_GaHmcCvyg2CA341GarLdjZj7tga1AiwmEl2AW3XaJQEmziJAJAlrsxvMjS0o3CViPI-BQjboIgXDXH5NrembeiZdgZUreSevXsBsi4z0mEqVKzdYI5TPpQ0T35ugrL4V6g54mCi9Ve9L8Atuoopy-JsJFPIApbRnR0tWbncZ-GHMtXcMDfBsI/w640-h556/Tarandeira.png" width="640" /></a></div><br /><p></p><p style="text-align: justify;">No caso do microtopónimo <b>Tarandeira</b> (O Pazo, Abellá - Frades) comprobamos que outras terras próximas levan o nome de <b>Terreo da Eira</b>, polo que é moi posible que Tarandeira e Terreo da Eira se expliquen mutuamente. Supomos, pois, unha variante de pronunciación coa expresión consonantizada do risco nasal da primitiva vogal nasal de <b>terrão</b>, máis apertura da vogal <i>e</i> ante vibrante. Así Terrão da Eira > Tarandeira, ou ben, Terreo da Eira, por confluencia co sustantivo <b>terreo</b> procedente tamén do latín <i>terra</i>.</p><div style="text-align: justify;">A forma orixinal que supomos é <b>terrão</b> (torrão [Portugal: Minho]), "terreno cercado para o gado" (<i>Dicionario Priberam da Lingua Portuguesa</i>).</div><p style="text-align: justify;">Os microtopónimos <b>Tarrandeiras de Diante</b> e <b>Tarrandeiras de Atrás</b>, próximos ó Pazo (Abellá) e no entorno do castro arrasado de Ameixeiras (Ordes), ocupado hoxe pola área de servizo do mesmo nome, amosa a diferente realización da vibrante como simple ou múltiple. A paisaxe agraria reforza a etimoloxía proposta, polo que estariamos ante un caso de homofonía co sustantivo <b>tarandeira / trandeira</b>: "vara longa ou armazón de paus longos da que se penduran certas cousas: colgou os chourizos da trandeira para afumalos" (DRAG); "cierre formado por palos verticales que son cruzados por un palo horizontal" e "colgador de ropa formado por dos palos verticales y una cuerda que los une" (Constantino García: <i>Glosario de voces galegas de hoxe</i>).</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-86574626262072987942023-11-21T22:38:00.032+00:002023-11-28T19:01:38.287+00:00Esculturas zoomorfas prerromanas de Galicia<div style="text-align: right;">Recuperamos un traballo de 2006 publicado na web <i><b><a href="https://www.celtiberia.net/es/biblioteca/?id=1481&cadena=per">Celtiberia.net</a></b></i>. co pseudónimo de Onnega. Trátase dunha colaboración, polo que a autoría dos textos indícase cando non son meus; a autoría das fotografías tamén, en tódolos casos. Tódalas fotografías son de 2006, salvo que se indique outra data.</div><div style="text-align: right;"> </div><h2 style="text-align: left;">PROVINCIA DE A CORUÑA</h2><h3 style="text-align: justify;"><br /></h3><h3 style="text-align: justify;">1. El oso y el jabalí. Verracos en Pontedeume. El verraco de Narahío</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">"También ay en esta puente el oso y el jabalín, que son las armas de Fernán Pérez de Andrade” (Jerónimo del Hoyo, s. XVII).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgOoJppXauDbG55459OtzQQ5SS5mlevCo0Pya4F1c6SIJ6WiNEFlKnVY_pcn06MX80pcIl2Dj3yZzI07KJqIvJxcxfJ5YUwfZhSKSoROZ1DGwfI3GIAjlt_jfmFYWHp20fDTiJRmejjRMk1QaJQniLAlJVT8yxt1BSz5cjQ4dkAYJ2eLrv_5rU6Sa6xhek/s320/190825459_4323143237708402_6998678520964045571_n.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="216" data-original-width="320" height="270" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgOoJppXauDbG55459OtzQQ5SS5mlevCo0Pya4F1c6SIJ6WiNEFlKnVY_pcn06MX80pcIl2Dj3yZzI07KJqIvJxcxfJ5YUwfZhSKSoROZ1DGwfI3GIAjlt_jfmFYWHp20fDTiJRmejjRMk1QaJQniLAlJVT8yxt1BSz5cjQ4dkAYJ2eLrv_5rU6Sa6xhek/w400-h270/190825459_4323143237708402_6998678520964045571_n.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Verracos del puente de Pontedeume según fotografía tomada de la <i>Historia de Pontedeume y su comarca</i>, de Antonio Couceiro Freijomil, Ed. Compostela, 1944.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">El oso y el jabalí son dos tallas <span style="color: red;"><b>supuestamente</b></span> medievales cuya primera ubicación conocida era entre los arcos segundo y tercero del puente de Pontedeume: “un oso dun lado e un xabarín do outro, colocados no oco das tallamares e postos riba duns pedestais” (Antonio Couceiro Freijomil, <i>Historia de Pontedeume</i>, 4ª ed., 1995). Hoy están un poco más adelante, en la rotonda de entrada a la villa, expuestos directamente a la agresión del agua y los gases del tráfico de la nacional [no 2010 foron trasladados ós xardíns da Casa da Cultura].</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Por la descripción que hace de ellos Antonio de la Iglesia sabemos que sufrieron las consecuencias de un acto vandálico en la Guerra de la Independencia (1808-1814), por parte de un oficial del Regimiento Hibernia: "en los cortamar del pilar que sigue al 2ª ojo o arco se hallaban las figuras de un javalí y un oso de cantería, hechos e imitados a la perfección, de extraña grandeza y de una pieza, mirando el uno al otro sobre pedestales que los hacían registrar descubiertos fuera del alto del antepecho del puente; los cuales pocos años hace que con el motivo de las tropas en la Villa, un oficial del regimiento de Ybernia y un soldado de otro, para abultar valentía y fuerza, derribaron en el suelo, y con cuyos golpes se les rompieron las piernas, y así se hallan hoy, sin que la Justicia ni la Villa hubiesen reclamado ni pretendido que por cuenta de dichos valentones se hiciesen otras de nuevo" (Papeles de don Antonio de la Iglesia González y don Santiago de la Iglesia Santos - Arquivo Galiciana).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgBT2fYfkvMQOtx1ujluCBIkM5PmHqwNjZgGPWlCbi8-ruWuhyXcv20OtVFZbgHtdSSbdyBs1gj1L7xVvAtVdhZQEOIDtmAhYkuH1EPXn8hA2bkjWLJnsaugJlbimRhbtS14V9znF2xz123i_bcQWMIKNt7JdJ3-_IeGf9E9DUcntb017DIIoUnc_Jo1W8/s399/im608239670-Rotonda.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="300" data-original-width="399" height="301" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgBT2fYfkvMQOtx1ujluCBIkM5PmHqwNjZgGPWlCbi8-ruWuhyXcv20OtVFZbgHtdSSbdyBs1gj1L7xVvAtVdhZQEOIDtmAhYkuH1EPXn8hA2bkjWLJnsaugJlbimRhbtS14V9znF2xz123i_bcQWMIKNt7JdJ3-_IeGf9E9DUcntb017DIIoUnc_Jo1W8/w400-h301/im608239670-Rotonda.jpg" width="400" /></a></div><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrr_Cmyj8oIvncSfYUPtsKqVmbeCqRw27L49Zi465bQj5LYgLpAdaoD1TesJ-y2ny9iyN0BeY7O3kK6USXlBWyrapYEEbimRpYYsqVqTw6sQTFKmWpHnLCESLdI59tyRMTIPvdO7N5BNj4CQcAULiyxbRwt0uVHFWu7VSOIR3A-GxipZDXmkvIWXd-yDE/s437/im574063041-Pontedeume%202.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: right;"><img border="0" data-original-height="328" data-original-width="437" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrr_Cmyj8oIvncSfYUPtsKqVmbeCqRw27L49Zi465bQj5LYgLpAdaoD1TesJ-y2ny9iyN0BeY7O3kK6USXlBWyrapYEEbimRpYYsqVqTw6sQTFKmWpHnLCESLdI59tyRMTIPvdO7N5BNj4CQcAULiyxbRwt0uVHFWu7VSOIR3A-GxipZDXmkvIWXd-yDE/w400-h300/im574063041-Pontedeume%202.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Verracos de la rotonda de Pontedeume.</div><div style="text-align: justify;"><div style="text-align: center;">(C) Onnega.</div><div><br /></div></div><div style="text-align: justify;">Fernán Pérez de Andrade (s XIV) fue el primer señor de Pontedeume. Promotor de varias construcciones de la comarca, entre las que destacó en la época el puente de Pontedeume (1). Sus armas (2), como se ha indicado antes, eran el oso y el jabalí, emblemas de origen celta que dispararon la imaginación de Murguía: los Andrade fueron “la más genuina representante de las antiguas dinastías celtas” y “como prueba de su antigüedad, puede citarse el hecho de haber escogido esta familia el jabalí por divisa” (Murguía, <i>Galicia</i>). Los estudios realizados hasta la fecha no encuentran en la familia Andrade ningún origen mítico celta, como mucho podemos remontarla documentalmente hasta el siglo XII. Los Andrade eran originarios de Andrade, lugar de Pontedeume: “el topónimo Andrade fue anterior al antropónimo, pues no todos los individuos que en la documentación del siglo XIII aparecen con el antropónimo Andrade pertenecieron a la familia que nos ocupa” (De Castro Álvarez y López Sangil, <i>Cátedra</i>, nº 7, 2000) y “en el Tumbo de Caaveiro la mención del topónimo Andrade de cronología más temprana aparece en un documento de 1104” (<i>ib</i>.). Existe como topónimo en Lugo (Calde), Santiago (San Martiño de Aríns) y Ourense (San Cibrao de Las).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">No es probable que esta familia escogiese como emblema un motivo celta (verraco) a no ser que en la zona los hubiese y todavía mantuviesen un significado especial para los pobladores. ¿O debemos suponerle a los Andrade un conocimiento sobre simbología celta mantenido de generación en generación hasta que Fernán Pérez decide usarlo como emblema? Esta transmisión generacional implicaría conocimientos sobre las proporciones del modelo, coincidentes con las de los verracos, y la ubicación de los mismos. Otra posibilidad es que sea un símbolo importado, pero entonces carecería de significado para el pueblo, y en definitiva de lo que se trata es de que el pueblo se identifique con el señor, y de que el señor porte un símbolo legítimo, propio, fácil de reconocer por sus vasallos.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">La ubicación de verracos en los puentes de la comarca construidos o rehechos por Fernán Pérez, no debería considerarse idea original del señor feudal, pues tradicionalmente estas esculturas zoomorfas aparecen junto a cursos de agua o en los puentes (<i>cfr</i>. el verraco de Salamanca, en el puente): el conocido Ponte do Porco todavía lleva el nombre alusivo al verraco que hubo en él (3), y en el Puente de Ferrería (Narahío) “se conserva junto al puente un gran jabalí de piedra […] que se sacó del lecho del río hace años”. Así pues, cabe la posibilidad de que las esculturas ya estuviesen en estos lugares antes de que Andrade construyese o rehiciese los puentes de su dominio territorial.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgp4VbbausWFPWeQ8odlZZXtSyZnRF2wBriiQPDF42DvfZ95Dxq6bdLWSMJx-XhxseYdp88GPq_hiNsmH4LYf0LAqXLFumM1tBScaQKDV7StawHk5RSMrbuX5hiSwruS5qJEfW2dJoHt_aBiMAeKsgunLHFS58K0zR-63EhePsouTtbExA64i0PHdfC5pw/s397/im574063041-Verraco%20de%20Narah%C3%ADo.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="298" data-original-width="397" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgp4VbbausWFPWeQ8odlZZXtSyZnRF2wBriiQPDF42DvfZ95Dxq6bdLWSMJx-XhxseYdp88GPq_hiNsmH4LYf0LAqXLFumM1tBScaQKDV7StawHk5RSMrbuX5hiSwruS5qJEfW2dJoHt_aBiMAeKsgunLHFS58K0zR-63EhePsouTtbExA64i0PHdfC5pw/w400-h300/im574063041-Verraco%20de%20Narah%C3%ADo.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Verraco de Narahío. (C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div style="text-align: justify;">La idea que propongo en este artículo (verracos prehistóricos reutilizados como emblema familiar de Andrade) ya ha sido planteada por otros autores y rechazada de plano y sin argumentos por parte de Taboada Chivite ("La cultura de los verracos en el noroeste hispánico", <i>CEG</i>, 1949). Entre los que aceptan su carácter prerromano cabe destacar a José Pijoán (<i>Summa Artis</i>, VI: "El arte prehistórico europeo", 1934), Vales Villamarín, Ángel Núñez Sobrino ("El verraco de Narahío", <i>Monografías do Museo de Pontevedra</i>, Vigo, 1982) y José Francisco Correa Arias (<i>Fernán Pérez de Andrade, O Bóo</i>, Toxosoutos, Vigo 2004). Concretamente estos dos últimos destacan la particularidad de las coviñas o cazoletas horadadas en las esculturas. En el caso del verraco de Narahío forman una hilera que se inicia en el ano y recorre el lomo. La coviña frontal tiene un contorno cuadrangular similar al que se puede observar en el verraco de Mingorría (Ávila).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhsCTd1UAEaIbgSeMuiOl0pcDS81favNIRS-YsKx1BFaNUFVCZHxcP1CdavYDqNN43TepdGmU5NJ3dluacvxVik9GZLVdbnENPF7nPfoPhyKD5ZzsDOz4vD13lHgmPTM9G1H2YymORUimOemt3XGocxhCLaKOJcxRgoX6DnludiXmeAA9IAYJ0lOW8c6Fw/s309/im133668453-Cazoleta%20cuadrada-verraco%20Narah%C3%ADo.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="206" data-original-width="309" height="267" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhsCTd1UAEaIbgSeMuiOl0pcDS81favNIRS-YsKx1BFaNUFVCZHxcP1CdavYDqNN43TepdGmU5NJ3dluacvxVik9GZLVdbnENPF7nPfoPhyKD5ZzsDOz4vD13lHgmPTM9G1H2YymORUimOemt3XGocxhCLaKOJcxRgoX6DnludiXmeAA9IAYJ0lOW8c6Fw/w400-h267/im133668453-Cazoleta%20cuadrada-verraco%20Narah%C3%ADo.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Cazoleta cuadrada en el verraco de Narahío. (C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGNhjnWcSN_H8_KOS5km1pD8n4PphWqCqJYsIZ38td3MYN54rgi5fMOPDqp3RuTz5Xy0yKrfAgIi8W870ZvelnSTXSpdHULhXKL4G5YR_zwsUSma5Y-CVCe433W9GjN6XJhoyZTduvq00Wss2iIRkPo6xA5Qe6mpTv-1b46XYjMb9DNw2vcYEoGdVDx4I/s2048/Verraco%20de%20Narah%C3%ADo.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1040" data-original-width="2048" height="326" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGNhjnWcSN_H8_KOS5km1pD8n4PphWqCqJYsIZ38td3MYN54rgi5fMOPDqp3RuTz5Xy0yKrfAgIi8W870ZvelnSTXSpdHULhXKL4G5YR_zwsUSma5Y-CVCe433W9GjN6XJhoyZTduvq00Wss2iIRkPo6xA5Qe6mpTv-1b46XYjMb9DNw2vcYEoGdVDx4I/w640-h326/Verraco%20de%20Narah%C3%ADo.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">En la reciente fotogrametría de Álex Negreira se ve que son dos cazoletas cuadradas,</div><div style="text-align: center;">y que en el lomo parece haber una cruz. (C) Álex Negreira, 2022.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Sobre el significado de estas cazoletas, además de que pudiesen servir para contener líquidos u ofrendas que interviniesen en rituales, podríamos traer a colación que en el arte rupestre paleolítico los orificios de este tipo (pintados o grabados) se asocian con heridas producidas por impacto de armas sobre el animal.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Núñez Sobrino en el artículo citado menciona una aclaración de Vales Villamarín (1974) sobre la cuestión de la antigüedad de los verracos de la rotonda: el oso y el jabalí que sostienen la urna de FPA en Betanzos son "réplica, bastante mejorada, de las toscas esculturas zoomorfas, de origen céltico, halladas no sabemos donde por FPA y que éste quiso asentar en el puente antiguo de Pontedeume". Idea que comparto: los del sepulcro de Betanzos son de factura diferente, medieval.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi70-dOMruMlsFiCIkr_GAXg0LHLVaBN5L0XrLAkCDzjC5oT-BZ2bUoFYI1qT4ARYwJ5ydg3KXMyUi9Taq6I2Mjbf-As2cMyDv4zm5nVqN9bBVxCN6t-9kqIKqssBY_lbF0LLwUFyGPZcRPgB4UWA570jLKSa08bUlGxMgsP8tLchu5hN6CQ-CZihWQhQQ/s646/im1019841938-Sepulcro%20de%20Andrade2.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="485" data-original-width="646" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi70-dOMruMlsFiCIkr_GAXg0LHLVaBN5L0XrLAkCDzjC5oT-BZ2bUoFYI1qT4ARYwJ5ydg3KXMyUi9Taq6I2Mjbf-As2cMyDv4zm5nVqN9bBVxCN6t-9kqIKqssBY_lbF0LLwUFyGPZcRPgB4UWA570jLKSa08bUlGxMgsP8tLchu5hN6CQ-CZihWQhQQ/w400-h300/im1019841938-Sepulcro%20de%20Andrade2.jpg" width="400" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjp-83rhrP2lsj6K9Kst8pXuZmbxxbetUfCONiIhqHkBvQG0ZSaNY-HPVQGRI9uVnajyG4zMcctzJRrxb6N8FJij01BoGb204TTElqQQuUeewl8duLiaB3t9Dk8jFZn7y3DeKK8x39F3lsSJtuzRAtrkJBoe8mUPpIBQ6w8vbQnlWnpqqNswK4-SzMuZ6A/s581/im1019841938-Sepulcro%20de%20Andrade%20(Betanzos).jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="435" data-original-width="581" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjp-83rhrP2lsj6K9Kst8pXuZmbxxbetUfCONiIhqHkBvQG0ZSaNY-HPVQGRI9uVnajyG4zMcctzJRrxb6N8FJij01BoGb204TTElqQQuUeewl8duLiaB3t9Dk8jFZn7y3DeKK8x39F3lsSJtuzRAtrkJBoe8mUPpIBQ6w8vbQnlWnpqqNswK4-SzMuZ6A/w400-h300/im1019841938-Sepulcro%20de%20Andrade%20(Betanzos).jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Oso y jabalí de factura medieval que sostienen el sepulcro de Fernán Pérez de Andrade en la iglesia de San Francisco (Betanzos, A Coruña). Con respecto a las tallas de los verracos del puente de Pontedeume y de Narahío se nota a simple vista que estos son de estilo distinto, más arcaico.</div><div style="text-align: center;">(C) Onnega.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Respecto a la ubicación primitiva, parece que hay acuerdo en que FPA los trasladó desde algún punto para instalarlos junto a los puentes que rehizo o construyó. Yo no lo creo, los puentes, situados en antiguos vados fronterizos (ríos = límites), son la ubicación perfecta para los verracos si admitimos su función de término o mojón. No creo, pues, que FPA los reubicase en los puentes, sino que los mantuvo donde estuvieron siempre.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Según testimonio del Padre Sarmiento (1745) había otros dos, uno en el puente de Xubia y otro en Ponte do Porco. Todos situados en el territorio que viene identificándose con el que poblaron los ártabros o arrotrebas. Sobre estos dos de Pontedeume el padre Sarmiento nos dice: "o oriental non é lobo, mais un oso, sen letras. O occidental é un xabaril, ou porco bravo e ten no lombo seis ringleiras de caracteres que, todo o máis, serán do século XIV. O contido está en lingua galega ao parecer; lese "ano de Jesuchristo" e que se fixo a ponte en seis anos. A tradición é que os que a fabricaron tiñan nome alusivo aos dous animais. Outros, que o Conde de Lemus dedicado á caza matara a un xabaril e a un oso espantable, e que alí mandounos pór en memoria" (4).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Algunos verracos habrán sido sustraídos; otros, reutilizados o destruidos, y otros irán apareciendo con el tiempo. Varias cabezas de verracos ya se conocían en el Sur gallego, atribuyéndose a una continuación de los verracos lusitanos y deteniendo ahí su expansión. Sin embargo, si tenemos en cuenta estos, vemos que la talla no consistía únicamente en cabezas, y que su expansión no se limitaba al Sur de Galicia.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Para finalizar: ninguna monografía sobre zoomorfos prerromanos en la península incluye estos tres, pero todas intentan explicar o bien por qué se excluyen del estudio (alegando una cronología medieval), o por qué, siendo prerromanos, aparecen descontextualizados o aislados. La idea más curiosa es la Guadalupe López Monteagudo: "el hecho de que los Andrade procedan de Ávila hace posible tanto que tales esculturas [las de Pontedeume] sean antiguas y fueran trasladadas de la Meseta a Galicia, como que se trate de monumentos medievales erigidos por esta familia en conmemoración de sus orígenes abulenses" (5). Primera noticia que tengo sobre el origen abulense de la casa gallega de Andrade, detalle que no aparece en ninguna de las obras mencionadas que se ocupan de su genealogía (Correa Arias, de Castro Álvarez y López Sangil).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) No podemos asegurar si lo rehizo por completo o parcialmente. Pero la primera documentación sobre el puente data de 1162. Suele creerse que antes de que Fernán Pérez emprendiese la obra, el puente había sido de madera (José Francisco Correa Arias, <i>Cátedra</i>, nº 5, 1995).</div><div style="text-align: justify;">(2) Se trata de una creencia falsa: el Padre Crespo Pozo nos dice que FPA no las utilizó nunca en su escudo. Sin embargo, en la comarca se entienden como armas (emblema = armas).</div><div style="text-align: justify;">(3) Según Couceiro Freijomil “o nome débese á cabeza de xabarín que aparece no arco central”.</div><div style="text-align: justify;">(4) Fr. Martín Sarmiento, <i>Viaxe a Galicia</i> (1745), ed. de JL Pensado, Toxosoutos, Noia, 2001.</div><div style="text-align: justify;">(5) Guadalupe López Monteagudo, <i>Esculturas zoomorfas celtas de la Península Ibérica</i>, Madrid, CSIC, 1989, p. 15.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h3 style="text-align: justify;">2. Los zoomorfos de Betanzos</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Dos tallas de jabalí, un macho y una hembra, se sitúan en el tejado de las iglesias de San Francisco y Sta. María do Azogue. Ambas esculturas sostienen una cruz, la utilización de verracos como sostén de símbolos se produce en varias ocasiones: en Bragança el "pelourinho" o picota está sostenido por una "porca" prerromana ("A porca da vila"). Es bastante probable que estemos ante otro caso de apropiación del símbolo prerromano por parte del mismo Andrade, ya que ambas iglesias se deben, de nuevo, a él. En el caso de Sta. María do Azogue se sabe que hubo un templo anterior al que ordenó construir Andrade, lo que abre una posible conexión entre estos zoomorfos y lo sagrado, suponiendo que el espacio sagrado de Sta. María remita a un lugar de culto prerromano. También se abre otra línea interesante, que es la de considerar los verracos por parejas (macho y hembra) en relación con posibles cultos de fertilidad.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEht2slqHBJTeoDjMrvB4MOUf6nJ6OFEbFix_UBZdfN2a-pjWNPnlprEAwy3P1dEGQq7i5e-deMOaBoiOYmVfLrNpGBMjnjFi0k8pOmshKFkKZoxwMODbRhU41vy9SfcAeRnb3v7OhlR37w9whPPJudHzc4hXAEf0DEeH2CyWHw7BQ_8nBo0OhfS5TmKgLA/s470/im1019841938-Verraco%20tejado%20San%20Francisco%20(Betanzos)2.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="470" data-original-width="432" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEht2slqHBJTeoDjMrvB4MOUf6nJ6OFEbFix_UBZdfN2a-pjWNPnlprEAwy3P1dEGQq7i5e-deMOaBoiOYmVfLrNpGBMjnjFi0k8pOmshKFkKZoxwMODbRhU41vy9SfcAeRnb3v7OhlR37w9whPPJudHzc4hXAEf0DEeH2CyWHw7BQ_8nBo0OhfS5TmKgLA/w368-h400/im1019841938-Verraco%20tejado%20San%20Francisco%20(Betanzos)2.jpg" width="368" /></a></div><div style="text-align: center;">Jabalí macho sobre el tejado de la iglesia de San Francisco de Betanzos.</div><div style="text-align: center;">(C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhHNEVGYqciOYlQvvykDcDE1ZUBwqp6C0FjTeXMQdG4vu8Cf9E-yjzS6hmmZtbHbbS_G5x00ZPaUccM8fzI9Gf2sgU-PXZBs3mgY8M5BODOPkckpjQtmTnLxrerqAAC17YqXDTbyFcjzDJmKsm2xzNo6ec2hItRjf-8X0i6Fh3LwwqJVCyQeAZz0oMHLbg/s420/im1019841938-Verraco%20tejado%20Sta.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="380" data-original-width="420" height="363" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhHNEVGYqciOYlQvvykDcDE1ZUBwqp6C0FjTeXMQdG4vu8Cf9E-yjzS6hmmZtbHbbS_G5x00ZPaUccM8fzI9Gf2sgU-PXZBs3mgY8M5BODOPkckpjQtmTnLxrerqAAC17YqXDTbyFcjzDJmKsm2xzNo6ec2hItRjf-8X0i6Fh3LwwqJVCyQeAZz0oMHLbg/w400-h363/im1019841938-Verraco%20tejado%20Sta.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Jabalí hembra en el tejado de Santa María do Azogue (Betanzos). (C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiJyKQdNPqIfl6S16dOTsxrwvunFMMhDCVSaWRouqj052BWICOEVQMF0y3mefGZ_Jwi3mS_bO6Wi2oTRB-0xiKrUdHdBs15cFksazLfUstV0pyumE4IDtrfKmOlmzpTQQcvUYqB3tt2202WBJb0NnR2GOBWuU_Z1uDvzvTA-kwIjgjWuzJMtE0PTy7ZigE/s383/im133668453-Verraco%202%20San%20Francisco-interior.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="213" data-original-width="383" height="223" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiJyKQdNPqIfl6S16dOTsxrwvunFMMhDCVSaWRouqj052BWICOEVQMF0y3mefGZ_Jwi3mS_bO6Wi2oTRB-0xiKrUdHdBs15cFksazLfUstV0pyumE4IDtrfKmOlmzpTQQcvUYqB3tt2202WBJb0NnR2GOBWuU_Z1uDvzvTA-kwIjgjWuzJMtE0PTy7ZigE/w400-h223/im133668453-Verraco%202%20San%20Francisco-interior.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Un par de estos zoomorfos también aparecen en el interior de la iglesia de San Francisco.</div><div><div style="text-align: center;">(C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><h3 style="text-align: justify;">3. Los verracos de Santa Catalina de Montefaro (Ares)</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Otra vez Andrade como promotor de la construcción del monasterio, y por eso otra vez la datación medieval de la escultura. Como se puede observar en la fotografía, la talla no llega al bulto redondo probablemente por estar destinada en origen a adosarse a un muro. Presenta pezuñas muy bien definidas y excelente estado de conservación, protegida por el liquen tan compacto que la cubre. El cuerpo ovoide es una tendencia en los verracos de esta zona (<i>cfr</i>. el Narahío).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQ4dCAIZE9MWrH95P7vi0c9QXZBOUFBi3fD3C-hK5TgPhsoFb3y5KAEqyA4hgpwjBGlEX7pXq1k8sOdWHoGC8g1xzvGZbNkZ3mnWRTLSbdD6bt-FJCI0XJpFeTB9-L-0QT3Wb_RmFfMOBNcFiF9ynhvxErOQPMhFFscpRzn6LOGxV5hu7SheCVqVJ0JxU/s407/im670028170-Montefaro%20012.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="306" data-original-width="407" height="301" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQ4dCAIZE9MWrH95P7vi0c9QXZBOUFBi3fD3C-hK5TgPhsoFb3y5KAEqyA4hgpwjBGlEX7pXq1k8sOdWHoGC8g1xzvGZbNkZ3mnWRTLSbdD6bt-FJCI0XJpFeTB9-L-0QT3Wb_RmFfMOBNcFiF9ynhvxErOQPMhFFscpRzn6LOGxV5hu7SheCVqVJ0JxU/w400-h301/im670028170-Montefaro%20012.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Jabalí de Montefaro. (C) Onnega.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Una segunda talla sobre una peana apuntada, también procedente de Montefaro, se conserva en el patio del museo del Castillo de San Antón (A Coruña). Según nos indica su director, José María Bello Diéguez, ciertamente es una dificultad, a la hora de postular el origen prerromano de algunos "verracos" [éste, los de San Francisco de Betanzos, Santa María do Azogue y el de Bergondo], el hecho de que hayan sido esculpidos en el mismo bloque que sus bases, talladas para adaptarse a su destino en la cumbrera de los tejados. Por este motivo este subtipo no debe considerarse prerromano.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiIs5uBCqq0WTSwb0ZOEupWcjHdvKn04StoBpPX2vC0TAeLnrY2uyygavT3O5ARt0xd_bFB6G6-iwoTLrKG9kwT7NHP05LfBzuwD7DNgDOz0n-UdmGf7fbatv4xDEZ3Rw_vtO2FOLTwyyTP1V3LlSJLb485ZHcfWmEdxYU8gikzHdX9cRfz1pJfuBXbFcY/s451/im524695890-montefaroconjunto.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="400" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiIs5uBCqq0WTSwb0ZOEupWcjHdvKn04StoBpPX2vC0TAeLnrY2uyygavT3O5ARt0xd_bFB6G6-iwoTLrKG9kwT7NHP05LfBzuwD7DNgDOz0n-UdmGf7fbatv4xDEZ3Rw_vtO2FOLTwyyTP1V3LlSJLb485ZHcfWmEdxYU8gikzHdX9cRfz1pJfuBXbFcY/w355-h400/im524695890-montefaroconjunto.jpg" width="355" /></a></div><div style="text-align: center;">Detalles del otro jabalí que, procedente del Monasterio de Montefaro, se custodia en el Museo Arqueológico de A Coruña (Castillo de San Antón). (C) elpater.</div><div style="text-align: center;">De izquierda a derecha y de arriba abajo:</div><div style="text-align: center;">1. Vista general del jabalí y su cruz.</div><div style="text-align: center;">2. El jabalí está echado, con las patas dobladas.</div><div style="text-align: center;">3 y 4. Detalles de los ojos, las orejas, el hocico, la boca y los agujeros en los extremos de ésta.</div><div style="text-align: center;">5. Cresta del espinazo sobre el lomo.</div><div style="text-align: center;">6. Remate posterior, similar al del jabalí de San Salvador de Bergondo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgAUPEbXt_MvK4gu5dKt_Opi6MtiaT_rauqEBMR0vO_PU27SMmJXkDc44h3XS3BX5pvJCsZ6jEWWyWn4QNsSsopc_7fxlrGjAl-Lgki3j6GDnxGt83PE3FHygnhPDtw81bku98SJN1ar-bjRgQctJpMOucAPa6GHfCs0SElFJuwdk7uZxTgTDAumekhN5w/s586/im769757871-Bergo1.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="446" data-original-width="586" height="305" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgAUPEbXt_MvK4gu5dKt_Opi6MtiaT_rauqEBMR0vO_PU27SMmJXkDc44h3XS3BX5pvJCsZ6jEWWyWn4QNsSsopc_7fxlrGjAl-Lgki3j6GDnxGt83PE3FHygnhPDtw81bku98SJN1ar-bjRgQctJpMOucAPa6GHfCs0SElFJuwdk7uZxTgTDAumekhN5w/w400-h305/im769757871-Bergo1.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Escultura zoomorfa (jabalí) del monasterio de San Salvador de Bergondo. (C) Onnega.</div><h3 style="text-align: justify;"><br /></h3><h3 style="text-align: justify;">4. Verracos perdidos</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Según testimonio del Padre Sarmiento en su <i>Viaje a Galicia</i> (1745) hubo un zoomorfo en el puente de Xubia (Neda, A Coruña): “Ao entrar na ponte de Xuvia e a súa ría, á esquerda, está un porco, ou xabaril de pedra, como o da Ponte do Porco, e o que está en Pontes de Eume”.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Sobre el de Ponte do Porco (Miño, A Coruña): “Ao cruzalo, á esquerda rexistrei un porco de pedra, xa afundido no chan, e con sinal de que tivera caracteres”. No parece que se refiera a la cabeza exenta a la que aludía Couceiro Freijomil, y menos a un grabado como el que apareció en el Lambre.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">En la misma obra, Sarmiento refiere que de Xubia a Narahío hay una legua, y que por allí también pasa el río Xubia. Menciono este detalle porque parece sugerir un vínculo entre ambos lugares mediante el río; la existencia de verracos en su desembocadura y en el curso alto podría explicarse si la ubicación de los zoomorfos estuviese ligada a un culto a las aguas.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi4jPHbFCOw0SNLN9IT_IIrQCjWxAKz57C-e12qG9vdXxIGnnC0g03Q-U3wJX9QjFIvFV-npBFMmFz746e31-MRC3dy-JiGlBCYEMMDqbTplcJbzvnwzVbEXyxd8Ix-2sjwkbEx-rUgU2MgjHOFJcPnGELChGVUdiTRHcZ-AOHn0ysiHUEaQoH_vKbZXlw/s426/im3014840-ponte_do_porco__2_.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="320" data-original-width="426" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi4jPHbFCOw0SNLN9IT_IIrQCjWxAKz57C-e12qG9vdXxIGnnC0g03Q-U3wJX9QjFIvFV-npBFMmFz746e31-MRC3dy-JiGlBCYEMMDqbTplcJbzvnwzVbEXyxd8Ix-2sjwkbEx-rUgU2MgjHOFJcPnGELChGVUdiTRHcZ-AOHn0ysiHUEaQoH_vKbZXlw/s320/im3014840-ponte_do_porco__2_.jpg" width="320" /></a></div><div style="text-align: center;">Cabeza incrustada en el viejo puente - Ponte do Porco. (C) Cainceiro.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_jIGVevb_4T4Pxefh4ccs2WpEfCi-LspAHAWAAJwAbuBtzi-jBCwc2jxDtRVEKd44Jyvj5MBqbGG6wquxuVdQwwSzqUVbDMftwyNXQgI49mNTzax17Ifu__zCuBdJ9XLkNcI3ZaNeG1CqXC5Xrc1mGLVsSd-SGWSWftMMmw1uCS9VcZtc9eKWMudnt74/s360/im918721479-Pporco.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="360" data-original-width="359" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_jIGVevb_4T4Pxefh4ccs2WpEfCi-LspAHAWAAJwAbuBtzi-jBCwc2jxDtRVEKd44Jyvj5MBqbGG6wquxuVdQwwSzqUVbDMftwyNXQgI49mNTzax17Ifu__zCuBdJ9XLkNcI3ZaNeG1CqXC5Xrc1mGLVsSd-SGWSWftMMmw1uCS9VcZtc9eKWMudnt74/s320/im918721479-Pporco.jpg" width="319" /></a></div><div style="text-align: center;">Grabado de un porquiño encontrado en el Lambre, cerca de Ponte do Porco (Museo das Mariñas de Betanzos). (C) Onnega.</div><h3 style="text-align: justify;">5. Toros</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWt7JrPwl69CLOqtNgDfZiqXNDBmKlOzNrH18124WA7fKdRJSLA4CCiVMDcFedkyRiqA-48Yft_nFwDrWy0rSDb7zQzpV7vmSfsE7H_VbKgr1mULLfW18M0Sekp2HRC7xSkbO0CYIo_xV6WbQtequyrf8UlUJuTt22QY9TvhO_Zoihyphenhyphenv5u8mo7l67G_uw/s2048/IMG_3853.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1536" data-original-width="2048" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWt7JrPwl69CLOqtNgDfZiqXNDBmKlOzNrH18124WA7fKdRJSLA4CCiVMDcFedkyRiqA-48Yft_nFwDrWy0rSDb7zQzpV7vmSfsE7H_VbKgr1mULLfW18M0Sekp2HRC7xSkbO0CYIo_xV6WbQtequyrf8UlUJuTt22QY9TvhO_Zoihyphenhyphenv5u8mo7l67G_uw/w400-h300/IMG_3853.JPG" width="400" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">Buey o toro en la iglesia de San Pedro de Porzomillos (Oza dos Ríos).</div><div style="text-align: center;">(C) Dolores González de la Peña, 2021.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikakOpshzGbfgnZIJoLv4JDC4JazBnURBk70PL6_nRzKQaXrKa1HuNsmW7EXH0TGJeuhM7x_zzvjXO523yIv3_JBmeJawObRNkgPoCu3GEm7LHn7ekW7SOzq8KrxvQ4ABRofWA8LffKlW_Rg0r9ModgWpKBaRxnKAszmH_Bn09JrW4Q7BGellgsUTMWIQ/s277/descarga.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="182" data-original-width="277" height="263" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikakOpshzGbfgnZIJoLv4JDC4JazBnURBk70PL6_nRzKQaXrKa1HuNsmW7EXH0TGJeuhM7x_zzvjXO523yIv3_JBmeJawObRNkgPoCu3GEm7LHn7ekW7SOzq8KrxvQ4ABRofWA8LffKlW_Rg0r9ModgWpKBaRxnKAszmH_Bn09JrW4Q7BGellgsUTMWIQ/w400-h263/descarga.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Buey o toro (tiene los cuernos rotos) en la iglesia de San Xiao de Mandaio (Cesuras).</div><div style="text-align: center;">(C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjuH8vGWIWQq3Q3M5QdBseIurCO2Txwfm9E3qSaaMj5HcnhUAZT7WQkI9JrNIxANsE1qoeO8SBFlCtrqTNjQwuOg3c4O9AMMlllD52Uma_XUyW2zlUSB3MCPC6NSNZA63IAgoSQq2h9imEbs2oxNpPDXMZKo36-W5EN1vXa4Wh-a2BZaHqr4yX5-9c-z2w/s640/IMG_3843.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjuH8vGWIWQq3Q3M5QdBseIurCO2Txwfm9E3qSaaMj5HcnhUAZT7WQkI9JrNIxANsE1qoeO8SBFlCtrqTNjQwuOg3c4O9AMMlllD52Uma_XUyW2zlUSB3MCPC6NSNZA63IAgoSQq2h9imEbs2oxNpPDXMZKo36-W5EN1vXa4Wh-a2BZaHqr4yX5-9c-z2w/w400-h300/IMG_3843.JPG" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Buey en la iglesia de Santa Cruz de Mondoi (Oza dos Ríos).</div><div style="text-align: center;">(C) Dolores González de la Peña, 2021.</div><h2 style="text-align: left;"><div style="text-align: justify;">PROVINCIA DE LUGO</div></h2><h3 style="text-align: justify;"><br /></h3><h3 style="text-align: justify;">1. El verraco de Monterroso / Abo</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">El verraco del castro de Seteiglesias (Monterroso, Lugo) se encuentra en el Museo Parroquial de Monterroso. Apareció con motivo del raseo de un campo público llamado Caracacho en la ladera del castro, al lado de la iglesia de Seteiglesias y el lugar de Fondevila; ambos se encuentran junto con el castro formando un triángulo de unos trescientos metros de lado. Lo recogió en su día el párroco D. Carlos Méndez Vázquez.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgUsoPC_2azOe_6IsUTz2KRiu6H_gMn4Xik2NE0YNpT8FuSG1C_Ubjndmzxw9P5ARSyNC5kVPlDGnMVJ9sxrTRZF5vdz96Is40cO-5pbD6HJYmKOs1QDM80GO5Ey_vIs6l1KcUPbGKVfG4oXKZzXmrU-uZ0NvimjdzY2fyEe2r9oaxEmFospNIGBC4gktk/s640/im712392585-Monterroso1.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="427" data-original-width="640" height="214" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgUsoPC_2azOe_6IsUTz2KRiu6H_gMn4Xik2NE0YNpT8FuSG1C_Ubjndmzxw9P5ARSyNC5kVPlDGnMVJ9sxrTRZF5vdz96Is40cO-5pbD6HJYmKOs1QDM80GO5Ey_vIs6l1KcUPbGKVfG4oXKZzXmrU-uZ0NvimjdzY2fyEe2r9oaxEmFospNIGBC4gktk/s320/im712392585-Monterroso1.jpg" width="320" /></a></div><div style="text-align: center;">Verraco prerromano de Monterroso. (C) Abo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">A pesar de que le falta la cabeza y está fragmentado puede observarse que sus proporciones y estilo son muy parecidos al de Narahío. No alcanza el metro de longitud y presenta restos de "coviñas" en su cuerpo.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Bibliografía: Carlos Méndez Vázquez, <i>Castros de Monterroso</i>, Alvarellos, Lugo, 1983.</div><h3 style="text-align: justify;"><br /></h3><h3 style="text-align: justify;">2. Verracos de O Vicedo</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Bien conservados y de traza prerromana. Uno en la iglesia de San Pablo de Riobarba y otro en la de Santa Mª de Cabanas, dos lugares distantes entre sí unos 10 km. Son los más pequeños del inventario, no superando el metro de longitud. El excelente estado de conservación de estos y otros verracos de tejado podría explicarse por su reutilización en lugares inaccesibles. Otro aspecto destacable es la ubicación de machos en iglesias con advocación masculina (San Francisco, San Pablo), mientras que lo que podrían ser hembras irían en iglesias de advocación femenina. Pero la distancia a la que se encuentran algunas piezas no permite asegurar esta relación.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbmhcwmO8M6LuPLgQzoQdZkIIEg4GPYPrtxQ1np3TiwW5MSS2QfRU3HQfezV2cXqJCjK1QxgFWibZ6sWM-9t2mYlRVmDzp7Gyxyt4MmsF3Y8S89Cuo71913jISPd2Cc287UYOFg6r8iV9Ev4YB7Yo5jzyxbawb6Qd_3_TdS3T99TXlRQ0_Lj14j7N0EuQ/s229/im322662664-jabali.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="229" data-original-width="226" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbmhcwmO8M6LuPLgQzoQdZkIIEg4GPYPrtxQ1np3TiwW5MSS2QfRU3HQfezV2cXqJCjK1QxgFWibZ6sWM-9t2mYlRVmDzp7Gyxyt4MmsF3Y8S89Cuo71913jISPd2Cc287UYOFg6r8iV9Ev4YB7Yo5jzyxbawb6Qd_3_TdS3T99TXlRQ0_Lj14j7N0EuQ/w395-h400/im322662664-jabali.jpg" width="395" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjqkSCvBaMgZXCmmEbPojF4E7mwQyADzt9cGFqovC5t0MXAgRanqEFikVh9GDeh0H-zLvb6Jopu864PnToxdvFDVV0pgSRs2CbqGle9b0Dabtisw2Aocg2S2Y-Q2htUNakoMj2XXFF1VIgvu123O-pwci2BQ_oY-bH3JuCFP4GHwGC0PK6fHuI1UMJTYds/s621/im104168247-Riobarba.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="466" data-original-width="621" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjqkSCvBaMgZXCmmEbPojF4E7mwQyADzt9cGFqovC5t0MXAgRanqEFikVh9GDeh0H-zLvb6Jopu864PnToxdvFDVV0pgSRs2CbqGle9b0Dabtisw2Aocg2S2Y-Q2htUNakoMj2XXFF1VIgvu123O-pwci2BQ_oY-bH3JuCFP4GHwGC0PK6fHuI1UMJTYds/w400-h300/im104168247-Riobarba.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Verraco de la iglesia de San Pablo de Riobarba (O Vicedo, Lugo).</div><div style="text-align: center;">(C) Facio.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjDz28g3EhgV67djJFcJY-mpDss77LNMxbMyull_Gzgb5ybCNucV2aGoDIV0jw3FIEbcbdAsqQn7_fHhYgA3TDm_cO8RYlqhGeBH0GIukyxISTz86XggrIVkCjvsjRGNZCmCnDRlD6oBhAEdNCU-G6z_McNU37Yekea5TNGIghB3tkDXTszlB0OP-z1-eA/s426/im104168247-Cabanas3.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="319" data-original-width="426" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjDz28g3EhgV67djJFcJY-mpDss77LNMxbMyull_Gzgb5ybCNucV2aGoDIV0jw3FIEbcbdAsqQn7_fHhYgA3TDm_cO8RYlqhGeBH0GIukyxISTz86XggrIVkCjvsjRGNZCmCnDRlD6oBhAEdNCU-G6z_McNU37Yekea5TNGIghB3tkDXTszlB0OP-z1-eA/w400-h300/im104168247-Cabanas3.jpg" width="400" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEisWi92Msfqxe-WEnYJYGolvkEI2TCsLBGz19E1VBZradUQ9h0ayhLBY8G58IzFVu3oK5wG-G_oxjGLD6jy35yKLOJaZIXA6RgMhhStiwYUYOvecpEJYeZtdgVLJk8bIt4JCZ56xVfTJR4GGov_Dv9Inl79T0VF1cxtMtYpSGiBq-Jwa5_bPnRyRT15Xio/s472/im104168247-Cabanas2.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="472" data-original-width="394" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEisWi92Msfqxe-WEnYJYGolvkEI2TCsLBGz19E1VBZradUQ9h0ayhLBY8G58IzFVu3oK5wG-G_oxjGLD6jy35yKLOJaZIXA6RgMhhStiwYUYOvecpEJYeZtdgVLJk8bIt4JCZ56xVfTJR4GGov_Dv9Inl79T0VF1cxtMtYpSGiBq-Jwa5_bPnRyRT15Xio/w334-h400/im104168247-Cabanas2.jpg" width="334" /></a></div><div style="text-align: center;">Verraco de la iglesia de Santa María de Cabanas (O Vicedo, Lugo).</div><div style="text-align: center;"><span style="text-align: justify;">(C) Facio.</span></div><h3 style="text-align: left;"><span style="text-align: justify;"><br /></span></h3><h3 style="text-align: left;"><span style="text-align: justify;">3. Cerdito de Ourol </span></h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Según Correa Arias en la biografía sobre Andrade ya mencionada varias veces a lo largo de este trabajo, en los montes del Sor (Lugo) hay tres esculturas de jabalíes vinculados con Andrade. Dos de ellos ya los hemos visto (O Vicedo), y también hemos planteado la posibilidad de que se tratase de una reutilización de piezas prerromanas ordenada por Fernán Pérez. Nos queda por presentar el tercer zoomorfo mencionado por Correa en el Sor. Este autor parece aceptar una cronología medieval para las tres esculturas.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">El tercer zoomorfo se encuentra en el concello de Ourol (Lugo), aunque en línea con los de O Vicedo, justo bajo el de Cabanas. Es una pieza compleja porque aunque no cabe ninguna duda de la relación de Andrade con esta iglesia lucense, tampoco pasa desapercibido su arcaísmo: formalmente idéntico al verraco prerromano de Narahío. Su longitud aproximada es de 85 cm, está reutilizado como sostén de una cruz y carece de peana tallada en bloque junto con la figura. Es posible que también tuviese <i>focus</i> en la testa, pero esta zona se encuentra parcialmente deteriorada y no hay forma de saberlo. Presenta sexo bien definido y el rabito enroscado propio de los suidos. La manera de representar la hendidura de la boca coincide con la utilizada en el de Narahío.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWf1hadxVEFhpydMayRXUF2fwToEJo4onCA5lYr9j-H10JyRMK-9JzoqFUkNsA6RXN7mXrn1Uog5cJ5r-Bl8twTCjbc_N-4tpOGTU5DOvZqUfQU-8RA3xFP4KY2Ad8yZm7BbEoOojW-5Q_mXpbKR0RpcZkvzNvjXi-ORN4eUStmuWUVe9Jn354_qi-5Ok/s533/im206807506-Ourol-Narah%C3%ADo.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="186" data-original-width="533" height="224" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWf1hadxVEFhpydMayRXUF2fwToEJo4onCA5lYr9j-H10JyRMK-9JzoqFUkNsA6RXN7mXrn1Uog5cJ5r-Bl8twTCjbc_N-4tpOGTU5DOvZqUfQU-8RA3xFP4KY2Ad8yZm7BbEoOojW-5Q_mXpbKR0RpcZkvzNvjXi-ORN4eUStmuWUVe9Jn354_qi-5Ok/w640-h224/im206807506-Ourol-Narah%C3%ADo.jpg" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">A la izquierda el cerdito de Ourol, a la derecha el de Narahío. (C) Onnega.</div><div style="text-align: center;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg_4V1yUP7EecpJ5eKONLMP7RcGlm8xZx5qQEC-D26wi2tA_9tt7nhDo2L5ISvO3FDCVGdiOVmsh1Rs3hDGYjAddJd0SL838cRS-jY80OmlIFT3UYUHeQkuHi0ogzl5DsECHYnJ1EkelXeQDw_r8P0y2DEGH4nCaxRm_-CZWn3N2uNdzs5SgT-O0-9Z7Sc/s2048/Verraco%20de%20Ourol%20-%20%C3%81lex.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1040" data-original-width="2048" height="326" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg_4V1yUP7EecpJ5eKONLMP7RcGlm8xZx5qQEC-D26wi2tA_9tt7nhDo2L5ISvO3FDCVGdiOVmsh1Rs3hDGYjAddJd0SL838cRS-jY80OmlIFT3UYUHeQkuHi0ogzl5DsECHYnJ1EkelXeQDw_r8P0y2DEGH4nCaxRm_-CZWn3N2uNdzs5SgT-O0-9Z7Sc/w640-h326/Verraco%20de%20Ourol%20-%20%C3%81lex.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Reciente fotogrametría de Álex Negreira que muestra el deterioro de la testa del verraco de Ourol.</div><div style="text-align: center;">(C) Álex Negreira, 2022.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h2 style="text-align: left;"><div style="text-align: justify;">PROVINCIA DE OURENSE</div></h2><h3 style="text-align: justify;"><br /></h3><h3 style="text-align: justify;">1. El verraco de Viana do Bolo / Abo</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Verraco procedente de Bembibre (Viana do Bolo, Ourense) ingresado en el Museo de Ourense por el arqueólogo e historiador Don Jesús Taboada Chivite. "Se hallaba colocado en la pared de una casa del pueblo de Bembibre, Ayuntamiento de Viana del Bollo. Sobresalía la cabeza hacia fuera, destacando en la fachada del edificio como un adorno de la casa, sin ninguna finalidad constructiva o utilitaria. Le falta parte de la quijada inferior y tiene jeta prominente de jabalí, pero con las orejas lacias y no erectas. Procede de un castro situado a unos trescientos metros al oeste del pueblo, conocido por Eirexario, o también Vila de Sen. La tradición recogida por nuestro informador asegura que dicho pueblo era, en la antigüedad, el más importante de la comarca, y que desapareció a principios del siglo pasado" (1). En otro lugar lo describe como "formado por sólo la cabeza esculpida en el extremo de un bloque granítico para embutir en el paramento de la casa con expresión de orejas y hocico" (2).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhTDCErmAvAkGyk7rj1NTanWcFHfJkyvyZKQj68eb5M5-QQOG51VwbTYGNVJI4zYjASVXQrBbAw_M2QI0OTzeImMDZy8izBj-uamc-7yc0CrpGxdFG9I6iBNB6BvjpjBgxufC2NNgfQqRoGbW-ZCbDSjnzLu_gex6lYFQ6Hw0f3Hj7-I-DY8OKsa9nvAeQ" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="280" data-original-width="374" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhTDCErmAvAkGyk7rj1NTanWcFHfJkyvyZKQj68eb5M5-QQOG51VwbTYGNVJI4zYjASVXQrBbAw_M2QI0OTzeImMDZy8izBj-uamc-7yc0CrpGxdFG9I6iBNB6BvjpjBgxufC2NNgfQqRoGbW-ZCbDSjnzLu_gex6lYFQ6Hw0f3Hj7-I-DY8OKsa9nvAeQ=w400-h300" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Verraco de Bembibre (Viana do Bolo). <span style="text-align: justify;">En la actualidad se encuentra en el jardín del Museo de Ourense</span>.</div><div style="text-align: center;">(C) Taboada Chivite.</div></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) Jesús Taboada Chivite, "La cultura de los verracos en el Noroeste hispánico", <i>CEG</i>, vol. IV, nº 12, 1949, págs. 5-26.</div><div style="text-align: justify;">(2) Jesús Taboada Chivite, <i>Escultura celto-romana</i>, Ed. Castrelos, Vigo, 1965 (Col. <i>Cuadernos de arte gallego</i>, 3).</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><h3 style="text-align: justify;">2. Zoomorfo de Vilamaior (Verín) / Lilit</h3><div style="text-align: justify;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg1uqyS9jWQWPwB_abgMgXgEQw9fA2IrQgPNDm0nLr42vI-20lICJLqTJ6zNFUUIDe0Lmry79XTciBbd2YBK3KlARIIbR3bjc5pnVJULfjxgJ04sEb1WsrKA6N3iGqxivNQySjTD5xcWmYyY8eay9iPtFmWbCiK3qiAue1fxZ8F_bXkRjTVVIWTKXfEGSc/s355/im926685813-Parafita3.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="237" data-original-width="355" height="268" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg1uqyS9jWQWPwB_abgMgXgEQw9fA2IrQgPNDm0nLr42vI-20lICJLqTJ6zNFUUIDe0Lmry79XTciBbd2YBK3KlARIIbR3bjc5pnVJULfjxgJ04sEb1WsrKA6N3iGqxivNQySjTD5xcWmYyY8eay9iPtFmWbCiK3qiAue1fxZ8F_bXkRjTVVIWTKXfEGSc/w400-h268/im926685813-Parafita3.jpg" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">(C) Manuela Sánchez</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Pieza reutilizada para coronar la fuente del Santuario de los Remedios en Vilamaior, Verín (Ourense). Se trata de una talla que no llega al bulto redondo, muestra al animal en actitud de marcha y con el hocico levantado, parece que la peana y la figura fueron talladas en el mismo bloque. Llamamos la atención sobre algunos aspectos:</div><div style="text-align: justify;"><ol><li>La ubicación del zoomorfo en un lugar abundante en manantiales, donde hay indicios de que hubo actividades rituales previas (delimitación de un espacio sagrado): según una tradición oral una noche apareció la Virgen sobre una roca marcando con sangre el círculo donde se tendría que construir el santuario actual. La leyenda parece pervivencia cristianizada de un ritual fundacional anterior.</li><li>El antiguo nombre de la zona era Campo da Parafita (< <i>petra ficta</i>). Étimo que indica un hito o demarcación territorial, que, junto con la leyenda recogida y la existencia de varios manantiales, reforzaría la idea de un espacio sagrado prerromano: los santuarios prerromanos se ubicaban en lugares fronterizos, con alguna fuente en sus inmediaciones (1).</li><li>La colocación en la misma fuente de otra pieza reutilizada que recuerda a una divinidad acuática con cola de tritón. Tanto al jabalí como al supuesto tritón los habrían encontrado en el Campo da Parafita; con esto continuaríamos dejando abierta la hipótesis ya comentada de una posible relación de los verracos con un culto a las aguas.</li></ol></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgiJQ1OOX2nMqX0tQXbsceYHjXWFRkig-acdb8-A-DHtHEcs0Byz2yeUE77z62G6zwFnB2x9DZ2SD1E4xCKdzdMlTTg6R9BxAYbdG0Npg-GTmRH1O0FvL0omSSFKVfkWO5dB8jIR9GnhLVrbYAh6_z30T9sHJvt_K-LKo2_g4z1ledwdKPYGGYTiz6XgLc" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="302" data-original-width="261" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEgiJQ1OOX2nMqX0tQXbsceYHjXWFRkig-acdb8-A-DHtHEcs0Byz2yeUE77z62G6zwFnB2x9DZ2SD1E4xCKdzdMlTTg6R9BxAYbdG0Npg-GTmRH1O0FvL0omSSFKVfkWO5dB8jIR9GnhLVrbYAh6_z30T9sHJvt_K-LKo2_g4z1ledwdKPYGGYTiz6XgLc=w345-h400" width="345" /></a></div></div><div style="text-align: center;">Posible tritón sobre el caño de la fuente del Santuario de los Remedios. <span style="text-align: justify;">(C) Manuela Sánchez.</span></div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">(1) V. por ej. para esta cuestión la monografía de Rosa Brañas: <i>Deuses, heroes e lugares sagrados</i>, Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 2000, cap. 3.</div></div>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-55115312376713188562023-11-17T21:58:00.009+00:002023-11-23T00:42:17.656+00:00Troitelle<p><b>Troitelle</b> é topónimo provinte dun <i>nomen possessoris</i> feminino de orixe xermano, que deixou cando menos dúas pegadas toponímicas en Galicia:</p><p>1. Unhas terras que localizamos en Sada, entre Coiro e Alborelle, tralo polígono industrial Espíritu Santo.</p><p>2. Outras terras en Santo Estevo de Covas (Ames) - segundo o buscador do proxecto Toponimia de Galicia.</p><p>O nome é un composto bitématico das bases xermanas *<b>drauhts</b>, "grupo militar, exército" + *<b>(h)ilde </b>ou<b> (h)ildi</b>, "batalla, combate".</p><p style="text-align: justify;">Documéntase no ano 996 no Tumbo de Celanova coa forma con asimilación ld > ll, "matre mea Tructilli", así como no de Guimarães (ano 1036), "uxori mee Tructilli Uiliamiri".</p><p style="text-align: justify;">Segundo Benveniste (<i><a href="https://haubooks.org/wp-content/uploads/2020/11/Dictionary-of-Indo-European-Concepts-and-Society-by-Emile-Benveniste.pdf"><b>Dictionary of Indo-European Concepts and Society</b></a></i>, 2016, px. 80) a base *<b>drauhts</b> en nominativo, *<b>druhti</b>-, xerou sustantivos cos que se designaban ós xefes ou señores. Baixo a forma derivada en -<i>no</i> empregouse con este significado no Old Icel. <i>drottinn</i>, Old Engl. <i>dryhten</i>, e Old High Germ. <i>truhtin</i>. Ó que podemos engadir o nome propio masculino galaico Tructino, amplamente documentado na Idade Media dende o século IX.</p><p style="text-align: justify;">A forma feminina <i>drottning</i> , "raíña", aínda se conserva nas linguas escandinavas.</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEi1JZQ3r9ISExOV7oO-C4JFXUyxa4oxf1II_TdUG4E6PcH65fuvDENbethOStVLsmlVkGN0x9xgZ0oSUzYua1BKGDORE4_36ibCJZOX1wamh-Nqb7IcqjT48G7XsXHdTqBRD1zgoc1KkO8vtOs1SMEoS7axps0oFfnL1IGJf5g_tA3LyAEql129vMAPfF0" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="366" data-original-width="741" height="316" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEi1JZQ3r9ISExOV7oO-C4JFXUyxa4oxf1II_TdUG4E6PcH65fuvDENbethOStVLsmlVkGN0x9xgZ0oSUzYua1BKGDORE4_36ibCJZOX1wamh-Nqb7IcqjT48G7XsXHdTqBRD1zgoc1KkO8vtOs1SMEoS7axps0oFfnL1IGJf5g_tA3LyAEql129vMAPfF0=w640-h316" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Unha raíña do exército. (C) <i>Tomiris</i>, de Akan Satayev, 2019.</div><p style="text-align: justify;">Supoñemos, pois, que a orixe do nome propio feminino foi un título nobiliario que viña significar "raíña, xefa das tropas no combate". O que non implica que Tructino ou Tructilde fosen, de feito, na plena Idade Media galega, xefes ou señores de exército algún, pois xa daquela a literalidade do sustantivo, o seu significado, se tería perdido ó se convertir en nome propio únicamente designativo; aínda que conservaría certas connotacións como a distinción de levar un nome de orixe xermana vencellado á nobreza.</p><p style="text-align: justify;">As formas Trudilli (ano 879) / Trudildi (ano 883) / Trodilli (ano 976) / Truildi (ano 1042) / Truilli (ano 1062) / Troilli (ano 1056) poderían derivar do mesmo étimo *Tructildi, con caída do son oclusivo velar xordo [k] ó se situar en posición implosiva, sonorización do [t] intervocálico e posterior perda de dito son por lenición. Delas derivaría, segundo Piel ("Os nomes germanicos na toponimia portuguesa", <i>Boletim de Filologia</i>, v. VII, 1940, px. 357-386), o topónimo portugués <b>Trulhe</b> (Paredes de Coura).</p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1185843437997533188.post-80962053641372053622023-11-13T22:16:00.003+00:002023-11-16T22:19:48.913+00:00Anella e Anellada<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgVzc8lVOdShVedeVF6qj7iq7gJblEbfvGv6Vlr2B4c4fzT2MfVD0S4TC9wMZZpNGShDWee4SbHmO-RryLLbeve9GjbEVJ-SkcfRfxwVw1eC0Kj3sUdHSabtJKlktBtIB29-7c2pvEuml308kwwvNmCzsMjvW2eXz2uCRtWG5D5dSPEaz2IUzJw_45Vnq4/s1224/Anellada%20-%20Ramil.png" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="661" data-original-width="1224" height="346" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgVzc8lVOdShVedeVF6qj7iq7gJblEbfvGv6Vlr2B4c4fzT2MfVD0S4TC9wMZZpNGShDWee4SbHmO-RryLLbeve9GjbEVJ-SkcfRfxwVw1eC0Kj3sUdHSabtJKlktBtIB29-7c2pvEuml308kwwvNmCzsMjvW2eXz2uCRtWG5D5dSPEaz2IUzJw_45Vnq4/w640-h346/Anellada%20-%20Ramil.png" width="640" /></a></div><div style="text-align: center;">Terras denominadas Anellada, xunto do río Xuvia ó seu paso por Ramil (San Sadurniño).</div><p></p><p style="text-align: justify;">Anellada semella, pola súa situación, un derivado do latín <i style="font-weight: bold;">amnicula</i>, "ribeiriña", á súa vez derivado diminutivo de <b><i>amnem</i></b>, "río". O topónimo aludiría a un conxunto de terras situadas xunto da ribeira dun río. A forma Anella, procedente directamente do diminutivo latino <i>amnicula</i>, tamén se atopa fosilizada na toponimia.</p><p style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhcTHBQtWOctzxoNqfSeCUeMOq4J6PysBbv8Rw6CX4XAf_yMYEg0MkPNdWmMwWEXgwh96EsInFKLMRkGzXeXyMOoDBkVZH6kW7kMm5Ntfk5A-zCUQ6QkmreKEMXcQnL6kW_elzC1CX1de790V5LIW0HLE91b-n-elnLRQhrUdNfBfaNZ0uvq3ial0REMBs" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="" data-original-height="222" data-original-width="401" height="221" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEhcTHBQtWOctzxoNqfSeCUeMOq4J6PysBbv8Rw6CX4XAf_yMYEg0MkPNdWmMwWEXgwh96EsInFKLMRkGzXeXyMOoDBkVZH6kW7kMm5Ntfk5A-zCUQ6QkmreKEMXcQnL6kW_elzC1CX1de790V5LIW0HLE91b-n-elnLRQhrUdNfBfaNZ0uvq3ial0REMBs=w400-h221" width="400" /></a></div><div style="text-align: center;">Anellas xunto ó Rego de Velín en San Pedro de Oza.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Nalgúns dicionarios recóllese a forma masculina <b>anello</b> como "pasteiro permanente, que non se sementa", "lameiro", "prado, pastizal", "poulo", o que na nosa opinión reforza a etimoloxía proposta dende o latín <i><b>amnem</b></i>, pois dá idea da grande cantidade de auga que precisan estes herbais para o gando; unha mesma motivación prodúcese no caso do sustantivo <b>poulo</b>, "prado, pasteiro", que xa tiñamos analizado como procedente do hidrónimo latino <i>paludem</i>, "pantano" (v. <a href="https://arqueotoponimia.blogspot.com/2019/08/poulo.html"><b>Poulo</b></a>, <i>Arqueotoponimia</i>, 2019), e no caso de lameiro, "pastizal", provinte do hidrónimo prerromano lama.</div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Así pois, Anella e Anellada teñen como referente terras ribeireñas inundables aptas para pasteiros (anellos < <i>amniculum</i>). O étimo será pois o latín <i>amnem</i>, "río". </div><div style="text-align: justify;"><br /></div><div style="text-align: justify;">Non se descarta que de formas en xenitivo de relación como Anelhe (Chaves - Portugal) se teñan formado, por fonética sintáctica ou falso corte do a etimolóxico por confusión co artigo feminino, topónimos como Nelle ou Nelhe. Ex.: Campo d'Anelhe -> Campo de Nelhe.</div><p></p>Andregoto Galíndezhttp://www.blogger.com/profile/17060446685219592961noreply@blogger.com2