Menhir mariño en Fornoucos (Coto da Modia - Vilasuso, Narón)

Moi preto do dobre castro de Vilasuso (Narón), composto polos dous recintos da Pedreira de Arriba e a de Abaixo, pero non cara o val, senón na outra vertente que mira ó mar, e no lugar de Fornoucos (Coto da Modia), o meu irmao atopou hoxe este interesante menhir que, pola nosa parte, consideramos que podería ter funcionado como sinal de navegación ou en relación coa pesca, como os kummeli suecos. Xa que, logo, vese dende o mar.

 Menhir de Fornoucos enfiando Punta Campelo. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Presenta forma bifacial, é dicir, está aparentemente labrado como unha ferramenta prehistórica, cecais coa mesma técnica. Pola súa cara posterior ten como unha espalda coa curva da lordose, bulbo característico do proceso de talla para desprendelo do grande bolo ó seu carón. Na cara frontal e na súa parte máis distal aínda poden percibirse as pegadas duns retoques no extremo. Neste senso, aseméllase ós menhires do Bas Léon descritos por Tilley, labrados "in the form of giant axes" (The Materiality of Stone, 2004, px. 47); como eles, ten tamén na súa cara dianteira nódulos doutro mineral máis escuro que lembran machados puídos.

Extremo coas pegadas da talla. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Nódulo máis escuro encastrado no menhir; ten forma de machado puído.

(C) Andregoto Galíndez, 2021.

Está orientado cara ó océano, nunha liña imaxinaria que pasaría polo punto máis occidental da Irlanda e Islandia ata Groenlandia, ó estilo dos Menhires pola Paz coruñeses, só que este non é de antonte. Neste punto, aseméllase de novo ós menhires bretóns (Tilley, no estudo citado), pois algúns forman longos aliñamentos na costa conectando visualmente con promontorios destacados como Cap Sizun e a Península de Crozón. No folklore da Pena Molegha documéntase a lenda (1) de que as pedras transfórmanse nun rei e os seus cabaleiros na mañá de San Xoan, para despregarse pola contorna e protexela. O que coincide coa función tutelar que propón Tilley para os menhires mariños da Bretaña francesa. De que teñen que protexer o territorio?

Contraforte xeolóxico que ampara o Val de Trasancos. Resto dos pregamentos hercínicos que conformaron a orografía galega. É o único caso que está tan preto da costa e orientado paralelamente a ela. (C) Imaxe capturada do Google Earth.

Tilley expón que un dos principais motivos para erixir os menhires nas costas é que poideron ter actuado como medio simbólico de deter os futuros avances do mar nunha época na que as transgresións mariñas foron moi intensas. A lenda que rodea o menhir de Men-Marz en Haute-Léon confirma a súa proposta: din que foi chantado máxicamente pola irmá de San Pol, e dende entón o mar cesou no seu avance devastador das terras da abadía. Na costa ártabra precisamente onde se sitúa o noso menhir temos dúas lendas de cidades asolagadas: a de Valverde en Doniños e a de Marnela en Pantín. Baixo el e xa na beira do mar, o castro de Pena Lopesa, estragado polo avance mariño.

Castro de Pena Lopesa, o Tintagel ártabro (segundo carteis informativos de Vilasuso).

(C) Anxo Martínez-de Alegría, 2021.

Sébillot na súa obra Le Folklore de France (1904, px. 330) anota tamén uns casos que poderían entrar nesta función protectora das pedras contra ó asolagamento da terra. Pedras que se son quitadas de onde están, do burato manaría unha grande cantidade de auga que somerxería o mundo; ou sexa, son pedras que teñen unha función de tapón inverso (válvula antirretorno) entre o medio acuático e o terrestre.

Vista do océano dende o menhir. Unha paisaxe e un ecosistema excepcionais, afortunadamente protexidos dos eólicos pola Rede Natura 2000. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Existen rutas a pé promovidas polo Concello de Narón no entorno natural desta costa: Ruta Pena Molexa - Monte da Lagoa.

(1) Pena Graña, Narón. Un concello con historia de seu, I, 1991.

Dona Mariña, Sedna e a Mermaid

A María Alonso Echanove

Sedna é un ser mitolóxico inuit (ou mellor, un espíritu mariño), é "a muller que non quería casar", e aínda así casou cun can, co que tivo ós Qallunaat, ós canciños (Qudlunait) ou cachorriños ancestros dos europeos (H. Newell Wardle: "The Sedna Cycle: A Study in Myth Evolution", American Anthropologist, New Series, Vol. 2, No. 3, 1900, pp. 568-580). Para os inuit nós somos descendentes de Sedna. E nós tamén gardamos a privilexiada memoria delo, como veremos.

Sedna é como a Mermaid irlandesa, medio peixe medio muller. Na base de datos do Folkore da Irlanda (duchas.ie) hai unhas 900 lendas e transcricións sobre a Mermaid: o seu vínculo coas focas, a capiña de pel de foca que a cubre e que lle resta poder perdela, as membranas entre os dedos, o seu matrimonio case forzado cun home do lugar, o seu carácter de ancestro dalgunhas familias irlandesas, maiormente daquelas que levan o "Mac" ou o "O" nos seus apelidos. A Mermaid adoita peitear os seus longos cabelos cun pente de cuncha, aínda que o paralelismo con Sedna no relato inuit non é aquí tan chamativo: Sedna non pode peitearse, ó non ter dedos, e é o xamán o que vai peiteala nunha das súas viaxes ou estados de consciencia alterada (trances) para tranquilizala e favorecer o retorno da caza, que ía escaseando cecais por ter violado algún tabú imposto pola muller mariña inuit. É curioso que a Mermaid tambén impón condicións para a convivencia cós humáns (non matar focas, por exemplo), máis sempre acabamos por incumprilas...

O seu aspecto e o seu carácter de ancestro xenealóxico volvémolo atopar na figura da "molher marinha" da lenda galega, a única que temos, que conta a orixe da familia Mariño. Abel Lorenzo Rodríguez estuda a relación entre Dona Mariña e a Mermaid, pero para o autor a cualidade de ser estas lendas mitos atlánticos fundacionais de estirpes queda circunscrito a unha xeografía atlántica limitada a "las Islas Británicas hasta la costa de Noruega pasando por Bretaña y especialmente en Irlanda donde se han catalogado numerosos relatos nobiliarios relacionados con el motivo de la Seal Woman" ("Hijos del mar. La sirena en el mito fundacional de los Mariño", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2019). Non se albisca, pois, nada da Sedna inuit.

Sedna, Dona Mariña, Venus (1) ou a Virxe do Carmen. Técnica mixta: plastilina, algas, escamas de mica e medalliña da Virxe. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Nós, pola nosa parte, pensamos que efectivamente trátase, como expón Lorenzo Rodríguez, dun mito atlántico xenealóxigo (fundacional, cosmogónico ou da creación), ó que engadimos que probablemente espallouse dende Galicia polo Atlántico Norte no Holoceno, ó finalizar a última glaciación fai 10.000 anos, cando aínda viviamos como inuits adicados á caza e á pesca.

A consideración da muller mariña como encantada (Tenreiro Bermúdez: "A lenda melusínica no folklore galego: apuntamentos sobre o culto e o popular") vería dada, entón, por ser un ser espiritual có cal só era posible a comunicación na prehistoria mediante as técnicas de éxtase que levaban xunto dela ós xamáns.

(1) Os investigadores Israel Barandela Ribero e José Manuel Lorenzo Rodríguez enlazan a lenda melusínica e a divindade feminina mariña (Venus), e consideran que Santa Mariña é a versión cristianizada deste vello culto pagán: "El culto a Santa Mariña en el norte de la Península Ibérica y sus conexiones con la Europa Atlántica", Porta da aira: revista de historia del arte orensano, 13, 2011.

 

Configuración da paisaxe pacega de Galicia

Fato de ovellas no pazo de Santa Cruz de Mondoi, no interior dun antigo recinto gandeiro que era vixiado dende a torre da esquina. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Boiciño da igrexa de Santa Cruz de Mondoi. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Imos ver cómo a orixe da parroquia galega está estreitamente vencellada ó recinto pecuario neolítico (o palatiom > pazo indoeuropeo do profesor Moralejo), que é a peza central a partires da cal se formou a paisaxe cultural galega. Polo tanto non son os recintos fortificados da Idade do Ferro, nin as vilas tardorromanas formadas aparentemente no entorno deles, nin as agras de Bouhier, os elementos fundacionais da nosa paisaxe cultural, fortemente antropizada, máis cun vencello ó nicho ecolóxico do gando vacún moi evidente: todos estes elementos xurden do primeiro recinto que acolleu o gando bovino (o pazo), e articúlanse en torno del, poidendo aparecer todos eles deste xeito segundo acaden o grao de desenvolvemento que amosamos a continuación.

Paisaxe cultural en torno ó pazo de Santa Cruz de Mondoi (sinalado en amarelo), coa ubicación da igrexa de Santa Cruz nun extremo da área que tería ocupado o primitivo recinto gandeiro. As liñas de puntos azuis sinalan os ríos e a súa zona de influencia. (C) Visor da Xunta de Galicia, capa do Vóo Americán de 1956-57.

Boiciño da igrexa de San Pedro de Porzomillos. (C) Dolores González de la Peña, 2021.

Paisaxe cultural ó redor do Pazo de Ansoi en Porzomillos, coa igrexa de San Pedro en directa relación visual co pazo e comunicada con el por antigos camiños (microtopónimos Calzada, O Carreiro). (C) Visor da Xunta de Galicia, capa do Vóo Americán de 1956-57.

Estes dous exemplos gráficos amosan o que podería ser considerado o modelo ideal de asentamento nun nicho ecolóxico natural de interfluvio, nun espazo amplo inter ambas aquas, o cal conforma o recinto gandeiro, e, estreitamente vencellado a el, un pequeno temenos circular ou espazo sacro que acabaría por desenvolverse como recinto parroquial có cristianismo, pero aínda conservando o elemento fundacional que o vencella coa gandeiría: os inexplicables boiciños que coroan as acróteras das dúas igrexas. Nótese que nestes dous casos o adro mantén aínda bastante ben a súa primitiva morfoloxía circular, o que segundo Mingote Rodríguez é indicativo de que se trata dun camposanto ben antigo. O autor defende a hipótese de que os camposantos ou adros sexan previos ás igrexas: así, a uns douscentos metros dun castro en Coeses (Lugo) ten aparecido unha necrópole nunha chousa circular na que se atopou gran cantidade de vasillas funerarias (A rede de igrexarios e a identidade do territorio: os conxuntos vinculados ao patrimonio arquitectónico parroquial no medio rural do noroeste galego, tese de doutoramento, 2015).

Obsérvase que o Castro e o Castrillón están máis afastados dos recintos pacegos e das igrexas, nunha situación periférica apta para as labores agrícolas e para o control dos accesos ó recinto pecuario principal; teñen, pois, unha funcionalidade semellante á que hoxe vemos na torre de vixiancia ergueita no perímetro do pazo de Santa Cruz.

Concíbese deste xeito, a unha escala natural e adaptada á paisaxe, un espazo trifuncional do tipo sinalado por Bruce Lincoln (Sacerdotes, guerreiros e gando), non necesariamente indoeuropeo, estando o temenos funerario asociado indisolublemente ó pazo. De feito, aínda hoxe as antigas familias propietarias destes seguen a ser enterradas nos seus respectivos adros parroquiais (v.gr. os Leis Bugallo).

Este é, polo tanto, o modelo teórico, que atopamos íntegro na zona de Mondoi e Oza dos Ríos. Ó ocupar o temenos funerario o borde do vello recinto pecuario neolítico, e ó valarse este, o temenos pasou a ocupar unha situación periférica, a cal na nosa opinión propiciou que nalgúns casos se levara o adro cara ó outro elemento do conxunto, cara ó recinto fortificado periférico (existindo antigas igrexas fundadas sobre os castros).