Dúas notas sobre o Rei Charlo de Lourenzá

NOTA 1. O REI CHARLO OU REI SEÑOR

No libro de Apeos de Lourenzá (1527), o mesmo no que María Xosé Rodríguez Galdo atopara o costume da caza do paxariño chamado Rei Charlo por aninovo como requisito para elixir os alcaldes da vila perante o señor abade, existen varias versións relatadas por distintos testigos que van informando sobre este costume e os límites da vila, etc. Todas elas coinciden, salvo a que fornece Alonso Rodríguez de Cabarcos veciño de Vilanova (folios 44-45), que di así na parte que agora interesa:

"que los vecinos e moradores del dicho Concejo el día de año nuevo [...] han de ir a buscar una ave que dicen Rey Señor a la pumarega da fonte e que lo buscan e hallan, todos los vecinos del dicho Concejo son obligados disponer todas diligencias, e que los alcades e juez del año antes postrero pasado son obligados de dar al que lo prendere dos panes de trigo e medio azumbre de vino al que lo hallare e traxere [..] e los vecinos de dicho Concejo que non fueren con los otros de los vecinos a ello, que los tales alcades los prendan e levarles a cada uno [...] que son trece blancas e un dinero [...] e allí lo ponen atado en un palo uno de los alcades, e mandan a dos vecinos de dicho Concejo que mejor les parezcan que lo trayan, e así se vienen con él juntos y le traen a los palacios del señor abad y se lo entregan".

O paxariño coñecido como Rei Charlo era chamado tamén Rei Señor, co que se confirma unha das propostas de Pensado de facer do seu nome un motivo ligado ó rei Carlo Magno ("O Rey Charlo de Vilanova de Lourenzá", Grial, 1981). En galego antigo o Rei chamábase O Señor El-Rei.

Na nosa opinión, a denominación primeira do paxariño sería a de Rei Señor. O reiseñor é o paxaro que tamén se chama carrizo, segundo a glosa do Bacharel Olea comentada por Pensado no artigo citado. A conexión entre o Rei Charlo = reiseñor / carrizo e o folklore europeo do wren, tantas veces aducido nos estudos deste costume, queda plenamente refrendada.

Do nome Rei Señor supoñemos que tería xurdido o alternativo de Rei Charlo por sinécdoque, ó aplicarlle ó paxaro o nome dun dos reis máis famosos da antigüidade (Carlomagno), utilizado aquí para designar ó rei xenéricamente. O costume de Lourenzá amósase, pois, vencellado a primitivos rituais de investidura dos reis, tanto nos nomes que recibía o paxaro, como na finalidade do rito (elección dos alcaldes), ó comprobar agora que o nome de Charlo non lle ven de ningunha ave, como supuña Pensado noutra das súas hipóteses, senón que é equivalante a Rei.

Outra variante interesante da versión do testigo Alonso Rodríguez de Cabarcos é que o premio ós que atopaban e cazaban ó paxariño corría da parte dos alcaldes saíntes e do xuíz. Despois, os que ían ata o pazo do abade levarlle o paxaro eran invitados a comer e beber por este, que é como continúa a narración xa dada a coñecer no estudo de Pensado.

NOTA 2. OS APELIDOS CHARLO E BRETÓN EN LOURENZÁ

Noutro libro do mosteiro de Lourenzá, o Índice de documentos, encontramos Charlo como apelido familiar duns veciños de Canedo (Pacio de Tovar). Trátase do testamento que fixo Juan Charlo, fillo de Pedro Charlo, no ano 1405 (IDL, fol. 149r) e dunha confirmación de foro (IDL, fol. 384r) feita a Pedro López Charlo, tamén do Coto de Canedo, no ano 1620. O apelido Charlo, ó noso parecer, teríase integrado nesta familia como alcume cando un dos seus devanceiros exerceu o cargo de rexedor ou alcalde, cecais nunha época recuada na que o cargo tería certa permanencia máis aló do ano, ou ata carácter hereditario, como ocorría na Bretaña (v. "O topónimo Rilleira como indicador de antigos asentamentos bretóns", Arqueotoponimia, 2024).

Pacio de Tovar no Coto de Canedo (San Tomé de Lourenzá). (C) Mª del Carmen Torres, 2019.

Respecto dos bretóns galegos, cos que se ten vencellado o rito da caza do Rei Charlo de Lourenzá, vemos neste mesmo libro de apeos que figura Bretón como apelido nun documento do ano 1427, integrado no microtopónimo Casal de Bretón, sito na Rilleira de Recemil - Lourenzá (IDL, fol. 183v), o que amosa efectivamente a presencia de bretóns na Mariña lucense, máis aló do que se sabía pola existencia da Sede Britoniense e da análise filolóxica do nome celta do bispo Mailoc. O lugar de Casal de Bretón é mencionado noutra parte (IDL, fol. 473v) a propósito da herdade da Vila do Rei, que lle pertencía. Sobre o termo Rei como topónimo, se ben pode ser un hidrónimo provinte do latín rivi, "río", en caso xenitivo, non descartamos, á vista do sucedido co apelido da familia Charlo, que Vila do Rei puidese ser un microtopónimo motivado por ter sido propiedade dun destes reis tribais das divisións territoriais chamadas rilleiras, tan semellantes ós ploue bretóns.

Casal Bretón ou de Bretón (noutras mencións) e Vila do Rei no documento mencionado.