Fotografías: Anxo Martínez-de Alegría
O ollar non acostumado, nidio e limpo de preconceitos dos estranxeiros que visitan ó noso país é capaz de ver a paisaxe de Galicia inzada de hórreos como o que realmente é: unha paisaxe monumental sacralizada. “Sonche capeliñas, non si?”. Nós, con certa suficiencia, respostámoslles: “son graneiros para curar o maínzo”. E quedamos satisfeitos. Castelao tambén contaba a mesma anécdota que lle acontecera cos turistas; foi el quen forneceu a primeira explicación etnográfica sobre o aspecto dos hórreos, que semellan pequenos templos ás veces agrupados, coas cruces nos seus testeiros. Dicía o mestre que a feitura relixiosa dos hórreos viña do respeto que os galegos sentiamos polo pan. Bicabámolo se tiñamos que tiralo, pois o pan non é outra cousa que o Corpo do Noso Señor. É por iso que os hórreos terían forma de relicarios ou uchas sagras, xa que gardan o pan de todo o ano. Pola nosa conta engadimos que sen dúbida foron tambén tumbas, ó agocharen un Corpo Santo.
O enigmático uso funerario do hórreo através dos tempos e da xeografía, en varias culturas lonxanas afastadas do cristianismo, ven sinalando unha hipótese ben máis fascinante: non sería o hórreo o que ten feitura relixiosa, pola contra son as tumbas, os templos e as igrexas as que adoptan feitura de graneiros. Antes de acadar a súa categoría singular, as tumbas e os templos foron primeiro hórreos elevados sobre esteos para evitar a humidade do chan. Neste artigo imos ver como é que o hórreo (despensa-graneiro) chegou a ter unha función funeraria que deu paso á súa conversión en relicario (contedor sagro) e logo templo.
Hórreo de San Paio de Navia (Vigo) cun rosetón de ventilación sobre a porta, calado cunha flor hexapétala. O prototipo acadará maior esplendor nos rosetóns das igrexas. Fotografía: Anxo Martínez-de Alegría.
Cumpre, entón, fornecer unha pequena mostra da práctica funeraria antiga da deposición das reliquias dos defuntos en hórreos ou urnas funerarias en forma de graneiros. No territorio ocupado pola antiga Gallaecia este costume practicouse, aínda que nos pareza increíble, ata mediados do século pasado nos Ancares leoneses. Antes de ser enterrado, o corpo do defunto era gardado cinco días no hórreo, cun podón de mango curto sobre o peito, segundo refire o etnólogo Clodio González. Poderiamos preguntarnos se a deposición no hórreo viña da necesidade meramente práctica de preservar o corpo ata o momento do enterro. Mais o detalle da ferramenta sobre o peito do defunto suxire que se trata dun ritual funerario moi lonxano, xa incompresible.
Miña sogra morreu onte, enterreina no palleiro,
deixeille un brazo fóra pra que tocase o pandeiro
Na Idade do Bronce en Centroeuropa, na zona da Pomerania, tiñan o costume de depositar as cinzas dos defuntos en urnas cinerarias en forma de hórreo. Hórreos idénticos ós nosos, que lles serviron a Jorge Dias e á súa equipa para soster a idea de que os hórreos galegos e os espigueiros portugueses foran de orixe sueva. Mais os horrea prerrománs que están a atoparse nos castros galaicos (Outeiro do Castro, entre Baños de Molgas e Xunqueira de Ambía), ou as testemuñas dos historiadores románs, Varrón e Plinio, que documentaron abraiados o feito de que na Hispania Citerior se construían graneiros de madeira sobre soportes que permitían a ventilación dende abaixo, non serven para alicerzar a tese da orixe sueva do hórreo no noroeste peninsular. O hórreo galego ven de moito antes. E onde nos referimos ó galego, pode entenderse o do noroeste en xeral.
Hórreo en Abelleira (Muros). Fotografía: Anxo Martínez-de Alegría.
Outro exemplo do uso funerario dos graneiros son as coñecidas como urnas ou estelas oikomorfas de La Bureba (Burgos), de época romá aínda que seguindo tradicións funerarias autóctonas anteriores á romanización. Máis que forma de casiña, para nós teñen forma de hórreo elevado sobre piares, cunha decoración como a que aínda levan os hórreos asturiáns máis antigos, a base de símboloxía solar protectora: hexapétalas, radiais, hexasqueis, etc.
Urna oikomorfa de Poza de la Sal segundo a base de datos Hispania Epigraphica, exemplar 31412.
A imaxe da urna funeraria en forma de hórreo de Poza de la Sal serve para achegármonos polo miúdo á estructura arquitectónica do templo grego e comprobar que se calca sobre a dun hórreo: os paneis laterais dos hórreos prefiguran as metopas decoradas dos templos; os esteos dos hórreos avanzan o que serán os fustes das columnas nos templos; os tornarratos desenvolveranse nos capiteis das distintas ordes; e a propia cámara do hórreo petrificarase como frontón dos templos. O arquitecto Luis Moya xa establecera un paralelismo formal, aínda que non funcional, entre os hórreos galegos a dúas augas e as tumbas licias, as urnas cinceiro etruscas e a arquitectura do templo clásico grego. Mais dende o noso punto de vista non se trataría só do uso da mesma técnica construtiva nos hórreos, nas urnas funerarias e nos templos, senón que na antigüidade os tres non se diferenciaban, foron unha mesma construción: unha cámara sagrada elevada sobre piares. Sagrada polo seu contido. Doutra banda, o estudo filolóxico apórtanos información insospeitada: do termo cella xurden tanto celeiro (graneiro) como cella (o sancta sanctorum dos templos, o sagrario).
Exclusivas da Gallaecia tardoantiga son as tampas sepulcrais chamadas laudas de estola, como a de Modesa ou Modesta atopada en Rebordáns. Reciben este nome porque a forma en aspa coa que van decoradas lembra a estola dos diáconos. Coidamos que o motivo da chamada estola podería tentar reflictir a forma do teito a catro augas dun hórreo. Vese na feitura de hórreo arcaico do belísimo sepulcro do Conde Santo de Vilanova de Lourenzá.
Sepulcro do Conde Santo en Vilanova de Lourenza. Fotografía: Dolores González de la Peña.
O teito a catro augas (con perfís en forma de estola) vai cuberto coa tella de lousa dos hórreos galaicos lucenses disposta como escama de peixe. Leva nos laterais a trama vexetal dos hórreos, como cinguida no medio pola faixa; e nos frontais, os penais como dúas columniñas. A arca exhíbese na actualidade como un hórreo, sobre uns pés de feitura máis recente, aínda que probablemente seguindo unha tradición moi antiga. É de salientar que a decoración protectora de flores hexapétalas dobres e sinxelas que luce no teito e nos frontais é a mesma que levan os antigos hórreos asturiáns ou o hórreo fotografado por nós en San Paio de Navia (Vigo). O interese da peza vese incrementado polo feito de que se trata dunha arca marmorica, é dicir, un hórreo de alabastro, que chegou navegando polo océano segundo a tradición lendaria conservada na vila de Lourenzá. Repítese aquí, logo, o vello motivo folclórico que conta a chegada ás nosas costas do corpo do patrón Santiago Apóstolo.
Asemade, a comparación etnográfica apórtanos datos moi interesantes e esclarecedores sobre o simbolismo do hórreo como tumba e, logo, templo. En África para os nativos kapsiki de Camerún e Nixeria ter un hórreo reflictía habitar o mundo, ser unha persona real, con fogar, labradíos e bens. Como en Galicia, onde se adoita grabar a data da súa construcción e o nome do clan familiar no testeiro, o hórreo dos kapsiki viña a ser un alter ego do seu propietario. A identidade ía aínda máis aló pois as tumbas que estes excavaban lembraban na súa forma a graneiros (Van Beek e Avontuur). Os kapsiki chegan a dicir que “un chefe nunca deixa o seu fogar senón que é inhumado baixo o seu graneiro”. A súa máxima acércanos á sacralidade do hórreo como símbolo territorial dun clan, fundado polos ancestros da familia. O hórreo é, pois, alicerce sobre o cal se estabelece a ancestralidade, un edificio místico-relixioso: graneiro, tumba dos antergos, templo da comunidade. O antepasado fundador, case que divinizado na arca familiar, protexe coa súa presenza a comunidade e os seus bens máis prezados.
Hórreo en Aldán. Fotografía: Anxo Martínez-de Alegría.
Sobre a apaixoante cuestión da orixe dos hórreos téñense pronunciado moitos investigadores. Ademáis da hipótese da orixe sueva, temos a da orixe palafítica, con moita máis sona, que propuxera o polaco Frankowski. Este estudoso foi o primeiro que adicou unha monografía ós hórreos do noroeste da Península Ibérica (1918), cuxa orixe remontaba ás técnicas construtivas das vivendas das aldeas lacustres da prehistoria europea, sostidas sobre paus. Pola súa parte, na tese de doutoramento do francés Abel Bouhier (1979), adicada ó estudo do complexo agrario galego, concluíase que a área de distribución dos hórreos en Galicia superpoñíase á área de distribución das cámaras funerarias megalíticas. De novo a filoloxía ven aportar outro dato que liga ámbolos dous, pois o nome de arcas en galego aplicouse tanto ós dolmens como ós celeiros. Máis aló da semellanza formal entre uns e outros, nós aventuramos unha identidade funcional entre as cámaras dos megálitos e os horrea tras o repaso transcultural fornecido a prol do motivo dos graneiros como contedores funerarios (e logo templos) na antigüidade e na actualidade, con vestixios deste costume que chegan ata os nosos días nos Ancares leoneses. Cecais por esta razón Jovellanos no seu primeiro testamento deixou por escrito a súa vontade, xa non tan extravagante, de ser enterrado nun solhorru, baixo un hórreo. É seguramente o carácter místico e trascendental do hórreo o que pode explicar o feito sorprendente de que a igrexa onde oficiou por primeira vez San Patricio en Irlanda foi... un graneiro!
No hay comentarios:
Publicar un comentario