Henges, rodas e seles

Microtopónimos Castro e Chousa do Castro no Fontán (Tordoia). Na esquina superior da dereita, sinalada cunha frecha, a roda da que imos tratar, aínda perceptible na ortofoto de 2002, e da que só sobrevive na actualidade un cachiño na parcela 602, ó estar cortada por unha pista e moi degradada polos traballos agrícolas. (C) Capa do Vóo Americán de 1956-57, VISOR PBA da Xunta de Galicia.

Na microtoponimia das fichas do parcelario da zona da roda atopamos os nombes Chanceira de Sales ou de Sares, así como Chanceira do Marco. Segundo dixen noutra ocasión, no noso primeiro post do blog, o sel cántabro viría a ser o mesmo que as nosas vellas salas > Sáas / Sas. O sel é "un pequeño corral o espacio habitualmente circular que se ubica en el seno de la superficie de pastos, con el fin de permitir el cobijo y la protección del ganado, así como la guarda de las reses extraviadas [...]; están las más de las veces construidos con piedra, teniendo por centro algún árbol o mojón" (Viejas culturas lácteas de Cantabria, Eloy Gómez Pellón, 1999, px. 25).

Neste contexto toponímico (Sales / Sares), esta roda, duns 88 metros de diámetro, así como outras semellantes que están a aparecer no noso territorio (Barreiros, Xove e Cervo) con datacións ben antigas, poderían ter sido seles (sáas) para o gando, instalacións pecuarias vencelladas ós primeiros castros da Idade de Ferro, como no caso que presentamos: o castro esvaído do Fontán está conectado directamente por un caminiño coa roda de Sales / Sares. Así mesmo, dende a roda ó dolmen de Cabaleiros hai 1,3 km. As dúas rodiñas de Cervo, pola súa parte, sitúanse no sistema formado polos montes da Sara e Motín.

O topónimo Sares (cecais deturpado como Sales) tamén podería ser unha variante de Sear(a), "senra" > Sara / Xara, etc. En calquera caso, queda ahí a roda de Sares (O Fontán - Tordoia), tan parecida á de Castrelo de Miño, e a súa posible utilidade.

Roda do Couto Redondo, Alto das Cerdeiriñas (A Bouza - Castrelo de Miño), atopada polo xeólogo Óscar Pazos Rodríguez. Ten uns 110 metros de diámetro. (C) Visor PBA, Capa do Vóo Americán de 1956-57.

Segundo Zaldua Etxabe os seles ubícanse sobre emprazamentos pastorís prehistóricos (apud Rementeria e Quintana, Los seles de Busturialdea-Urdaibai. Paisaje, cultura y etnografía, 2010). Na mesma obra, os autores desenvolven o concepto de circularidade como modelo de ocupación territorial entre os pobos primitivos, ó redor dun poste central ou axis mundi. Así os caseríos vizcaínos, que se superpoñen sobre o espazo de vellos seles pertencentes a igrexa; os poboados nucleares, cunha acotación circular propia dos coutos redondos; e os cromlechs pirenaicos.

Na memoria de excavacións levada a cabo por Mujika Alustiza et al. amósase que os cromlechs nalgún caso foron a base fundacional dos seles ("El conjunto de círculos pirenaicos de Ondarre en la Sierra de Aralar (Gipuzkoa): de monumento funerario a hito ganadero", Munibe, 2018, nº 69).

Conxunto de seles, algúns secantes entre si (o espazo común chámase kortabitarte), da anteigrexa de Guizaburuaga (Vizcaya), 1767 (apud Rementeria e Quintana, op. cit., mapa procedente do Archivo da Real Chancillería de Valladolid - Sección de Cartas e Debuxos, nº 0482). Sospeitamos que no caso dos seles tanxentes o recorte que queda entre eles tambén sería un kortabitarte, no que pacería libremente o gando.

A propiedade sobre o territorio na Idade do Ferro: O Piñeiro

 

Complexo habitacional e gandeiro da Idade do Bronce - Ferro: Pazo e Castro de Meirás (O Piñeiro - Sada). VISOR PBA da Xunta de Galicia, Capa do Vóo Americán de 1956-57.

Notamos que moitos dos antigos pazos de Galicia, aqueles palatios neolíticos nos que na súa contorna se desenvolveu o seu complemento principal (o castro), levan o nome de Piñeiro / Piñeiros, ou ben se sitúan nun lugar chamado así no que non existen case nunca piñeiros (pinus sylvestris). Outros casos poderían ser o do Pazo - Castro de Piñeiro en Caamouco (Ares) e o complexo Pazo - Castro de Brates (Boimorto). Mesmamente, é tambén o caso do Pazo de Meirás (Miraflores - Sada), construído a finais do século XIX sobre unha antiga torre paciega do século XIV (microtopónimo Torrón).

Vella Torre de Meirás ou Granxa de Meirás, como adoitaba chamala Emilia Pardo Bazán, fotografada en 1870 por José Quiroga, o seu marido, antes de que ela decidise arramplar con todo para facer un pazo máis do seu gusto. Unha escea e unha ambientación que soubo reflictir moi ben a escritora na súa novela Los Pazos de Ulloa.

Isto é así porque o topónimo Piñeiro viría nestes casos do latín pignerarium, termo que pode aplicarse ó suxeito ("persona que ten en prenda un ben ou territorio"), ou ó obxecto ("ben ou territorio que se posúe en prenda"). Por descontado, o ben tido en prenda non é propiedade absoluta do seu posuidor e a súa utilización podería estar suxeita a algún tipo de contraprestación ó verdadeiro propietario: á comunidade castrexa, a un suposto señor feudal (se facemos recuar a institución da pignoratio á colonización sueva), ó estamento eclesiástico medieval, etc. Fáltannos datos para establecer o momento en que xurde a institución da pignoratio, mais era xa coñecida e practicada polos románs.

Trátase dunha forma moi primitiva de propiedade, case que natural, porque se dexerga que o territorio é un ben que non se pode posuir nun senso absoluto, de forma personal e privada para sempre. É por isto que lle supoñemos á institución da pignoratio unha datación no final do Neolítico, cando xurden os primeiros palatios ou apriscos gandeiros feitos polos pastores prehistóricos.

Unha outra característica dos bens tidos en prenda é que non se poden vender nin prestar nin doar. Voltando ó dereito consuetudinario prehistórico a venda, por enriba falsa, do Pazo de Meirás ós Franco é nula de pleno dereito.

A Grixa - Abelleira (Muros)

 

Castro e mámoa da Grixa (Abelleira - Muros). (C) Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Vóo Americán de 1956-57.

Vencellamos o microtopónimo Grixa ou Crixa (así ouvímolo fai anos pronunciado por unha señora de Abelleira) co feito de atoparse no lugar un pequeno castro, aínda sen documentar, máis cuns aterrazamentos ben visibles polo leste, e unha mámoa catalogada, segundo a información dispoñible no Visor PBA. Cecais o topónimo, evoluído a partir do latín ecclesiam, teña que ver co feito de ter sido os castros conventos, no senso xa especificado na entrada O Convento y la letra C invertida en la epigrafía de Gallaecia, ou máis ben, coa crenza popular de que as mámoas foron templos funerarios, como as igrexas modernas. Neste caso, na próxima igrexa de Santo Estevo o seu carácter funerario ven determinado tambén toponímicamente polo microtopónimo Sartegos.

Deberes do comezo do curso: Castro Vicente

 Monte de Castro Vicente, preto de Viladarcas e xunto ó Pazo de Mende (Vilasantar).

1. Atopar o Castro Vicente que orixina o nome do monte. O microtopónimo aparece agochado nos datos do parcelario (fichas ás que se accede premendo sobre os números das parcelas cando se ten activada a capa catastral).

2. Atopar os étimos que orixinan ámbolos dous topónimos, Vicente e Biqueira.

3. Conclusións que se poden artellar sobre a formación da paisaxe castrexa a partir da proposta etimolóxica.

A traballar rapazada!

A orixe das agras na paisaxe galega. O betilo das Barreiras (Vimianzo)

A progresiva agrarización da paisaxe galega comeza co proceso de castrisation de Galicia, segundo a hipótese do xeógrafo francés Abel Bouhier exposta na súa tese de doutoramento, da que temos falado no blog en varias ocasións no último ano. Agora súmase á defensa desta tese o arqueólogo Ángel Concheiro, coa súa conferencia "Castros e agras: intervención e creación dunha paisaxe galega" (xullo do 2020, sede de Portas Ártabras).

Nela, ademáis dun breve percorrido polo avance, ocurrido na segunda Idade do Ferro, da ubicación dos recintos castrexos cara o val dende o alto dos cumios, coa conseguinte mellora no acceso aos recursos agrarios, o arqueólogo céntrase en explicar a súa excavación do Castro das Barreiras de Vimianzo, do cal temos tratado fai pouco ó respecto do seu topónimo (As Barreiras - Vimianzo).

No recinto apareceu un curioso elemento esculpido en pedra, de sección en forma de eneágono, identificado por Concheiro cun betilo. Para nós podería ser o remate da cumieria dun hórreo castrexo, cuxa orixe última viría dos betilos que protexían as entradas das cámaras funerarias no megalitismo galaico; algúns deles incluso teñen figura cruciforme ou antropomorfa (ídolo de Parxubeira), o que viría sendo o outro remate do hórreo, en forma de cruz.

Betilo das Barreiras.

As Conchadas

Castro das Conchadas (Melide).

(C) Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Vóo Americán de 1956-57.

Ás veces o topónimo Concha / Cuncha ten aplicación a depresións no chan en forma de cuncha (v.gr. á croa dos castros); mais neste caso o derivado Conchadas pensamos que pode referirse a unhas leiras que se recuperaron do monte para labradío mediante o aporte de areia de praia e cunchas. O procedimento completo é descrito por Bouhier na súa tese de doutoramento, seguindo a Antonio Somoza e Monsoriu (1767). A posta en cultivo do monte levaba uns tres anos e pasaba por unha primeira fase de roza sobre un terreo a toxo, e logo unha labrada simple seguida dunha pasada co legón para eliminar as raíces; entón xa podía cultivarse algún cereal. Despois da primeira colleita era necesario o aporte de varios carros de areia de praia, ou toxo para queimar, así como de terra de prado e esterco quente (da corte do gando); logo xa podían sementarse nabos en rotación con millo e o terreo quedaba como labradío mentres se lle fora achegando esterco periodicamente  (Galicia. Ensaio xeográfico de análise e interpretación dun vello complexo agrario, trad. Benxamín Casal, 2001, px. 948-49).

O xeógrafo ven contarnos que el mesmo viu empregar a areia de mar para dar forza a vellos labradíos non soamente na beira litoral, senón ata distancias de 30 km da costa, no interior. Polo tanto, aínda que a distancia de Melide á costa e algo superior, non nos parece imposible que se tiveran cunchado as leiras de As Conchadas seguindo o método descrito, que debeu ser ben antigo, cecáis practicado dende o Neolítico ou na Idade do Ferro. A aparición de pequenos estratos de cunchas no interior  do noso territorio podería ser un indicador desta vella práctica agrícola, e non restos dunha duna fósil datada nun periodo xeolóxico arcaico.

Ritualidade e simbolismo do hórreo: o caso dos kapsiki de Camerún

Os homes kapsiki de Camerún e Nixeria construían cadanseu graneiro vexetal (tame) como rito de iniciación á idade adulta. Aínda que adicados á agricultura, o traballo agrícola dos kapsiki estaba orientado en último termo á obtención de riqueza, é dicir, gando (sobre todo vacún). É por iso que os graneiros ían decorados cunhas liñas pintadas con bosta de vaca ("Dinamics of agriculture in the Mandara Mountains", Van Beek e Avontuur) e na súa inauguración ofíciábase unha cerimonia na que se imitaban os muxidos das vacas, os balidos das ovellas, e introducíanse cagarrutas de cabra e pedriñas no seu interior (px. 342).

Eira e espigueiros de Lamas de Moledo (Castro Daire - Portugal). (C) A. Galíndez, 2006.

O conxunto agrario sitúase inmediato ó Pedrón de Lamas, que contén unha inscrición votiva en lingua lusitana na que se ofrece un porco en sacrificio a Xúpiter; cecáis na inscrición desenvólvese un vello ritual de inauguración dos graneiros que poderían ter existido antes destes espigueiros máis recentes.

"Having a tame means having a real house, fields, harvest - being a real person. The symbols used are, however, much broader [...] the tame is a veritable person, a partner identity to the owner, just as it is gendered, male or female, irrespective of the owner. The partnership of tame and owner goes quite deep. In many ways, the grave the Kapsiki dig for burial, through both its form and its symbolism is equated with a tame, a granary (van Beek 1996). Symbolically, Kapsiki, both men and women, are buried in a tame; not a plaited one, it is dug underground, but a tame nonetheless, a kind of alter ego" (Ven Beek e Avontuur, px. 344).

Hórreo sobre portalón con arco de medio punto, vivenda no Chao de Ombre - Pontedeume. (C) Imaxe capturada do Google Street View, 2019.

O portal sitúase no borde exterior do Castro do Chao de Ombre, dunha forma moi similar á do Hórreo do Arco ou da Miguensa (Castro - Dodro). O hórreo como símbolo de riqueza, do estar no mundo, de habitalo, ocupa unha ubicación preferente, neste caso á entrada, mais é na entrada da vivenda ou nunha das antigas entradas do castro?

Tumba e graneiro kapsiki segundo ilustración de Van Beek, The Dancing Dead: Ritual and Religion among the Kapsiki - Higi of North Cameroon and Northeast Nigeria, 2012: "Un chefe nunca deixa o seu fogar senón que é inhumado baixo o seu graneiro [...], pregunteilles, xa que nunca me dixeran nada ó respecto, pola identidade entre tumba e graneiro. A súa resposta foi: por fin chegas á chave do asunto. Mais por que te levou tantos anos darte de conta?"

Lauda sepulcral de Modesa ou Modesta atopada en Rebordáns. (C) A. Galíndez, 2018.

Chámanse laudas de estola porque a forma en aspa aseméllase á estola dos diáconos, aínda que tambén parécenos máis probable que sexa a figuración dun teito a catro augas. O teito dunha arca, a tampa da cámara dun dolmen, cista - hórreo evoluída. En todo caso, ponse de manifesto a identidade entre a figura antropomorfa do defunto que ás veces reflicte a estola, e a arca propiamente dita, o graneiro a catro augas.

Dicía Castelao en As cruces de pedra na Galiza (1990, pxs. 94-96) que o hórreo é "una ucha sagra que garda o pan de todo o ano", "un relicario que garda o Corpo do Noso Señor", e que "a feitura relixiosa dos hórreos galegos provén do respeto que sentimos pol-o pan". Nós dámoslle a volta: é a igrexa a que adopta a forma dun hórreo-tumba porque nela se custodian as reliquias dos antergos transustanciadas no pan / corpo de Cristo. Como se entendería un rosetón se non fose como reminiscencia dunha das hexapétalas apotropaicas de ventilación que decoran os hórreos asturiáns?

Hórreo asturiano na praza maior de San Martín de Trebello (Cáceres), reconvertido na Casa do Concello.

(C) A. Galíndez, 2018.

A reconversión do hórreo no consistorio sen dúbida ven precedida da función de foro do pobo que tiñan os hórreos asturianos ("L'horru como foru del pueblo", Vicente R. Hevia).

Fitas, figas e figueiras

"et inde ad petram Scriptam que est ad Figeiram de Sudres, et inde ad fontem de pomerio de Sudres, et inde ad unum marcum qui stat in cima de Bauza iusta unum carualum" (CODOLGA: Sobrado, s.d.). Xudres, A Cabana - Ferrol.

O xeógrafo Pedro J. Ripoll Vivancos, que temos xa citado no blog ó respecto do seu estudo sobre a falsa fitototoponimia do tipo Membrilleja (derivado en realidade do latín mamulilla, "pequeno túmulo, mámoa" > *mambrilla -> Membrilla, etc.), que non ten que ver cos marmelos (membrillos en castelán), sostén e amosa nun outro estudo de 2014, Higueruela: cuando la Higuera puede no ser un árbol, que este tipo de topónimos poderían remitir ó verbo latino figo, figis, figere, fixi, fixum, "atravesar", vencellado semánticamente ós límites territoriais, e de cuxo participio, nas dúas variantes coñecidas, proveñen os nomes que reciben os marcos nas linguas románicas: finsu en asturiano, fito en galego. Unha Figueira toponímica sería, entón, unha liña de fitos de demarcación. Neste senso a documentación galega aporta o uso sistemático das formas personais do verbo nos documentos de deslinde medievais. 

No documento de Sobrado que citamos ó principio, o contexto de deslinde pasaría, logo, por dous lugares denominados con falsos fitotopónimos: Figueira e Pomerio, este último tambén estudado no blog (Pomerium: paraíso y jardín) como falso fitotopónimo que non ten que ver coas maceiras (árbore). Nada máis lóxico, porén, que o deslinde percorra unha liña de marcos e se achegue ata o pomerio (área que circunda un asentamento) de Xudres sen traspasalo. Convén notar que o tratamento sintáctico de Figueira e Pomerio, xa topónimos, é distinto do que recibe o carballo que se menciona ó final, verdadeira árbore apresentada como nome común indeterminado.

Ó examinar os dous participios que coexisten no baixolatín fixum / fictum, poderiamos supoñer tambén unha forma bárbara *ficum, de onde *figo / figa e o seu derivado *figueira, "liña de marcos que percorre ou atravesa pola linde". A suposta forma *figo / figa recuperámola como real refacendo a etimoloxía do xesto coñecido polo nome de figa, que non tería que ver cos figos (froito), senón co feito de que nesta figura a mao pechada móstrase perforada (verbo figere), atravesada polo polgar, dunha forma que indica o que se desexa que lle dean ó interlocutor a quen se dirixe tal obscenidade.

Nun artigo de Eduardo Lence Santar publicado no diaro El Compostelano (30-3-1938) descríbese o campo de bolos, no que una pedra chamada fita ou fingueira marcaba o punto de saída dende o que se tiraba a bola.

No Catastro de Ensenada (parroquia de Sésamo - Culleredo) fálase dunha pedrafita de límite no monte de Figueiras.

Bretóns nas montañas setentrionais de Galicia

Si, mais desde cando?

Nunha das súas máis interesantes hipóteses sobre a orixe da paisaxe agraria galega, e ó respecto das peculiaridades da paisaxe da zona das montañas setentrionais, o xeográfo francés Abel Bouhier prantexou a posibilidade dunha orixe bretona para o sistema do bocage propio dela. Posto que os colonos bretóns chegaron á Armórica galega establecéndose nela en torno ó século V na Sede Britanorum, e dita forma de parcelación / ocupación agrogandeira foi coñecida entre eles: "sería entón lícito pensar que os bretóns, que traían a fórmula agraria do cerrado, a tiveran difundido no norte de Galicia" (Galicia. Ensaio e interpretación dun vello complexo agrario, trad. Benxamín Casal, 2001, px. 1229). Á súa hipótese o mesmo autor opón o feito de que por acordo xeral adoita fixarse a sede dos bretóns galegos en Bretoña (Pastoriza), aldea que ocupa unha situación nidiamente periférica ós eidos de cerrados do bocage.

O feito de que a capitalidade da Sede Britanorum se sitúe por consenso en Bretoña é un dato totalmente irrelevante, pois o territorio galego ocupado polos bretóns coincide en liñas xerais co do bocage das montañas setentrionais (é básicamente a diócese Mindoniense medieval).

Xa tiñamos falado no blog da hipótese de Winfrid Scut (Penencia y la lengua céltica de los ártabros). En 2017 (1) propuxo que o paleo-río que se situaba entre a Bretaña francesa e as terras que hoxe forman as Illas Británicas separaba un territorio que compartía unha mesma lingua (Celta P) durante o Paleolítico; este territorio quedou escindido completamente coa formación da Canle da Mancha, e a escisión produxo os tres dialectos do Celta P: galés, córnico e bretón. Dentro do Paradigma da Continuidade Paleolítica,o desenvolvemento desta hipótese terá que ter en conta tambén ó fisterre galego como parte dese paleo-territorio armoricano ocupado por falantes de Celta P, que, ademáis da lingua, poderían ter compartido a mesma fórmula agrogandeira do bocage moito antes do século V da nosa era. En resumo: na nosa opinión, as frechiñas da figura de W. Scut van en dirección oposta.

(1) Imaxe e datos en "A Geography of P-Celtic", Maastrich, 2017, Language in European Prehistory: https://youtu.be/Jjq_sywIsXg