Os Castros de Lobengos - San Martiño de Condes (Friol)

Límites comúns das parroquias de San Martiño de Condes, Guimarei e Guldriz (ó leste) deliñados en amarelo. Na zona de abaixo, onde están as mámoas inventariadas de Monte das Lamas e xusto na liña amarela, ubícase o posible "campamento romano de Pardellas". (C) PNOA 2020.

Na liña iniciada na entrada anterior Arcillá e Campo da Matanza, continuamos a explorar arqueotoponímicamente outro dos novos campamentos romanos descobertos polo colectivo Roman Army na provincia de Lugo ("Entre valados e piñeirais. Achegas arqueolóxicas ao coñecemento da presenza militar romana na Galicia nororiental", Boletín do Museo do Castro de Viladonga, 2024), o que na súa publicación denominan "campamento de Pardellas", e sitúan na parroquia de Guillarei [erro por Guimarei].

Como se pode ver na folla catastral, o nome deste sector é Lobengos, non Pardellas; convén ter moi presente o nome correcto, porque é o que se emprega cando se fala del no Catastro de Ensenada.

O posible campamento pertence, para ser máis precisos, ás parroquias de San Martiño de Condes e á de Guimarei. No extremo noroeste da fotografía aérea do PNOA 2020 vese a croela do Castro de Lobengos, xa inventariado e a unha distancia duns 800 metros do campamento, comunicado con este por un camiño que percorre a dorsal. 

No Catastro de Ensenada (parroquia de Guldriz) hay indicios de que efectivamente existía relación entre estes dous recintos (o Castro de Lobengos e o "campamento romano") pois ámbolos dous se denominaban Os Castros de Lobengos e tiñan un acceso común. La demarcación de Guldriz comezaba "en el Foxo do Cabrito [foxo de lobo, con cabrito como reclamo], siguiendo a la Fuente dos Moimentos, a Penalba, al Pico de Pías y a la Pena do Caldeiro, dando vuelta al marco de Silva Redonda, y a la Pena do Pan, y de allí a la Pena da Perdiz, y a la Fuente dos Pitos, al marco de Mámoas, dando vuelta al marco de Leiras y a los pasos dos torrentes y de allí a la boca dos Castros de Levengos [Lobengos], sigue al marco de Gándara Tesa, y de allí al marco do Canedo, da vuelta al seixo do Campelo, al Pico de Fontes, a la Pena da Formiga hasta llegar a la primera demarcación".

Polo tanto, o antigo topónimo Os Castros de Lobengos, documentado a mediados do século XVIII, podería terse aplicado ós dous recintos fortificados da lomba, ós que se accedía dende Guldriz por unha pasaxe común (A Boca dos Castros). Ignoramos se os dous recintos de Lobengos pertencían á mesma época (Idade do Ferro), e un era como un recinto dependente do principal (por exemplo de uso gandeiro), ou se, pola contra, se ubicou un campamento romano na veciñanza, cuxos restos foron, co tempo, identificados como vestixios doutro castro. Mesmo ignoramos se a expresión tan inusual de A Boca dos Castros alude incluso ó novo "campamento romano", en cuxo caso podería ser unha especie de baluarte defensivo no sector sur da entrada á lomba que ocupaban as fortificacións de Lobengos.

Malia o dito e a existencia destes dous recintos, convén ter moi en conta que o topónimo Os Castros de Lobengos podería referirse ó único recinto da Idade do Ferro inventariado. Como me indica amablemente o arqueólogo José María Bello en comunicación persoal "abondan exemplos dese topónimo "Os Castros" en plural aplicado a un só xacemento. A bote pronto, temos un "Castro de Os Castros", así chamado na literatura académica, na Coruña (no Castrillón), en Ribadeo (na praia de tal nome), en Toiriz, en Taramundi, en Cangas (praia), en Mandiá, en Cerdido, e en Melide".

O topónimo Pardellas, co que os investigadores do colectivo Roman Army nomearon o novo "campamento romano", tivemos que descartalo pese ó interese que tería para o eido arqueotoponímico poder constatar o seu emprego na denominación dun peche desta tipoloxía (latín parietem, "parede, muro"). Por tres motivos: na folla catastral tódalas parcelas da lomba reciben o nome de Lobengos dende a zona do Monte das Lamas ata o Castro de Lobengos; nos mapas máis antigos só figuran estes dous topónimos, polo que pensamos que o *Pardellas que se ve neste punto noutros mapas é un residuo do indicativo catastral de ser o Monte das Lamas máis Lobengos un "Monte vecinal en mancomún da comunidade de montes de Casas do Monte, Macedo e Pardellas"; e finalmente, nas delimitacións do Catastro de Ensenada das parroquias de Guimarei, Guldriz e San Martiño de Condes pásase varias veces polo "campamento romano", que está no medio das parroquias, e non se menciona o topónimo Pardellas.

Minutas Cartograficas do IGN.