Voo nocturno: a Compaña como "ludum Dianae" e culto mistérico

No Arquivo do Galego Oral atópase unha grabación (audio 39) recollida por Ángeles Conde García no ano 1993 en Gosolfre (Chacín - Mazaricos) na que as tres informantes falan da Compaña nuns termos pouco habituais para os que estamos afeitos a considerala unha procesión de defuntos ou ánimas en pena.

Dúas informantes coñeceran unha muller chamada Crista, que era de Sanfogha e andaba na Compaña porque "tiña os santos óleos dos mortos". Aínda que as mulleres xa non saben que significa esta frase, trátase claramente da antiga crenza popular que explicaba a videncia por un erro do cura ó sacramentar os nenos no bautismo: se o cura unxía un neno cos óleos dos defuntos a criatura desenvolvería a capacidade de ver ou adiviñar o futuro. Outra mostra destas crenzas é, por exemplo, o caso dos xamáns de Friul estudados por Carlo Ginzburg (1966), os benandanti; críase por entón (séculos XVI e XVII) que se un neno viña ó mundo envolto no amnios (camisa) acadaría a capacidade de experimentar visións.

A continuación transcribimos a parte da grabación máis interesante, coas nosas correcións suliñadas en vermello:

I.2. — Os santos óleos dos mortos. Non sei o qui é, pero eu oía así falare, que..., oíallo siempre á defunta de miña avoa, cando estaba para aquí para nosa casa, pois dixera que si, que esa Crista que andaba na Compaña; e ela, como se levaba tan ben con ela, siempre llo iba contare.
I.3. — Eran viciñas, coño.
I.2. — E..., e ela que lle dicía, que lle preghuntara unha ves, a defunta de miña avoa, que lle dixo:
— "E logho ti por que sabes eso todo, Crista?"
— "Porque eu vou as Compañas todas, porque eu teño os santos óleos dos mortos; e voo e teño que ir a tódalas Compañas, cando me ven chamar de nuite teño que ir".
I.3. — O mas mal...
I.2. — E disque iba a todas. Ela sabía todo, cando había de morre-la xente e máis todo.
I.3. — O mas, o mas mal que se lle daba era por riba dos pinos.
I.1. — Por que se lle daba mal por riba dos pinos?
I.3. — Por riba dos pinos, que lle picaban muito as ramas dos pinos. Disque iban polo aire.

Sinteticamente, destacamos os seguintes riscos que definen unha Compaña ben distinta da típica procesión de ánimas en pena que anuncian unha morte:

1. Crista era vidente, pois tiña recibido no bautismo os santos óleos dos defuntos.
2. A súa capacidade visionaria acadaba tódolos eidos, non só o relativo a adiviñación das datas da morte dos seus veciños.
3. Tiña a obriga de ir a tódalas Compañas (xuntanzas nocturnas dos membros da súa confraría).
4. O traslado efectuábase por medio do voo nocturno en corpo, non en espíritu (pois quedaba toda rabuñada das pólas dos piñeiros). Nesto se diferencia do voo nocturno en espíritu dos benandanti estudados por Ginzburg.

No traballo que Carmelo Lisón Tolosana adica á Compaña indica dúas liñas ou dúas tradicións míticas como posibles puntos de partida do fenómeno que estuda:

1. A xermana, na que o deus Tiwaz / Wotan / Odín conduce dacabalo, como psicopompo, as almas dos guerreiros defuntos en viaxe nocturna ó Alén. É a liña da chamada Caza Salvaxe, Exercitus Antiquus (= Estantigua) ou Mesnie Hellequin

2. Outra tradición da que non especifica a súa orixe (aínda que antes ten falado de tradicións celto-xermanas), na que un grupo de mulleres, desta vez vivas, acoden ó chamado dunha deusa (Diana / Herodías) e emprenden o voo nocturno. Segundo apunta, estas mulleres capitaneadas por Herodías serían capaces de ver ou establecer contacto coas ánimas do purgatorio ("videre animas purgatorii"), isto é, cos mortos, porque a tradición se tería contaminado co concepto do purgatorio cristiano, que xurde ó final do medievo. É a liña que acaba desembocando nas reunións ou aquelarres de bruxas, ou nos combates nocturnos en espíritu dos benandanti friulanos, estudados por Carlo Ginzburg como remanentes de tradicións provintes do xamanismo euroasiático.

"Linda maestra" (1797-1799), un dos Caprichos de Goya que representa dúas bruxas, aprendiza e mestra, emprendendo o seu voo nocturno camiño do aquelarre.

Mais logo Lisón pronto olvida a segunda liña, como se ve no resumo que fornece sobre a xénese da Compaña a partires do mito xermano do Wotan psicopompo: "una antigua leyenda germana [...] evoluciona de caza salvaje y ejército furioso, a espíritus maléficos en algarada nocturna, a cortejo de espectros, a muertos y a almas en pena". Onde quedan no esquema de Lisón as confrarías de mulleres (vivas) seguidoras de Diana / Herodías que realizaban os seus voos nocturnos? Non as esperedes aínda que o investigador teña recollido dos seus informantes datos suficientes do voo nocturno en corpo ou en espíritu de mulleres vivas que, como a nosa Crista, formaban parte da Compaña: "dicen de una señora de aquí que anda en eso con una vela en la mano; el cuerpo queda en la cama pero el alma de la persona las acompaña. Todas las noches iban a petar la porta: ¡pum, pum! ¡Rosaaa! Estuviera ela onde estuviera cae dormida y va; el espíritu de ella iba acompañando para enseñarles á rolda lo que tenían que facer, el camino e eso. Esto era no primeiro ano, no segundo ano ela xa vai en materia, toda, en corpo, e o corpo traspasa todo, porque elas para entrar en unha casa non abren porta ningunha, traspasan todo" (La Santa Compaña: fantasías reales, realidades fantásticas, 2007).

Na nosa opinión na base do mito da Compaña en Galicia subxace, antes que o tema da Caza Salvaxe xermana (que aínda estaría por demostrar), o aquelarre de bruxas de raigame pagana, o ludum Dianae ou xuntanza nocturna de mulleres con capacidades visionarias. O feito de que se teña vencellado ou confundido a Compaña cunha procesión de defuntos ou ánimas en pena viría dado polo carácter espectral do voo, que podía emprenderse baixo a forma espiritual, abandonando o corpo, como vemos nalgúns destes relatos. É dicir, o termo alma, espíritu ou espectro (corpo astral da bruxa) tería derivado popularmente na impresión de que as compañas ou confrarías estaban compostas por ánimas en pena ou espíritus dos mortos. Ó mesmo tempo, a capacidade visionaria das bruxas, xustificada pola unción cos óleos dos defuntos, aporta unha conexión entre estas mulleres e os mortos común ó xamanismo, pois nesta tradición a comunicación co mundo dos espíritus dos antepasados é a que permite, por medio do trance extático, obter as visións.

Coa nosa proposta cadra a definición de Compaña no dicionario de Cuveiro Piñol: "entre el vulgo, creída hueste o procesión de brujas que andan de noche alumbradas con huesos de muertos, llamando a las puertas para que las acompañen, a los que desean que se mueran pronto; con una porción de disparates a cual más absurdos y misteriosos".

Se aplicamos a hipótese de Ginzburg (Storia Notturna) á tradición da Compaña en Galicia chégase, pois, á conclusión de que proviría máis ben do mito das seguidoras de Diana, no que se configuraba (cito a Ginzburg) unha relixión extática principalmente feminina, de tradición céltica e dominada por unha deusa nocturna de moitos nomes. Segundo o investigador italiano, o culto extático da deusa nocturna estaría completamente ausente no mundo xermánico, inmune ás infiltracións celtas.

No noso ámbito cultural poderiamos propor que o nome da deusa lusitana Ataegina foi un dos que tivo a deusa nocturna, bruxa ela mesma; Untermann tiña vencellado o apelativo ó substantivo irlandés ataig, "noite". Nalgunha inscrición votiva Ataegina denomínase tamén Prosepina, intrepretatio ou asimilación que conduce a establecer certamente o carácter ctónico e infernal da divindade. O seu culto, como a bruxería, estivo estreitamente vencellado ás cabras, que aparecen con moita frecuencia como exvotos nos seus santuarios (ex. o de Santa Lucía del Trampal - Alcuéscar). Unha petición dirixida á deusa, aparecida nunha lápida no encoro da Albuera (Mérida), era unha execratio para recuperar obxectos roubados feita presumiblemente por unha muller, co ton característico das maldicións e das invocacións demoniacas: "Dea Ataecina Turibrigensis Proserpina: per tuam maiestatem te rogo, oro, obsecro ut vindices quod mihi furti factum est [..]" (Sáenz de Buruaga: "El hallazgo de la lápida de Proserpina, de Mérida", Revista de Estudios Extremeños, 1955). Se lembramos que a deusa Diana é realmente unha divindade triforme (Diana - Hécate - Proserpina), vemos como encaixa o culto milenario lusitano a Ateaegina - Proserpina co culto (ludum Dianae) á deusa que dirixe o voo nocturno.

Mais atopar a figura de Ataegina = Proserpina = Perséfone condúcenos, antes de chegar directamente ó xamanismo da proposta de Ginzburg, ós cultos mistéricos. E máis concretamente, ós misterios de Eleusis creados pola deusa Deméter para celebrar o retorno periódico da súa filla Perséfone do Hades. Tendo en conta o eslabón perdido dos cultos mistéricos, as confrarías da Compaña explicaríanse como os thíasoi ou comitivas eleusinas que portaban fachos; os combates nocturnos polas colleitas que realizaban os benandanti de Friul virían ser rituais que realizarían os adeptos respecto do ciclo agrario da renovación vexetal (tema central dos misterios eleusinos, segundo os especialistas na materia); a relación da Compaña / thíasos co mundo dos mortos tería a súa explicación, como no culto de Eleusis, na suposta resurrección dos seres humanos, vencellada á renovación cíclica do mundo vexetal; o secretismo e a nocturnidade dos rituais viría dado en tódolos casos por estar os cultos mistéricos reservados só ós iniciados. Chama a atención que no estudo de Ginzburg o investigador teña atopado confrarías semellantes ós benandanti nos Balcanes (os kresniki), onde se desenvolveu a relixión mistérica de Deméter e Perséfone, que, ó que parece, non tería rematado cando os godos destruíron o santuario de Eleusis no ano 395.

Polo tanto, semella que no "ludum Dianae", nos aquelarres, na Compaña, nos benandanti... sobreviviron os cultos mistéricos dos deuses do paganismo, maiormente os vencellados á deusa ctónica. Déronse erróneamente por rematados no século IV, mais continuaron a existir e foron perseguidos polo cristianismo nos procesos de caza de bruxas ata ben entrado o século XVII.

Casuística

Amáis das testemuñas da historia de Crista e a definición que fornece Cuveiro Piñol sobre a Compaña como comitiva de bruxas, temos localizado máis historias e definicións que apuntan a que orixinalmente a Compaña puido ser unha frauenbund, unha confraría feminina de feiticeiras (cecais, como sinalamos, remanente ou residuo, hibridado con tradicións posteriores, dun thíasos mistérico).

Bruxos e bruxas na praia de Cangas (Beiró Buxán). (C) Beiró Buxán.

1. Frai Benito Jerónimo Feijoo no 1777 (Ilustración apologética...) discute a crítica que lle fixeran a un dos seus ensaios, nuns termos que poñen de manifesto a crenza en que a Hueste (un dos nomes da Compaña) eran luces nocturnas que evidenciaban unha "congregación de brujas".
2. No Dicionario galego-castelán de Rodríguez Gil (1863) dase a seguinte definición de bruxas: "que tienen ciertas reuniones o conventículos [...] presididas por el demonio en figura de macho cabrío a quien besa una debajo del rabo, que chupan los niños, que andan de noche alumbrando con huesos de difuntos". As bruxas procesionan do mesmo xeito que a Estadea / Compaña... ou son a Estadea?
3. No glosario de Cantares Gallegos (1863) Rosalía de Castro da a seguinte definición de Compaña: "Hueste, procesión de brujas".
4. No dicionario de Marcial Valladares (1884) o sinónimo Estadaíña defínese como "procesión de brujas".
5. La Revista Popular (1899) sorpréndenos cunha historia de A.N. sobre "Las brujas de Cangas". Un pescador treme de medo cando ve aparecer no horizonte "una legión, un huracán donde rebullen mil ridículas figuras [...] parecían verse allí lamias, fantasmas, vampiros, espectros, sílfides, brujas y demonios [...]. Pronto reconoce que es la maldita Compaña que viene a celebrar el sábado en el arenal de Cangas, y dibuja sobre la cubierta de su navío el gran Sigilo de Salomón". A famosa campá (1) de Coiro ten un destacado papel no conto, para afunguentar a Compaña. No conto evidénciase que a Compaña celebra o sabbath ou aquelarre, sendo polo tanto unha xuntanza de bruxas.
6. Na novela Ramo Cativo (1918), de Jaime Solá, don Jacobito entra no mesón de Gomariz marmurando aínda a mesma cantinela que salmodian as bruxas cando pasan formando na misteriosa procesión da Estadea.
7. Nun conto de Celso Emilio Ferreiro titulado "Meigallo" (1948) fálase dunha muller da que se sospeita que era bruxa, nestos termos: "hasta va con la Estadea al arenal de Coiro a celebrar la misa negra. Hay quien asegura que posee un aceite milagroso para untar su cuerpo pecador y volar por los aires como un vampiro". Inequívocamente relaciónase a comitiva da Estadea (Compaña) co obxectivo de celebrar o aquelarre. O areal de Coiro (Cangas) foi famoso, como vimos, por terse desenvolvido nel xuntanzas de bruxas, segundo a tradición popular, concretamente nas Arcas Gordas. O aceite milagroso nesta historia poden ser os mesmos óleos dos defuntos que tiña Crista.
8. Na nota folklórica que Blanco Guerra redacta sobre Rairo (Ourense) clasifica as bruxas en dous tipos, as "Sumsuncorda", máis pacíficas e boíñas, e as "Piligrinas", estas últimas "eran las que se sumaban a la estadea en sus marchas al Arenal de Sevilla o al de Coiro, en Cangas, a donde concurrían todas para gozar del macho cabrío" ("Historias y leyendas de Rairo", La Región, 1970). O cualificativo "Piligrinas" xa dá idea de que se caracterizan por marchar en procesión.

___________________________________________________

(1) O son das campás impide a reunión de bruxas, como se ve nos "Procesos de fe de brujas" (Archivo Histórico Nacional, INQUISICIÓN,1679,Exp.2). Unha testigo refire que "en oyendo las campanas de cualquier parte se deshacía el aquelarre, y que si las oía antes tampoco podía salir para ir allá" (px. 243 do visor).