O primeiro actor e a primeira representación

A orixe do teatro nos rituais relixiosos é unha premisa prácticamente aceptada por tódolos investigadores. Hai poucas voces discrepantes, entre as máis autorizadas, a de Bruce Burningham, onde na obra Radical Theatricality: Jongleuresque Performance on the Early Spanish Stage (2007) fornece un detallado estado da cuestión, que paso a extractar.

Crese que o nacemento do teatro occidental é un calco do que sucedeu, segundo a lenda, na Grecia clásica. Alí existía unha tradición (o Mito de Tespis), contada polo propio Aristóteles, na que se narraba o nacemento da traxedia a partir dos himnos corais cantados no culto ó deus Dionisos.

Seguindo este mesmo modelo, tense pensado que o ritual relixioso occidental (a misa católica) tería experimentado, como no caso grego, unha ruptura do grupo coral nos seus elementos constituíntes, o que posibilitou un diálogo dentro do canto. Primeiramente tería sucedido en certos momentos propicios da antífona, por exemplo no tropo ou motivo do "Quem quaeritis?" ( = A quen andades a buscar?), que abre o diálogo dun anxo coas tres Marías. Aquí nacerían as representacións do ciclo mistérico católico, e logo o teatro de Lope de Vega, Molière e Shakespeare. Finalmente Burningham inclúe unha cita de Hardison: "the Quem quaeritis represents nothing less than the bridge whereby medieval culture made the transition from ritual to representational drama" (Christian Rite an Christian Drama in the Middle Ages, 1965).

Incrible, non? Pero máis incrible aínda é o que deixa á marxe esta hipótese. Que facemos coas performances da rúa, que existían en Grecia moito antes de que Tespis supostamente inventase o teatro dentro do culto a Dionisos, e que tamén existían aquí antes de que se adoptara na Península o cristianismo? De ónde xurden as street perfomances? Máis aínda: mentres que no resto de Europa si podería pensarse que existiu un vínculo e unha continuidade entre o ritual relixioso da misa católica e o teatro, pois se conservan no medio deles os ciclos mistéricos dramatizados da Idade Media, na Península Ibérica non, o teatro español semella xurdir ex nihilo no século XVI sen que haxa polo medio dramatizacións relixiosas provintes do canto antifonal. Onde se agochaba ata entón o teatro? Ou non existía?

Máscara galaico-romana de Lugo, século I - Sala Porta Miñá. (C) Dolores González de la Peña.

Chamamos agora a atención sobre un estudo pouco coñecido do dramaturgo asturiano do século XVII Francisco Bances Candamo, Theatro de los Theatros de los pasados y presentes siglos (manuscrito BNE MSS/17459), que aborda as orixes do xénero e contén datos moi interesantes:

"En muchos lugares del Reino de Toledo vemos hoy en las fiestas más célebres executar danzas mímicas, cuya composición llaman ellos Historia [...]. Escríbese primero en un desaliñado romance el suceso que quieren representar, antiguo o moderno, en forma de relación; este le va cantando un músico en voz alta y clara, de forma que le perciba el auditorio, y conforme va nombrando los personajes, se van ellos introduciendo a la escena vestidos con la maior propiedad que pueden, y enmascarados como los antiguos histriones. No representan ni articulan palabra alguna, pero con acciones y gestos [...] van ellos significando cuanto el músico canta, y haciendo cada personaje los movimientos que le tocan del suceso que se va cantando" (f. 13v).

Ó noso xuício a representación da que dá conta Bances amosa unha dramatización mímica (danza mímica) dun poema épico, no que o xoglar cantaba a historia e un grupo de histriones / mimos representábana xestualmente. Ese "suceso en forma de relación nun romance desaliñado" é o poema épico; e o músico, o xoglar. A información é importantísima e supera calquera expectativa pidaliana sobre as representacións dos poemas épicos executadas polos xoglares, que se crían únicamente recitais. Mais non imos deternos nisto, senón na figura do histrión, o actor mudo das pantomimas.

Evidentemente o xénero da dramatización mimética non xurde da misa católica, nin do culto ó deus Dionisos; é ben anterior. Dos mimos e histrións que a executaban fala Bances Candamo varias veces ó longo do seu traballo; nunha ocasión queda perplexo ante a consideración que se fai dun histrión como mago: travestíase de muller, ensinaba a súa técnica (xestos femininos lascivos, "quiebros deshonestos") e "instruía públicamente a los muchachos en la arte mágica" (f. 10r). Que tipo de maxia podería praticar un histrión? A resolver esta cuestión adica Bances un par de páxinas concluíndo que cecais faría xogos de mans... Nós, aquí, discrepamos, xa que habitualmente nos textos medievais os histrións conéctanse cos antigos praestigiatores, "magos ou taumaturgos".

Evidénciase que pola súa capacidade de representar ilusións o histrión / actor era considerado, ó principio, un mago. Un feiticeiro que facía representacións mímicas non será o que se denomina xamán na cultura tungús siberiana?

Según Friedrich ("Drama and Ritual", en Drama and Religion, 5, 2008) o xamanismo e o seu ritual conteñen un elemento mimético moi potente. Todas as tarefas do xamán -como sandar os enfermos e os poseídos polos espíritus, conducir as almas dos defuntos ó Alén, os distintos tipos de maxia, adiviñación, e, o máis importante de todo, comunicarse co mundo espiritual- conlevan gran cantidade de histrionismo e requiren todo tipo de parafernalia teatral como máscaras, vestidos, pinturas corporais e creación de ilusións visuais e auditivas". A cita dá conta da identidade funcional, aínda que máis ben sexa á inversa do que expón Friedrich: a parafernalia do xamán-histrión hérdaa o actor, e as súas pantomimas, o teatro (ET Kirby, "Shamanistic Origins of Popular Entertainments", The Drama Review, 1974).

Nos seus rituais estacionais, como os que sobreviven nas mascaradas invernais de Galicia, nas que se inseriu o calendario cristiano, os xamáns evenk teñen nas cerimonias do girkumki e do shingkelevun dúas formas de modificar o comportamento dos animais. Na danza girku "qui se veut une imitation du comportament de la femelle cherchant à séduire le mâle [...] le chamane se déguisait en femelle d'ongulé et amenait sur le territoire du groupe des taureaux" (Hamayon: La chasse à l'âme: esquisse d'une théorie du chamanisme sibérien, 1990).

Oso de Salcedo - Pobra de Brollón. (C) Andregoto Galíndez, 2020.

Os rituais do xamanismo xeraron diversas dramatizacións mímicas que perviviron nas mascaradas da invernía, as que consideramos rituais xamánicos fosilizados. Por exemplo, o xamán na súa face de despothes theron ou domador de animais pervive nos criados que acompañan ó Oso de Salcedo da Pobra de Brollón (Lugo), mascarada senlleira do Antroido galego.

Despois, as dramatizacións mímicas do Antroido foron a orixe última do teatro, tal e como amosan varios estudos que inciden na profusa incorporación de personaxes e elementos tomados das mascaradas da invernía á escena: os estudos de Catalina Buezo sobre a moxiganga, mailo noso, que inclúe a personaxe do mago ("Partir a Velha, A Serração da Velha - O enterro da Sardiña"); as personaxes dos parvos como provintes do Carnaval, en "Gil Vicente y el Carnaval tradicional", de Pociña López; ou "Hacia la construcción del gracioso: Carnaval y metateatralidad en los pastores de Bartolomé Torres Naharro", de Vélez-Sainz.

Provén entón o teatro dos rituais relixiosos? Si, tendo en conta que os primeiros rituais relixiosos da humanidade foron probablemente as pantomimas do xamanismo.