Cervos e círculos concéntricos

Representacións da viaxe ó Alén no xamanismo galaico

Petróglifo da Laxe dos Carballos co grande cervo - parque arqueolóxico de Campo Lameiro.

(C) Dolores González de la Peña, 2023.

Seguimos á profesora Nataliia Mykhailova principalmente en dous artigos:

"Shaman, hunter, deer" (Adoranten, 2017).

"The cult of the deer and shamans in the deer hunting societies" (Archaeologia Baltica, 2006).

Neles establece que o culto totémico ós cérvidos (en xeral son casos de alces e renos os que menciona Mykhailova)  foi fundamental nos pobos de cazadores das forestas de Eurasia, e que nese culto o xamán desempeñou o rol principal, caracterizado el mesmo como cérvido coa súa vestimenta feita coa pel do animal e tocado de cornas, símbolo da súa forza e poder. A investigadora atopa evidencias do xamanismo na Prehistoria nalgúns enterramentos mesolíticos da Bretaña francesa, Dinamarca, Suecia ou Saxonia: por exemplo a existencia de enxoval de cornas apunta a inhumacións de xamáns. 

Durante o ritual do shingkelevun realizado para obter éxito na caza o xamán evenk vestido coa pel de cervo tiña que viaxar ó territorio habitado pola Madre dos Animais e Señora do Mundo, tamén ela mesma representada como cerva (alce ou reno). Para entrar no Alén tiña que atravesar unha pasaxe sinalada por unha rocha sacra ou adentrarse baixo a árbore sagrada do clan (P. Monaghan, Goddesses in World Culture, 2010); alí obtiña anaquiños de pel de cervo, que ó seren transportados ó Aquén transformaríanse nos animais.

Un outro implemento imprescindible do xamán fora o seu tambor, tamén vencellado ó cervo. Entre outros detalles que amosan a relación mencionamos que foi corrente debuxar estes animais na súa pel e grabalos no percutor, feito que xa tiñamos atopado no Paleolítico nas representacións artísticas dos chamados bastóns de mando (que en realidade son, segundo pensamos, percutores de tambores).

Percutor de tambor Sami no Buxton Museum and Art Gallery (Acc. No. M1152a.4).

Respecto ó tema da caza como desencadeante da entrada ó Alén temos variada documentación etnográfica e literaria:

1. Hai moitas historias entre os bantús de cazadores que perseguían animais ata un burato que os conducía á morada dos mortos (Garry e El-Shamy, Archetypes and Motifs in Folklore and Literature, 2017). A entrada ó Outro Mundo por un burato constitúe o motivo 92 do "Motif-Index of folk-literature", baixo as variantes de pozo, burato, manancial ou cova.
2. Nos contos populares siberianos a pasaxe ó mundo dos mortos se indica con frecuencia como un burato no chan ou no xeo dun lago ou río. Se unha persoa cae accidentalmente nel mentras caza podería regresar; e ata os mortos poden facelo se son guiados de volta por un xamán (Jacobson e Tepfer, The Hunter, the Stag and the Mother of Animals, 2015).
3. O cervo tamén aparece nas lendas celtas como o que conduce ós seus cazadores ó Alén. No relato dos Mabinogi, "Pwyll no Annwn", é precisamente durante unha cacería de cervos cando se produce a entrada no Alén do príncipe.

O carácter psicompompo do cervo vese tamén na transformación metonímica do animal, concretamente da súa corna, nunha embarcación condutora dos mortos ó Alén. Pode observarse nos petróglifos bálticos de barcos, que teñen a súa orixe na similitude entre a corna dun alce ou reno e unha embarcación esquemática cos seus remos ou tripulantes. Segundo Mykhailova existen unhas cántigas populares rumanas e ucraínas nas que unha doncela durmida viaxa nun berce situado na corna dun cérvido. A relación entre o cervo e o barco dos defuntos ten as súas raíces na Idade da Pedra, pois hai varios grabados de barcos con forma de reno no norte de Europa e na Siberia, dende o Mesolítico ata a Idade do Bronce (Mykhailova, Relics of the primaeval cult of deer in folklore of South Eastern Europe, 2021). Mais na nosa opinión non é só que as supostas embarcacións rematen nun prótomo de cérvido, senón que son representacións esquemáticas da corna, onde viaxa a doncela durmida das cántigas.

Corna-barco. Debuxo tomado de Coles 1991 representando a figuración da corna dun alce americano (apud Mykhailova, 2021).

Vistas as evidencias presentadas da relación dos cérvidos co Alén dende a Prehistoria, semella axeitado analizar as escenas dos petróglifos galegos de cervos orientados cara a círculos concéntricos neste contexto dos rituais xamánicos prehistóricos, xunto coas restantes representacións estudadas por Mykhailova. Os nosos petróglifos poderían representar a viaxe do xamán ó Alén transformado en gran cervo, figurado o acceso como unha sima esquemática formada polos círculos concéntricos.

Nese Alén o espíritu do xamán é devorado pola Nai dos Animais e renacido (parido de novo) como un dobre, que é colgado nun berce entre as ramas da árbore do clan (Monaghan) é dicir, entre as cornas do cervo, tal e como refire Mykhailova que ocorre nalgunhas cántigas rumanas e ucraínas. Parécenos que este mito podería estar a representarse na Laxe da Rotea de Mendo (Campo Lameiro).

Laxe da Rotea de Mendo co xamán renacido no berce formado pola corna do cervo.

(C) Francisco Javier Torres Goberna, 2013.

Non moi lonxe, no relato irlandés Buile Suibhne (s. XII), algúns investigadores ven reminiscencias destas prácticas xamánicas, amáis dunha clara invocación á Nai dos Cervos (Boucherit, "A deer cult in Buile Suibhne", 2011).

Finalmente, seguindo a Mykhailova (2021) o culto prehistórico totémico ós cervidos, vía xamanismo, remataría orixinando a crenza na Europa atlántica nos barcos dos defuntos con prótomo de cervo ou alce como vehículos que conducían ó Alén. Na nosa opinión non está ben resolto o paso dun psicopompo ó outro na proposta da investigadora, sendo o máis probable que a corna debuxada ou gravada esquemáticamente, como parte que identificaba por metonimia ó cérvido, viñese a se confundir, co paso do tempo, coa figura dunha embarcación.

San Amedio ou San Mamede: vestixios dos nemetons na toponimia galega

 

Capela de San Mamede de Atios (Valdoviño) co tenderete do "Bar Suso" a carón, no campo da festa.

Os autores romanos glosaron o termo céltico nemeton como fanum, isto é "santuario". Neste sentido por exemplo Venancio Fortunato explicou o nome galo Vernemetis como "fanum ingens" ou "gran templo". 

Semella bastante probable que o termo nemeton teña evoluído cara as formas cristianizadas San Amedio ou San Mamede (e variantes), advocación de numerosos templos galegos, como o de San Mamede de Atios (Valdoviño). A homofonía co nome do santo da Capadocia e o nome Mamede provinte de Mahometus fai difícil aseguralo para tódolos casos. 

Para a parte fónica da evolución supoñemos o paso *San(cto) Nemedio > San Amedio, cunha vacilación no timbre da vogal pretónica, precisamente polo seu carácter átono, e cun falso corte que leva ó n- inicial do sustantivo a se fundir co -n final da partícula San.

A forma da que proviría o noso falso santo San Amedio, *Nimedio, variante de nemeton, está case que documentada na epigrafía astur como NIMMEDO na inscrición de Ujo: NIMMEDO ASSEDIAGO (Mieres, século II). Interprétase ben como unha divindade, ben como un santuario, posibilidade esta última que nos parece a mellor por cadrar co significado de "templo" do termo celta nemeton, aínda que ser o deus do santuario tamén se axusta á advocación. O desprazamento acentual dende [németon] a [*nimédjo] ou [*nemédjo] prodúcese polo cambio á terminación -io.

Logo o resto da evolución é doada: Nimmedo > Nimedio > San Nemedio > San Amedio > San Amede / Mamede.

A toponimia do tipo San Amedio ou San Mamede é, semella, a cristianización de antigos nemeta; espazos sagrados onde había un templo cecais natural e se celebrarían ó seu carón as festividades propias do calendario céltico en forma, tal vez, de oenachs (reunións). A sacralidade do espazo perviviu, o mesmo que o seu nome, mais cristianizados, así como a tendenza a celebrar xunto ós novos templos que sustituíron ós vellos, as xuntanzas veciñais nas datas marcadas agora polo calendario cristián.

No caso do nemeton de San Mamede de Atios (Valdoviño), a localización de restos de tumbas da Alta Idade Media nun espazo incerto entre as inmediacións do castro de Piñeiros e a actual capela de San Mamede, dota dunha nova función sacra ó recinto destes santuarios, a funeraria.

Inscrición funeraria en pizarra dunha muller, Odrozia, atopada en San Mamede de Atios, no lugar de Chousa, preto da capela de San Mamede, ou cecais nas chousas de Poulo (1), preto do castro de Piñeiros. "+ OB[it] FAMVLA DEI ODROZIA DE" (Eugenio Carré Aldao, Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña, ca. 1928).

O topónimo Atios, tanto o de Valdoviño como o do Porriño, documentábase na Idade Media como Athenos ou Athenis (con ou sen h). Descoñecemos a etimoloxía deste nome, mais o parecido co topónimo grego Ἀθῆναι Atenas semella que puido dar orixe á suposición de que os seus poboadores eran de orixe heleno (grego); dunha interpretación erudita deste topónimo xurdiría tal vez o nome clásico da cidade de Helenes, que Estrabón e Plinio situaron na Gallaecia, e a súa suposta orixe grega.

(1) Arturo Souto Vizoso, "Hallazgo arqueológico en Valdoviño", El Ideal Gallego, 27/12/1945.

O Suído e Valdohome

Di Paula Ballesteros que "o mesmo nome da serra, Serra do Suído, pode facer referencia á familia dos mamíferos omnívoros á que pertencen o porco e o xabarín, os suídos, palabra de etimoloxía latina, o que fai pensar que o topónimo podería facer mención á abundancia deste animal en maior número que en época actual", e respecto a Valdohome recolle unha lenda popular: "con este topónimo denomínase a unha das dorsais máis representativas do Suído. A tradición di que fai un tempo atopouse no Campo de Abelenda o cadáver dun descoñecido, polo que pasou a denominarse “Valdohome” (= val do home)" ("A paisaxe gandeira na Serra do Suído. A construción social do espazo a través da memoria", Revista del Museo de Pontevedra, 62, 2008).

No léxico galego patrimonial, e polo tanto na toponimia de Galicia, non existen derivados do latín sus, "porco, xabarín", polo que non é posible encadrar o orónimo Suído nesta etimoloxía. Temos que considerar outras posibilidades para explicar este topónimo case único, pois só atopamos en Portugal o cognado Rocha dos Soídos (Alte - Faro), que nomea un pico roqueiro.

Soído ou suído ven recollido nos dicionarios de galego como variante non recomendada de son, procedente do latín sonitus, "son, ruído". O seu emprego documéntase nalgún texto medieval: "campanae sonitum faciente" (Santiago, ano 1335). Así pois, aínda que non sexa moi corrente, polo menos documéntase, o que, tendo en conta o topónimo portugués, podería indicar que o orónimo O Suído estivo motivado pola resonancia das voces ou calquera outro son (cecais natural, como posibles desprendementos de rochas, ruído das augas, tronos, etc.) que a configuración da elevación orográfica intensificaba. Mesmamente podería ligarse a este son ou ruído o vocerío que resoaría na serra cando se realizaban as batidas dos lobos, que eran espantados con griterío para levalos cara algún dos foxos da serra situados na divisoria de augas.

Foxo Vello e Foxo do Lobo no Suído, moi preto do nacemento do río Valdohome, segundo as Minutas Cartográficas do IGN.

Aproveitamos para lembrar a capacidade da toponimia de xerar lendas por etimoloxía popular, como a do home (morto) de Valdohome. O topónimo Home é xeralmente un hidrónimo de orixe paleoeuropea (J.J. Moralejo, "Hidronimia prerromana de Gallaecia", en Onomástica Galega II, ed. Dieter Kremer, 2013), como amosan os varios ríos Home ou Homem (tributario do Verdugo, tributario do Cádavo, tributario do Támega), documentados dende data moi temperá coa forma latinizada por falsa etimoloxía Homine (ano 569: "Portelam de Hominem" - Liber Fidei, Braga), e provintes da base *wegw, "húmido". E iste vai ser o caso de Valdohome: un río Home que deu nome ó val (Valdohome) e á dorsal.

O óstraco [—]GERESIBV[S] e os topónimos O Gerês / O Xurés, Ourense e os montes "Auregenses"

Óstraco da mansio dos Baños de Río Caldo. Fotografía cedida polo equipo de Davide Bande.

A campaña de excavacións e consolidación da mansión romana dos Baños de Río Caldo (Lobios - Baixa Limia), promovida pola Dirección Xeral de Patrimonio e dirixida polo arqueólogo David Pérez (Davide Bande) aínda está en curso, pero xa forneceu material interesantísimo, como este excepcional óstraco, isto é, un fragmento cerámico con escritura, no que se pode ler a palabra [—]GERESIBV[S] na segunda liña, en caso dativo ou ablativo plural latino. A noticia do seu achádego foi presentada antonte na prensa ("Un topónimo bimilenario, el hallazgo en Lobios", artigo de Laura Fernández en La Región, 30/6/23).

Como non somos expertos en epigrafía, deixamos como é preceptivo o estudo da peza, máis a lectura do campo epigráfico formado polas dúas ou tres grafías da liña inmediatamente superior, que entraña bastante dificultade, ós especialistas nesta materia.

Nós centrarémonos exclusivamente nunha revisión da bibliografía sobre o topónimo que se está a escribir claramente na segunda liña, moi estudado por parte dos filólogos.

Nesta segunda liña lese sen dúbida algunha o nome desta mansio pertencente á vía romana XVIII, de Braga a Astorga. O óstraco garante que a de Baños de Río Caldo fora a mansio que no Ravennate e na Tabula Peutingeriana se mencionaba como Aquis Ocerensis, mentras que no Itinerario de Antonino e nas Tablas de Astorga a forma rexistrada era Aquis Oreginis ou Aquis Originis (Bascuas, 2017). Á vista das testemuñas anteriores, a restitución dunha [O] inicial para o topónimo, que daría unha lectura acabada [O]GERESIBV[S], semella case segura... mais polo momento non imos propoñer esta restitución.

Fora Amilcar Guerra (Guerra, 2003) o investigador que se decatou da relación etimolóxica entre o nome da Serra do Gerês / Xurés e o nome da mansio romana dos Baños de Río Caldo, descartando as formas Oreginis / Originis como produto dunha metátese, e tomando como correcta a forma Ocerensis do Ravennate e a Tabula de Peutinger.

Pola súa parte, Edelmiro Bascuas, que traballara previamente (Bascuas, 2002) sobre a etimoloxía de O Gerês / O Xurés dende as formas medievais, como o Ugeres documentado en 1074, sen ter en conta as dos itinerarios romanos, tiña chegado á conclusión evidente de que a forma etimolóxica precisaba dun son oclusivo velar sonoro [g], pois o xordo [k] no servía: "la velar sorda [k] ante vocales anteriores se conserva como ce, ci tanto en gallego como en castellano (por ejemplo, centum > cento, cito > cedo, caelum > ceo), y con tal reconstrucción no sería posible llegar a O Gerês" (Bascuas, 2007). É dicir, do Ocerensis proposto por Guerra non é posible obter O Gerês / O Xurés.

Así, o novo óstraco [—]GERESIBV[S] dos Baños de Río Caldo, co seu clarísimo G, ven darlle a razón a don Edelmiro Bascuas, ó tempo que concorda co consonantismo da documentación medieval tipo Ugeres e cos resultados fonéticos actuais con fricativa palatal xorda (O Xurés). O investigador, doutra banda, tiña proposto como étimo último do topónimo a raíz hidronímica paleoeuropea *wegw- "húmedo, mollar", coa raíz en grao cero e sufixo -ro-.

Juan José Moralejo (Moralejo, 2009) voltara unha vez máis sobre o estado da cuestión sintetizando os seguintes puntos:

1. é segura a relación entre as formas do topónimo segundo os itinerarios romanos e o nome da Serra do Gerês / O Xurés
2. Rodríguez Colmenero errou ó considerar a forma Originis como a correcta, pois non é máis que unha latinización etimoloxizante
3. o topónimo O Gerês / O Xurés, o nome da Estrada da Geira e o teónimo feminino Ocaera dun ara atopada na antedita vía de comunicación gardan relación etimolóxica entre si (Búa, 2000; Guerra, 2003; Bascuas, 2007)
4. cecais os "Auregensium loca" de Hidacio sexan referencia a esta zona
5. en Murguía (1866) xa aparece a conexión entre Oreginis e O Gerês, mais nos pasaxes de Murguía (1888) hai erro, pois concorda cos que reducen a mansio de Aquis Ocerensis a Ourense

Asentimos en tódolos puntos enunciados polo mestre, salvo o último.

Respecto ó 4º, consideramos, xunto co profesor Moralejo, que os montes "Auregenses" de Hidacio, ou os "Auregensium loca", son unha mención a O Gerês / O Xurés. Habida conta de que no latín vulgar adoitábase reducir o ditongo au a o (Carnoy, 1983) e que, consecuentemente, serían frecuentes as hipercorrecións en sentido inverso, non podemos asegurar cal sería o vocalismo orixinal inicial, se AU- ou O-. A peza cerámica non pode aclaralo ó estar fragmentada no inicio da palabra. En calquera caso o "Auregenses" de Hidacio é variante, tras sufrir metátese silábica dende *Augere<n>ses ou *Ogere<n>ses.

Respecto ó 5º punto, consideramos que o topónimo Ourense tamén pode provir do étimo *Augere<n>se / *Ogere<n>se, coa mesma problemática xa explicada respecto ó vocalismo inicial, e sen que esto implique levar a mansio dende Aquis Ocerensis (Os Baños de Río Caldo) a Ourense, senón que deberiamos contemplar a posibilidade de que o topónimo tivese un amplo espazo de influencia, nomeando a serra do Gerês / Xurés, unha mansión viaria, unha estrada, e a capitalidade.

O problema do vocalismo inicial ¿AU-/O-? amplíase se engadimos o medieval "vinias Augeres" (ano 1024) que menciona Bascuas entre os documentos de Celanova. Polo que aínda nos parece precipitado restituír [O]GERESIBV[S] se podería ter sido, tamén, [AV]GERESIBV[S]. Guerra explicara este "Augeres" como latinización medieval de *Ogeres, pero Bascuas non o vía posible: "dada la evolución de au > ou en gallego, la pretendida relatinización, carente de modelo, se hace incomprensible". O modelo que lle faltaba a Bascuas, que só tivo en conta o paso au > ou romance, é o paso au > o latino vulgar exemplificado na obra citada de Carnoy.

Os topónimos O Gerês / O Xurés, dun lado, e Ourense e a mención ós montes "Augerenses" de Hidacio, doutro, según temos exposto, poderían ser evolucións diverxentes dun mesmo étimo prerromano, *OCER<E>NSES, cuxo vocalismo inicial podería ter sido orixinariamente o, ou ben au logo monoptongado en o. Os casos dos montes "Augerenses" de Hidacio e do topónimo Ourense, que necesita un étimo con au inicial, sustentan a posibilidade de que estas dúas formas nos chegasen pola vía culta.

Felicitamos ós arqueólogos que están levando a cabo a campaña na mansio dos Baños do Río Caldo, esperando que este singular fragmento de cerámica coa inscrición pase canto antes ó laboratorio e á fase de estudo por parte dos especialistas. 

BIBLIOGRAFÍA

Edelmiro Bascuas (2002). Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, Verba, anexo 51.

Edelmiro Bascuas (2007). "Aquis Ocerensis, diosa Ocaera, monte Ugeres y O Gerês: ¿*OGER- o *UGER?", Paleohispánica 7, pp. 43-54.

Juan Carlos Búa Carballo (2000): Estudio lingüístico de la teonimia lusitano-gallega. Tese de doutoramento - Universidade de Salamanca.

Albert Joseph Carnoy (1983): Le Latin d'Espagne d'après les inscriptions, Georg Olms.

Amilcar Guerra (2003). "Algumas questões de toponímia pré-romana do ocidente peninsular", Paleohispánica 3, pp. 101-112.

Juan José Moralejo (2009): "Toponimia de las vías romanas de Galicia", Paleohispánica 9, pp. 189-202.

Gonzalo Navaza (2004): "Los topónimos Acea de Ama e O Xurés", Revista Galega de Filoloxía 5, pp. 141-162.