A patria violada

Nun artigo de Manuel Ferreiro "Eduardo Pondal á procura do verbo sublimado. Arredor das re-escrituras pondalianas" (en Modelos de Lingua e Compromiso, 2014) dise que "a interpretación de Queixumes dos Pinos non permite dúbidas verbo do verdadeiro sentido e intención da súa obra poética".

Dito sentido e intención, nas palabras do propio Pondal, falando de si mesmo en terceira persoa, e redactadas para un estudoso que lle preguntara polo tema, eran os seguintes*:

"Casi todos los escritores que se han ocupado con más o menos brillantez de los Rumores y Queixumes de los Pinos del Sr. Pondal, casi todos extienden sus estudios a los elementos menos trascendentales, y no han captado el elemento capital, el elemento culminante de su obra. Nosotros creemos haber descubierto su verdadero sentido. Los Rumores, los Queixumes de los Pinos son un símbolo, un símbolo que revela un gran propósito latente: el resurgimiento y la redención de su querida Galicia. Son, además, una queja, una protesta, una [...], una rebelión contra la abrasión y despotismo castellanos por haber intentado borrar la lengua, las costumbres, la poesía, el alma gallega y la vida ¿regional? de Galicia.

Noutra redacción da nota pondaliana, aportada por Ferreiro, incídese nestes motivos ó contraporlles os xuízos da Pardo Bazán: “La Sª Bazán sólo atendió a la parte soñadora y amorosa de los Queixumes, mas no dio en la clave de esos cantos [...]. Mas en los Rumores y en los Queixumes nosotros no vemos más que una cosa: una rebelión, una protesta; mas la parte revolucionaria, la parte política, la parte patriótica, esas no las vio la Bazán”.

Fragmento dun mecanoscrito de dona Emilia Pardo Bazán: a súa crítica céntrase no ideal amoroso do poeta, o cal semella, segundo a autora, "un guerrero semisalvaje que se apodera de la mujer como de una presa", ó tempo que exemplifica a súa opinión con algúns versos traducidos de Queixumes dos pinos nos que se presenta o rapto da muller. Cecais, tal e como considerou a escritora, e posteriormente María Xosé Queizán nun traballo excelente (Misoxinia e racismo na poesía de Pondal, 1998), estes poemas reflicten un modelo de pensamento patriarcal, a consideración da muller por parte do poeta como obxecto inerte e indefenso, a disposición e suxeito ás pasións violentas do home.

Mais se nos limitamos a esta lectura superficial destes poemas nos que se exerce a violencia sobre a muller en Queixumes dos pinos é imposible chegar a percibir un dos temas centrais da obra. Porque, entón, onde se agochan nos versos de Queixumes os temas da "abrasión y despotismo castellanos por haber intentado borrar la lengua, las costumbres, la poesía, el alma gallega"? Onde se narra a violencia que Castela exerceu sobre Galicia, á que alude Pondal con insistencia, dicindo que é unha das chaves da obra?

A identificación da muller coa patria foi un tópico do romanticismo coñecido por Pondal e utilizado na súa obra dunha forma transparente ("Oda": "Como Virgen hermosa, que sin amor suspira, y yace como flor descolorida [...] así gentil Galicia tú yacías"). Dentro desta equivalencia muller = patria, amáis, o rapto da muller, a súa violación, formou unha alegoría específica do romanticismo coa que se adoitaba aludir ós procesos coloniais que asobaiaban nacións primixenias. Neste sentido, a obra do romántico William Blake, que está por ver se puido influír na do noso bardo, utiliza a alegoría na violación de Oothoon** (Visions of the Daughters of Albion, 1793), que alude á opresión patriarcal sobre das mulleres, mais tamén á escravitude e ó proceso colonial sobre os nativos americanos (A Guide to the Cosmology of William Blake, K.S. Freeman, 2016).

Oothoon, collendo flores no val de Leutha, atópase coa brillante ninfa Marygold. (C) William Blake.

Sostemos, pois, a posibilidade de facer unha lectura alegórica dos poemas pondalianos nos que se exerce violencia sobre da muller na obra Queixumes dos pinos, como plasmación do proceso colonial que Castela exerceu sobre Galicia, nacións personificadas respectivamente como home violador, e muller doncela violada (v.gr. "Pilleina antr'os pinos soa"). Diferenciándoos doutros poemas nos que asoma un sentimento de saudade pola ausencia, outras inxenuo ou bucólico (v.gr. "Á sombra tecida, d'espeso zreixal"), que darían conta, por oposición, do xenuino amor que os naturais sentimos pola nosa terra.

* Cito polo artigo de Manuel Ferreiro pero elimino os corchetes e parénteses, que dificultan a lectura. As notas de Pondal tituladas "Concepto de los Rumores y de los Queixumes de Pondal” ou “Trascendentalismo de la obra del Sr. Pondal” consérvanse en varias versións manuscritas na RAG; son de lectura moi difícil pola deficiente conservación do soporte e a propia escritura do poeta.

** Cfr. o motivo que o inspirou: o rapto de Oithona na obra de Macpherson.