X Jornadas galaico-portuguesas de Pitões das Júnias

Tras dous anos sen celebrarse presencialmente as Jornadas galaico-portuguesas de Pitões das Júnias por mor da COVID, neste 2022 puidemos por fin voltar a Pitões, a disfrutar do seu marabilloso entorno natural e da amabilidade e cordial acollida por parte do pobo. Este ano as Jornadas estiveron adicadas á memoria do profesor Higino Martins Esteves, que emprendeu inesperadamente a travesía cara a Illa do Paraíso pouco despois de dar a súa palestra nas IX Jornadas virtuais do pasado ano. Cecais por terse acumulado nestes dous últimos anos unha grande cantidade de investigacións que non daban saído ás insustituíbles palestras presenciais, nesta convocatoria houbo como un estoupido de creacións. Rebentaron todas as expectativas.

Como novidade, unha bela porta de 1925 decoraba o fondo tras da mesa, presidida como noutras ocasións pola Presidenta da Junta da Fegresía de Pitões das Júnias, Lúcia Araújo, e por María Dovigo, da Academia Galega da Lingua Portuguesa. (C) Dolores González de la Peña.

Joam Paredes, na súa conferencia inaugural "O celtismo que ven: algúns exemplos na Galécia do século XXI" facía unha predición, como druída maior: cales serán as figuras referentes do celtismo futuro? O mesmo que hoxe en día se investiga sobre o tratamento da temática celta na obra pictórica de Díaz Valiño, a obra gráfica de Paco Boluda será obxecto de estudo por parte dos futuros investigadores do celtismo galaico. E razón non lle falta, como se verá, pois o broche de acibeche que o noso debuxante, experto no grafismo da reconstrución arqueolóxica na procura do pasado céltico de Galicia, puxo ás Jornadas, unha versión tridimensional virtual da cidade galaica de Lansbrica (San Cibrao de Lás), visitable na súa totalidade de forma interactiva, foi algo que nunca se vira en Europa ata este pasado 7 de maio de 2022. Doutra banda, o palestrante lembrou a importancia de estudar, conservar e difundir (e practicar, se quere) a antiga espiritualidade céltica representada polo druidismo, elemento simbólico e relixioso do noso pasado, como se estudan e conservan outras relixións ou crenzas ancestrais (ex. o chamanismo siberiano). Un fito no proceso de acadar estes obxectivos fora a creación da Irmandade druídica galaica no 2015.

Lidia Mariño na súa palestra sobre a identidade da Vella, xunto a María Dovigo. (C) Pilar Vilas.

A seguinte conferencia creara grandísima expectación entre os asistentes, polo crecente interese do público na recuperación da nosa descoñecida mitoloxía mediante as testemuñas conservadas no folklore e a posibilidade de obter unha explicación ó enigma de "Quen é A Vella?" Gracias a Deus, a antropóloga Lidia Mariño non nos revelou totalmente o misterio, pois é sabido que entón perdería a súa maxia. A estrutura da exposición foi certamente moi didáctica, artellada en tres partes:

• Notas ou características da personaxe da Vella que aparecen no noso folklore e no folklore europeo. A Vella é a antepasada mítica que creou ó mundo (tamén os fenómenos atmosféricos como as grandes nevaradas ou o arco-iris débense a ela segundo as crenzas populares); A Vella é certamente a mesma personaxe que A Moura, posto que ambas no folklore galego aparecen como construtoras dos megálitos e indistintamente estes monumentos levan o nome dunha ou doutra (ex. a estela chamada Cruz de Pau da Vella); é fiandeira (aquí entronca coas Parcas romanas ou as Moiras da mitoloxía grega, que tecen o destino da humanidade); é Nai; ten unha faceta civilizadora (ex. en Monterrei crese que ela foi a que entregou a vide ós homes); está vencellada á vida, máis tamén á morte (habita nos dólmenes); aparece como serpe, e nalgunhas rexións europeas como certas aves (a curuxa - aínda que Lidia non o dixera). Atópase a súa pegada nas representacións rituais teatralizadas do Antroido e da Coresma (a serração da Velha).
• Notas ou características da figura da Deusa Nai prehistórica segundo se encontra definida na bibliografía especializada (Gimbutas, os continuístas Alinei e Benozzo, ou Raquel Lacalle). Os pobos cazadores-recolectores cren nunha Anciá ou antepasada mítica (ex. dzuli siberianas), sempre tendo en conta que o concepto de deusa non estaba aínda desenvolto totalmente na prehistoria. Seguindo a obra de Lacalle (Los símbolos de la prehistoria) pode percibirse como das lendas, do mobiliario (idoliños), enxoval (fusaiolas) e decoracións (espirais, serpes) dos megálitos xurde a presenza dunha deusa que fía vencellada á morte e ó culto ós antepasados. É a mesma Deusa paleolítica coa que Gimbutas identificara á Mari vasca.
• Máis que probable encaixe entre ambas figuras da Vella e a Deusa Nai.

Eduardo Henrique da Silva impartiu a súa palestra telemáticamente: "Permanencias culturais celtas no nordeste do Brasil", debidas á masiva presenza de portugueses e galegos no nordeste do país nos séculos XVIII-XIX. Existen semellanzas non atribuíbles ás tradicións célticas que levamos connosco, como a consideración do juazeiro ser unha árbore sagrada entre os nativos, do mesmo xeito que para nós é o carballo. Chama a atención sobre que mesmo as consideracións raciais do primeiro celtismo decimonónico chegaron tamén a exporse abertamente na obra dalgúns autores brasileiros: Euclides da Cunha fala en Os Sertões (1902) da "vibrátil estrutura intelectual do celta" e do "fator aristocrático da nosa gens" que aporta o feito de ser portugués. As permanencias máis notables:

• O Carnaval: os caretos da súa presentación lembraban as pantallas dos boteiros de Vilariño de Conxo.
• A literatura de cordel.
• Os banhos de São João en Recife: festa medio pagá de culto ás augas (segundo Gilberto Freyre).
• As fogueiras de São João: feitas con madeiras vellas e rematadas cun bouquet floral que nos lembrou os maios.
• A danza do cavalo marinho (pregunta dun dos asistentes das Jornadas a Eduardo Henrique): é unha sorte de representación teatralizada (auto) con acompañamento musical na que de novo atopamos á Vella entre outras personaxes; algunhas levan vexigas inchadas, como as nosas pantallas, e van golpeando á xente con elas.

Carlos Paz e Anxo Miján (Centro Infográfico Avanzado de Galicia, CIAG) presentáronos, con proxeccións das súas reconstrucións, as "Aplicacións das novas tecnoloxías na divulgación histórica e patrimonial no século XXI". Mediante as novas tecnoloxías 3D e a relidade mixta (virtual e aumentada) poderemos percorrer e incluso ingresar nos espazos virtuais interactuando neles (Castelo da Rocha Forte, Santiago). Ou ver, por exemplo, as diferentes fases construtivas dos nosos edificios históricos (a Catedral de Santiago: dende o sepulcro que achara o bispo Teodomiro ó edificio actual, pasando pola primitiva basílica prerrománica). Pódese restituír o aspecto doutros bens patrimoniais a partir dos datos arqueolóxicos, antigas fotografías, debuxos (ex. debuxo da Ponte do Burgo de Pontevedra, de Pierre Marie Baldi, séc. XVII): como podería ter sido o Mosteiro de Monfero coas dúas torres, a Torre de Dona Urraca en Caldas, ou xogar coa policromía e instalación do Coro Pétreo do Mestre Mateo (a Xerusalén Dourada). Deste xeito se xerará unha nova memoria visual colectiva, non só pola inmediata aplicación desta tecnoloxía nos museos e centros de intrepretación (turismo cultural), tamén pola posibilidade de facer videoxogos nestes espazos 3D; a súa gamificación trasladará o coñecemento sobre a nosa historia á xuventude. Estas novas tecnoloxías son de utilidade tamén na recuperación de arquitecturas perdidas (o Gran Hotel Roma na Rúa do Progreso - Ourense) e na recreación de arquitecturas inexistentes, que nunca pasaron da fase de proxecto.

O escritor, músixo e locutor Xurxo Souto deleitounos coa súa palestra sobre "As viaxes de Santo Amaro: Os Immrama". Xa na cea da noite anterior sorprendéranos cun incrible talasónimo, revelounos o nome segredo do volcán submarino islandés, o Jólnir, coñecido entre os mariñeiros galegos como Conde Marín. Ó día seguinte, na súa amena presentación, ofreceunos un percorrido polos distintos lugares celto-atlánticos que aínda conservan a advocación a Santo Amaro; enigmático santo inexistente que emprendera unha viaxe mariña (Immram en goidélico) na procura da Illa do Paraíso (Avalón, Hy Brasil, Solistitio Magna da navigatio de Trenzenzonio), e que adoita identificarse erróneamente con San Mauro.

Ruinas da Capela de Santo Amaro na Coruña, coa Torre de Hércules ó fondo. (C) Xurxo Souto.

Ademáis do Santo Amaro da Coruña, falounos do Santo Amaro de Lisboa, capela octogonal na que se celebraba a romeiría dos galegos de Lisboa, estudada por María Dovigo ("O conto de Santo Amaro, desde a procura da ilha paradisiaca à diáspora dos galegos de Lisboa", 2014), e da barca de pedra de Santo Amaro, no Río Pedras (Pobra do Caramiñal). Da Vida de Santo Amaro que estudara Do Nascimento remarcou o feito de ser unha aventura mariña semellante á da Odisea, na que o santo tivo un encontro coas monstruosas "belfas marinhas" e que a súa embarcación quedara detida por un "mar coalhado" (xeado). Ten A Marola a mesma etimoloxía que Amaro? Podería ser o Santo Amaro unha versión cristianizada do nome do druída Amerghin que chegara a Irlanda dende Galicia? A fonética non descarta esta posibilidade. A perfecta actuación das fillas de Xurxo Souto como pandereteiras nunha danza tradicional baseada na coreografía feita para "Terra" (Tanxugueiras), con música ó acordeón e canción do propio Souto (que tivemos que corear os asistentes), rematou esta bela palestra.

Paco Boluda na súa exposición; tras el, a cidadá galaica de Lansbrica. (C) Dolores González de la Peña.

O broche de acibeche ás Jornadas púxoo a entretidísima disertación de Paco Boluda, "Proxecto Lanóbriga: Unha cidade galaica", seguida da emocionante proxección do vídeo da cidade en 3D. Fíxonos ver como a cultura galaica do Ferro (chamada de forma displicente "castrexa" na bibliografía do século XX) fora unha civilización exquisita, desprestixiada polas reconstrucións que dela adoitan aparecer nos medios de difusión ou no ámbito museístico, non só da súa arquitectura, tamén dos propios galaicos, que se nos amosan vestidos con pelexos ou sacos, obviando que as evidencias arqueolóxicas ou os datos dos historiadores clásicos poñen de manifesto a riqueza dos tecidos e dos enxovais (torques, arracadas ou brazaletes de ouro). A coidada reconstrución da arquitectura da cidade en 3D, levada a cabo polo CIAG baixo a dirección técnica e artística de Paco Boluda, é tan minuciosa que permitiu, por exemplo, darse de conta de solucións arquitectónicas e de deseño urbán insospeitadas: as vivendas non tiñan as portas enfrontadas, para gardar a intimidade entre os veciños. O proxecto tamén comprende o deseño dos seus habitantes coa intención de crear estereotipos atractivos, lonxe dos Vilma ou Pablo Picapiedra ós que nos teñen acostumados, e máis próximos ós estereotipos dos vikingos da moderna filmografía. Agora mesmo teñen xa prácticamente formado ó corono ou xefe, así como a unha cidadana, deseñados por Miguel Torre. O detalle e a fidelidade chegan ata tal extremo que o tratamento dos vestidos e tecidos faise nun programa especial de patronaxe, e a reprodución dos enxovais é exacta, a partir de pezas arqueolóxicas reais como pode ser o torques de Vilaboa. Podedes ver o vídeo que hoxe mesmo acaban de subir, xusto aquí embaixo.

Lanóbriga: Unha cidade galaica.

Logo de pecharse as palestras actuou o grupo de pagan metal Mileth.

O domingo 8 de maio finalizaron as Jornadas cunha excursión guiada por Eloi dos Freiría e Maika pola zona de Bande: marco y mámoas do Alto do Vieiro, capeliña de San Miguel de Vilameá (coa antiga inscrición do pobo dos QUERQUENI nunha das pedras da capela) e onde topamos de novo có Santo Amaro, e visita ós petróglifos do Monte Arieiro (con lenda asociada da pegada do salto que deu o cabalo de Santiago), que serán pronto destruídos pola invasión eólica que azota Galicia, se Porquins e Raio non o impiden.

Porquins e o seu aguerrido fillo Raio, creacións de Eloi, na defensa dos petróglifos de Monte Arieiro.

(C) Dolores González de la Peña.