San Amedio ou San Mamede: vestixios dos nemetons na toponimia galega

 

Capela de San Mamede de Atios (Valdoviño) co tenderete do "Bar Suso" a carón, no campo da festa.

Os autores romanos glosaron o termo céltico nemeton como fanum, isto é "santuario". Neste sentido por exemplo Venancio Fortunato explicou o nome galo Vernemetis como "fanum ingens" ou "gran templo". 

Semella bastante probable que o termo nemeton teña evoluído cara as formas cristianizadas San Amedio ou San Mamede (e variantes), advocación de numerosos templos galegos, como o de San Mamede de Atios (Valdoviño). A homofonía co nome do santo da Capadocia e o nome Mamede provinte de Mahometus fai difícil aseguralo para tódolos casos. 

Para a parte fónica da evolución supoñemos o paso *San(cto) Nemedio > San Amedio, cunha vacilación no timbre da vogal pretónica, precisamente polo seu carácter átono, e cun falso corte que leva ó n- inicial do sustantivo a se fundir co -n final da partícula San.

A forma da que proviría o noso falso santo San Amedio, *Nimedio, variante de nemeton, está case que documentada na epigrafía astur como NIMMEDO na inscrición de Ujo: NIMMEDO ASSEDIAGO (Mieres, século II). Interprétase ben como unha divindade, ben como un santuario, posibilidade esta última que nos parece a mellor por cadrar co significado de "templo" do termo celta nemeton, aínda que ser o deus do santuario tamén se axusta á advocación. O desprazamento acentual dende [németon] a [*nimédjo] ou [*nemédjo] prodúcese polo cambio á terminación -io.

Logo o resto da evolución é doada: Nimmedo > Nimedio > San Nemedio > San Amedio > San Amede / Mamede.

A toponimia do tipo San Amedio ou San Mamede é, semella, a cristianización de antigos nemeta; espazos sagrados onde había un templo cecais natural e se celebrarían ó seu carón as festividades propias do calendario céltico en forma, tal vez, de oenachs (reunións). A sacralidade do espazo perviviu, o mesmo que o seu nome, mais cristianizados, así como a tendenza a celebrar xunto ós novos templos que sustituíron ós vellos, as xuntanzas veciñais nas datas marcadas agora polo calendario cristián.

No caso do nemeton de San Mamede de Atios (Valdoviño), a localización de restos de tumbas da Alta Idade Media nun espazo incerto entre as inmediacións do castro de Piñeiros e a actual capela de San Mamede, dota dunha nova función sacra ó recinto destes santuarios, a funeraria.

Inscrición funeraria en pizarra dunha muller, Odrozia, atopada en San Mamede de Atios, no lugar de Chousa, preto da capela de San Mamede, ou cecais nas chousas de Poulo (1), preto do castro de Piñeiros. "+ OB[it] FAMVLA DEI ODROZIA DE" (Eugenio Carré Aldao, Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña, ca. 1928).

O topónimo Atios, tanto o de Valdoviño como o do Porriño, documentábase na Idade Media como Athenos ou Athenis (con ou sen h). Descoñecemos a etimoloxía deste nome, mais o parecido co topónimo grego Ἀθῆναι Atenas semella que puido dar orixe á suposición de que os seus poboadores eran de orixe heleno (grego); dunha interpretación erudita deste topónimo xurdiría tal vez o nome clásico da cidade de Helenes, que Estrabón e Plinio situaron na Gallaecia, e a súa suposta orixe grega.

(1) Arturo Souto Vizoso, "Hallazgo arqueológico en Valdoviño", El Ideal Gallego, 27/12/1945.