As revoltas dos castros: o caso das Quenllas do Forno

 Revoltas dos Casaliños e da Leira Vaca, Casaslongos (A Laracha).

(C) Manuel Ruibal R, Voo do 21/2/22.

Situación con respecto ós cursos fluviais do aparentemente dobre castro das Quenllas do Forno e do castro da Maseira (O Buriz). Recóllese a microtoponimia relativa ós recintos (Revolta, Curro) e ás vías de tránsito (Camiño Real, Porto Bois). (C) Capa de relevo do Visor PBA da Xunta de Galicia.

Dobre castro das Quenllas do Forno (O Buriz).

(C) Voo Americán de 1945-46, IGN.

Toda vez que nunha entrada anterior (Revolta) presentamos unha nova tipoloxía de paisaxe agrogandeira galega, baseada nos recintos pecuarios chamados revoltas, dos que nos falara o señor José Rodríguez Coto, "Pepe do Curro", veciño de Carral, quedamos coa impresión de que esta paisaxe coincidía có tipo que Bouhier denomeaba como paisaxe de cerrados ou de bocage, propio do extremo noroeste.

O bocage é un tipo de paisaxe antropizada que na bibliografía vense considerando específicamente gandeira, mais con peches vexetais, mentres que os das revoltas son de terra ou pedra. O bocage, segundo a bibliografía sobre o tema que temos manexado, e concretamente na obra de Bouhier sobre a paisaxe agraria galega, podería ser o modelo máis antigo de xestión da paisaxe para uso gandeiro, probablemente de orixe neolítica.

No dobre castro das Quenllas do Forno do Buriz a microtoponimia infórmanos do carácter pecuario dos dous recintos (Curro e Revolta). Por outra parte, o entramado que se visualiza na imaxe do relevo como unha zona de trincheiras de pouca profundidade entre as dúas croas e arrodeando á do sur, que podería parecer en principio un elemento defensivo máis entre os dous recintos, revélase na fotografía aérea de 1945-46 como un conxunto de revoltas ou peches gandeiros de terra, é dicir, formados mediante a mesma técnica coa que se construíron as croas e os parapeitos defensivos dos nosos castros, da que só se diferenza por acadar unha menor altura / profundidade nos valos. Temos, porén, nas revoltas, a pervivencia dunha técnica construtiva milenaria, que ven sendo a mesma que usaban os nosos paisanos castrexos.

O que nos dá a chave para considerar estas revoltas do castro das Quenllas do Forno coetáneas do recinto habitacional da Idade do Ferro é, non só o emprego da mesma técnica construtiva para facer os peches gandeiros, senón tamén a restante microtoponimia, Camiño Real e Porto Bois, que indican o carácter pecuario do asentamento dende tempos recuados.

No noso folkore a funcionalidade gandeira destas trincheiras semisubterráneas ou excavadas na terra permaneceu nas lendas que recolleu Mar Llinares García (Mouros, ánimas y demonios, 1990, px. 72): eran como tuneis polos que iba o gando dos mouros (cabalos, sobre todo) dende o castro a beber á fonte ou ó río. Efectivamente, entón, o gando podería ter estado dentro do complexo do recinto menor e desprazarse polo entramado de valos das revoltas periféricas. 

Con este sentido de "subterráneo" ligaremos a etimoloxía de revolta. No Du Cange ven un significativo texto do Roman d'Abladane onde se fala dunhas galeirías subterráneas chamadas vaultes: "Et dit que li Messagiers y entreroit par Vaultes, qui estoient faites dessous terre de long temps". Mais tamén no Du Cange temos a entrada bolbitum, "esterco dos bois", que ligaría as voltas e revoltas ós lugares onde se estabulaba o gando.

Enorme valo da Revolta das Quenllas do Forno. (C) Dolores González de la Peña, 2022.

Marco nunha das esquinas (vai sinalada coa frecha vermella no mapa do relevo) da Revolta das Quenllas do Forno. Era preceptivo indicar con marcos as catro esquinas das revoltas, segundo declaracións do noso informante o señor Pepe do Curro.

(C) Dolores González de la Peña, 2022.

Concluíndo:

1. Temos entón unha técnica construtiva milenaria de peches gandeiros de terra (ou pedra), que pode aínda conservarse asociada ós castros (caso da Revolta das Quenllas do Forno no Buriz, ou do castro da Revolta en Narón), ou ben atoparse desligada deles (Revoltas dos Casaliños en Casaslongos - A Laracha), o que podería indicar que son de recente construción.
2. A partires dela configurouse a primitiva paisaxe neolítica galega a base de cerrados gandeiros de terra (ou pedra). O bocage vexetal da tipoloxía de Bouhier derivaría das revoltas e teríase espallado posteriormente polo noso territorio.
3. O complexo formado polo castro gandeiro (croa + revolta) amplía considerablemente o espazo dos asentamentos do Ferro, que xa non se limita só as croas e ós seus parapeitos.