Pé de Mende / Pena de Mende: un orónimo e un hidrónimo paleoeuropeo

Edelmiro Bascuas remitía os topónimos estreitamente relacionados co amieiro á base hidronímica *AM-, "cauce", e entreles citaba Mindelo en Vila do Conde (Portugal) documentado como "Minitelo" (964) e "Aminitello" (1025). O a- inicial de Mindelo teríase perdido nun proceso de fonética sintáctica, ou simplemente pola súa atonicidade, xa que aquí non é posible aducir que se considerou artigo, como ocurreu no caso do río chamado "aqua de Ameneta" (1130) que evoluíu a A Meda (Castroverde - Lugo), ó non coincidir o xénero feminino do suposto artigo (a) co do sustantivo (Mindelo). A forma "Minitelo" é relevante para entender as primeiras mencións do río Mendo como "Minuete".

Pouco despois o profesor Juan José Moralejo, talvez suxeito ó xuramento hipocrático tácito de seguir á raia a hipótese dos nomina possessoris contra toda evidencia, considerou que o nome do río coñecido nas primeiras documentacións como "Minuete", teríase substituído polo nome dun posuidor chamado Mendo: "en la margen derecha del río Mendo tenemos un Mende con todas las trazas de remontarse al genitivo Menendi para aludir al possessor del territorio, también aludido, quizá, en el orónimo A Pena de Mende, cercana a Bandoxa". Aparece entón o Hermenegildus, de onde xurde Menendus e Mendo (como amosara Pidal), o suposto propietario das terras que daría nome a Pé de Mende ou Pena de Mende, e ó río Mendo segundo Moralejo. Mais non todo o que remata en -e é un nome persoal en caso xenitivo, pois hai usos do xenitivo que implican relación e non posesión.

Voltando á hipótese hidronímica, desta vez baseada nun étimo latino, mais congruente co exposto por Bascuas, o profesor Porto Dapena explicaba que o topónimo Neda podería provir de *Am(e)neda, un derivado del latín amnis, "río". Neda sería, polo tanto, unha *ameneda ou "terra ribeireña situada ó longo dun río".

Navaza, aínda que dende un punto de vista fitotoponímico, di que a etimoloxía de amieiro pode ter parentesco co latín amnis, "río", que Rivas Quintas remonta á raíz *am- / *ab-, "auga".

Así pois, non hai que teimar nos nomina possessoris se hai evidencias, e neste caso hainas, que apuntan noutra dirección. Nesta selección de documentos vese a evolución dos hidrónimos dende as formas plenas Ameneta e Ameneda cara a forma Mende. O xenitivo de relación nunha secuencia como *aqua Amenete, tería  favorecido a perda do a- inicial de Ameneta por fonética sintáctica, ó ser absorbido polo -a final de aqua.

1. Ameneda rivulo 787
2. aqua de Ameneta 1005
3. ribulo Ameneda 1016
4. aquam de Menede 1061
5. aquam de fluuio de Meende 1218

Pé de Mende, e non como aparece na cartografía, Pena de Mende, coa expresión "pé de" = "a carón de" (v. dicionario de Carré Alvarellos), é a variante que lle escoitamos ó noso informante, Santiago, e cadra coa situación de Pé de Mende preto da ribeira, non nela exactamente; atópase no límite das parroquias de Bandoxa e Regueira, ambas pertencentes ó concello de Oza dos Ríos. No Catastro de Ensenada aparecen marcados os límites con nomes tan suxerentes como "Pena Escripta" e "Pena da Cerva", indicativos da existencia de petróglifos.

A primeira parte do topónimo Pé de Mende tambén podería ter a súa orixe na palabra prerromana alpe, "monte", cuxa evolución en galego *aupe, favorecería a segmentación da primeira sílaba considerada como contracción da preposición "a" máis o artigo "o": *Aope de Mende - O Pé de Mende - Pé de Mende. O mesmo tería pasado con Pé de Meda ("Alpe de Meta") e outros orónimos semellantes do país.

Bibliografía

- Edelmiro Bascuas: Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002.

- Juan José Moralejo: "Mandeo, Mendo y Miodelo", Anuario Brigantino, 2002.

- Álvaro Porto Dapena: "Principios de toponimia: os casos de Neda e Xubia", Revista de Neda, 2006.

- Gonzalo Navaza: Fitotoponimia galega, 2006.