Revolta

O avoíño de Manuel Ruibal descansando na súa saa de paredes de cachotería có lume aceso á súa beira, sentado nunha vella cadeira de vimbio có canciño durmindo confiado no seu colo, lémbranos no porte a un antigo chieftain ou a un rei escocés, daqueles primeiros reis que vivían como o pobo, sen roupas de satén ostentosas, sen pretensións, só tendo moi claro cal era o seu cometido na vida. O home ten un ollar no que se descubre unha sabiduría milenaria que cecais lle faga sorrir por algo que só el coñece..., e ós seus 96 anos aínda lle ten afición ó traballo físico propio do agro, como o de partir a leña! Del imos aprender un significado do termo revolta que se lle escapou a Bouhier, o francés que adicou parte da súa vida ó estudo da paisaxe agraria de Galicia, unha acepción que descoñecía ata o Eladio Rodríguez! Xogamos con vantaxe ó dispor dun informante de primeira, un mestre: o señor Pepe do Curro (José Rodríguez Coto), que xa colaborara có concello de Carral na recuperación dos muíños de Costa da Égoa.

"As revoltas eran os cerrados que se facían no monte aberto para acubillar as vacas, feitas de pedra ou terra. Cada familia tiña a súa, ou varias, e se se abandoaban, outro veciño podía ocupar o lugar có seu gando. Adoitaban estar xuntas e marcadas nas catro esquinas con cruces" (definición fornecida por Manuel Ruibal segundo explicacións do seu avó, nado en Carral).

Así pois, peches para gando no monte comunal, feitos de terra ou pedra. Quedaríanos perfilar en que se diferencian as revoltas das chousas, que tamén aparecen no monte aberto e están pechadas, como indica a etimoloxía (do latín clausa, participio de claudere, "cerrar"): eu, sen entrar moito en materia xa que non a coñezo ben, diría que unha gran diferencia é que a función orixinaria das chousas non tiña que ver exclusivamente có gando, pois é que nelas, por exemplo, podía sementarse toxo.

A partires dunha acepción fornecida por Eladio Rodríguez no seu Diccionario enciclopédico gallego-castellano

Revolta 4: Terreno de monte donde se planta el trigo que se siembra en la revolta (v. Revolta 1: Revuelta, segunda vuelta o repetición de la volta (v. Volta 13: labor que se le da a la tierra)).

varios investigadores do eido da toponimia teñen establecido que o topónimo Revolta podería gardar relación coas curvas dun camiño ou río, ou ben podería aludir ós terreos nos que se sementaban cereais ou outros vexetais na segunda volta ou labor que se lle daba á terra.

Grazas a importantísima achega do noso informante podemos asegurar que, de atoparse no monte aberto e presentarse varios destes cerrados xuntos, o topónimo faría referencia á existencia dun antigo sistema de acubillar o gando mediante peches de terra ou pedra. O sistema aseméllase, na forma que adoptan os recintos, á tipoloxía da paisaxe de cerrados de bocage establecida polo francés Bouhier; máis non no modo de peche, que ven sendo vexetal no bocage. A asociación por contigüidade das chousas e das revoltas é bastante recurrente na paisaxe de cerrados do interior da provincia polo que podería constituír unha tipoloxía nova (paisaxe de revoltas) a ter en conta na caracterización da paisaxe histórica do agro galego.

Toponimia de gandeiría no Pazo de Ardemil - Ordes: Pazo (indoeuropeo palatiom, "aprisco de orixe neolítica para recoller o gando" (hipótese de Moralejo-Best), Revolta Vella, Revolta do Pazo e Valada dos Vidueiros (posible derivado do latín vitulum, "tenreiro").

Respecto á forma de delimitación das revoltas, mediante catro cruces nas catro esquinas, lémbranos á dos seles vascos: "Los mojones que componen un sel son el central, kortarri o austarri, y los periféricos o baztermugarriak que comúnmente son ocho, aunque como ya hemos apuntado anteriormente, en ocasiones solo tienen cuatro [...] los mojones periféricos o baztermugarriak, no son piedras trabajadas. No obstante, sobre los periféricos, dice J.J. Lasa que son cuatro mojones de forma arqueada, colocados en los cuatro puntos cardinales. En ocasiones también se sustituían por señales de cruz en los árboles de los extremos del sel, o bien por cruces en las peñas" (Rementería y Quintana: Los seles de Busturialdea y Urdaibai: paisaje, cultura y etnografía, 2010).

Finalmente, sospeitamos que na acepción fornecida por Eladio Rodríguez (Revolta 4) relativa ó terreo do monte onde se planta trigo da segunda volta, se está a falar destas mesmas revoltas ou peches gandeiros que, unha vez ben fozadas e estercadas polo gando, poderían terse usado nunha segunda volta ou turno para sementar esporádicamente algunha colleita de calquera vexetal ou cereal sen necesidade de arar a terra. Sendo este sistema de cultivo dos máis arcaicos e respetuosos có medio.

Respecto á etimoloxía, semella vir dunha base latina prefixada *volvita, que volve sobre si mesma, ben referíndose ó uso da terra por turnos (gandeiro - agrícola), ou á forma do cerrado, que volve sobre sí e pecha o recinto, sen descartar o de bóveda, pois complementaría a hipótese de Moralejo-Best sobre as vivendas absidadas neolíticas (palatiom = "apsidal shepherd's house annex sheppy").

Prototipo de paisaxe de revoltas gandeiras no entorno do Castro de Ares (Trasanquelos, Oza-Cesures). No centro da fotografía, a roda do castro sinalada cunha estreliña laranxa.

(C) Elaboración propia a partires da capa catastral do Visor PBA da Xunta de Galicia, sobre o fondo do Voo Americán de 1956-57.