Proto sanandresiños de miga de pan: a orixe

A primeira mención a obxectos profilácticos ou amuletos feitos co que chamamos "miga de pan" (aínda que non sexa exactamente miga, senón unha masa de fariña e auga) é do ano 1541, e por suposto foi nunha das características prohibicións da Igrexa de facer rituais pagáns, ás que nos ten acostumados (grazas Igrexa!). Atopámola en documentación de Mondoñedo (Corpus Xelmírez):

"Muchas personas tienen costumbre de hazer unas cruces de massa del primero pan nuevo que cogen y ponerlas encima de la ucha a do ponen el pan cozido, teniendo por cierto que aquella supersticion y ceremonia les aprobechara para que el pan se multiplique y no se estrague; y como esto sea rito gentilico, anatematizamos, maldezimos y descomulgamos a todas las personas que lo hizieren y consintieren y los condenamos en pena de cada dos mill maravedis y en una penitencia publica un dia de fiesta en la missa maior".

Naquela altura o termo pan aínda non designaba só ó pan cocido, como agora, senón tamén ó cereal cru co que se facía o pan. Daquela, enténdense que cunha masa formada coa fariña do cereal cru e moído (e un pouquiño de auga) se facían cruces que logo se puñan sobra a arca na que se gardaba o pan cocido para que non se estragase e houbese sempre abundancia del. Temos pois unha primeira mención de meados do século XVI ó modelado con pasta de fariña para facer cruces protectoras, como as cruces dos sanandresiños de Santo André de Teixido, o que foi considerado pola Igrexa un rito xentílico ou pagán: non sabemos moi ben en que residía o paganismo para estes persoeiros, se no feito de facer figuras protectoras con pasta de fariña, ou facer cruces desta masa (non de madeira) e usalas logo como obxectos protectores que gardaban a ucha do pan. Non é doado sabelo, con esta xentiña tan maniática!

Un dos dous sanandresiños de "miga de pan" que pintara Bello Piñeiro nos murais do Casino Ferrolano entre 1925 e 1936; polo que se ve aínda non se coloreaban con anilinas de vibrantes cores.

A técnica do modelado con "miga de pan" para facer cruces protectoras, como as dos sanandresiños de Santo André de Teixido, é ben antiga, sobre todo se temos en conta que á data de 1541 habería que botarlle varios séculos máis para achegarnos á xentilidade que lle atufa ó visitador, que non é outro que o mesmo que reprobara tamén o costume de botar a queimar na lareira o 24 de decembro o famoso "tizón de Nadal".

A mesma prohibición de facer bonecas ou figuriñas de "miga de pan" atopámola no Concilio Liptinense celebrado na Galia no ano 743, onde se mencionaba a práctica supersticiosa e pagana, para a Igrexa, dos "simulacris de pannis factis" = figuriñas feitas de pan; aínda que a frase adoite traducirse como "figuriñas ou ídolos feitos de farrapos (panos)". Supomos, pois, que a prohibición debeuse a que a Igrexa reservaba o uso sacro do pan para a Eucaristía, polo que non tiñan cabida no seu código outros usos máxicos do pan.