SICENATA PACATA. A inscrición do Castelo de Parada

Ó tratar na anterior entrada o tema do Medulio, o amigo Manolo Camba fíxome un comentario no meu Facebook relativo á frase "SICENATA PACATA" inscrita nun penedo preto do Castelo de Parada (Vilariño - Pereiro de Aguiar, Ourense). Lembrei que no 2011, no artigo que Manolo Gago escribira para o seu blog Capítulo 0 ("Vencidos e pacificados"), eu mesma aportara nos comentarios a chave que permitiría descifrar a inscrición, mais por non adicarlle un minutiño máis ó asunto, a lectura quedou incompleta ata que un ano despois un lector anónimo, seguindo a mesma pauta gráfico-fonética que eu aplicara á primeira palabra, completou a lectura dun texto que ata entón fora un completo quebracabezas (1).

Poño a continuación os recortes dos dous comentarios no blog de Manolo Gago:

1. Xa o teño -di Andregoto Galíndez [eu]- "sicenata pacata = signata pacata", asinada a pacificación (escribindo esaxeradamente a oclusiva [velar] en posición implosiva)
2. Se se contracta -di Outro Anónimo tras facer unha equivalencia de grafías e sons un tanto confusa- sae "signata pacta". En latín: "Acordos asinados".

Efectivamente, a inscrición pon en latín SIGNATA PACTA (firmados os acordos, asinados os pactos), só que o escriba, aínda que letrado, non estaba moi familiarizado coa lingua latina. Sabémolo porque non sabía, ou repugnáballe, escribir só, sen a compañía dunha vogal, o son oclusivo velar en posición implosiva ou final de sílaba, polo que recurriu ó truco de engadir unha vogal de apoio tras el: SIC<E>NATA PAC<A>TA. A vogal de apoio e a vogal previa son homoorgánicas entre si. Nótese tamén que o escriba era alleo a diferenciación na escrita de G e C, oclusivo velar sonoro e xordo, pois é que en posición final de sílaba esta parella ten unha pronuncia con oclusión velar indiferente para o rasgo opositivo sonoro / xordo (posición de neutralización).

Ó identificar SICENATA como participio do verbo signare faise necesario considerar PACATA como substantivo (latín pactum). É dicir, é imposible que aquí PACATA sexa participio do verbo latino pacare, "pacificar": non pode lerse con dous verbos *asinada pacificada, pois signare esixe un obxecto.

Dos dous feitos fonéticos descritos dedúcese que o escriba descoñecía casi completamente a norma ortográfica latina, amosando cecais unha interferencia ou colisión de linguas (2), que ben poderían ser, como hipótese: celta - latín, ou xermano - latín. O escriba sería un celta ou xermano versado na escritura pero non na ortografía latina. Amáis de explicar esta inscrición aberrante por colisión de linguas, cabería analizala dende o punto de vista da gheada, de ser unha temperá documentación dunha tendenza que comezou a se producir no final silábico e que logo se espallaría dende a posición final á posición intervocálica actual. 

A peculiaridade deste truco consistente en usar vogais de apoio para grafar sons consonánticos en posición implosiva ou final de sílaba lembra ó uso que no signario ibérico teñen os signos, que ás veces se len como silábicos en formacións de sílaba aberta, tipo consoante + vocal (ka, ke, ki, ko, ku), e outras semella que poderían ter funcionado en sílabas trabadas (que rematan en consoante) como grafías da consoante final, isto é, con lectura unifonemática [K]. Así pois, tendo en conta o exposto, o escriba podería ter sido un mercenario celtíbero ó servizo de Roma, pertencente cecais á Cohors I Celtiberorum establecida en Galicia no século II.

Mais a posibilidade de que o escriba fose xermano cadra co feito fonético da tendenza do antigo alto alemán (Old High German) á anaptixe ou epéntese de vogais. Concretamente temos localizado (3) un smaragede escrito con epéntese de <e> como vogal de apoio tras oclusiva velar en posición final de sílaba, que é a versión xermana do latín smaragdus, "esmeralda". A escritura de smaragdus como smaragede é o mesmo caso que a escritura de signata pacta como sicenata pacata, o que nos leva a considerar a inscrición de Parada como un texto escrito por un xermano, probablemente suevo, que tentaba reflictir o latín dende un sistema fonético alleo.

Segundo me indica amablemente Luís Torres Gómez, históricamente esta posibilidade ten moito sentido, xa que a inscrición está en terras ourensás, na mesma área na que se adoita ubicar aos auregenses, que segundo Hidacio estaban en guerra cos suevos no ano 461. Tras mencionar este conflicto, Hidacio sinala a continuación que se restaura a paz entre os suevos e os habitantes da Gallaecia. Os "pactos asinados" da inscrición de Parada poderían moi ben aludir a esta restauración da paz que menciona Hidacio. Dende a perspectiva xeográfica do asentamiento inicial suevo (na Gallaecia bracarense) as terras ourensás foron unha zona de fronteira, onde houbo enfrontamentos coas xentes do lugar, seguidos de acordos de paz.

Tralo exposto por Luís Torres, é máis verosímil considerar que estamos ante unha inscrición latina feita por un falante dunha antiga lingua xermana (suevo), na que se perciben as tendenzas fonéticas propias do antigo alto alemán que deturpan a escritura da lingua latina. En dita inscrición, do século V, deixaríase constancia da pacificación acordada cos galaicos auregenses dos que falaba Hidacio.

O historiador José Manuel Barbosa Álvares precísanos que os pacta asinados poderían tamén gardar relación coa campaña militar que o visigodo Leovigildo levou a cabo nos montes Aregenses (Ourense) no ano 575 en oposición ó reino suevo-galaico de Miro (v. A Evolução Histórica dos Limites da Galiza, 2021, px. 81-82).

O Penedo das Letras coa inscrición "SICENATA PACATA". (C) Ferro Couselo, 1971.

(1) Copiamos aquí a errónea proposta de interpretación da inscrición que fornecera o profesor Monteagudo: "Quizá la única posible inscripción (de sólo una palabra prelatina) sería bilingüe, grabada en una peña de Vilariño (2,5kN Pereiro de Aguiar 7kNE Ourense): SICENATA PACATA 'quieta, pacificada', caracteres datables quizá antes de Cristo; ie *sek 'dejar, estar tranquilo'; lat segnis 'lento, perezoso' POK 896; [...] Ahora bien, relacionando estos dos significados con la situación flumini Minio inminentem del castelo (alto-medieval? con tradición de gran batalla y situado ca 400 m. sobre y al S de la inscripción) es lógico pensar que aquí pudo estar el tan buscado Medulium montem (Orosio VI 21,5) donde los últimos combatientes callaicos para evitar la esclavitud se suicidaron certatim (a porfia, con emulación) igne, ferro et veneno" ("Populi y Castella en el "edicto de Bembibre". Bierzo-León", Anuario Brigantino, 1999, px. 75).

(2) O belga Albert Joseph Carnoy na súa obra Le Latin d'Espagne d'après les inscriptions explica tamén no capítulo adicado á epéntese, que son os extranxeiros os que aplican este recurso ás palabras que empregan. Segundo o corpus manexado por Carnoy, no que non inclúe a inscrición SICENATA PACATA, a nosa sería o primeiro caso coñecido de epéntese documentada en dúas palabras dunha oración. Agradezo ó profesor Marcial Tenreiro Bermúdez a achega da referencia bibliográfica á obra de Carnoy.

(3) Renata Szczepaniak: "Vowel and Consonant Epenthesis in the History of German", comunicación presentada no Workshop do Freiburg Institute of Advanced Studies, 29-31 marzo do 2010.