Río Barcés / Marcés

 A Pepe do Curro

Límites da parroquia de Sarandós polo leste: "de este [marco] al Souto da Salgada, de aquí al pozo de Ardagaña, que se halla en el río Marcés, y al marco que está junto a él, confinando por la parte del Poniente con la precitada feligresía de Beira y San Esteban de Paleo, desde donde prosigue al marco do coto do Ladeiro" (Catastro de Ensenada, parroquia de Sarandós).

Nesta mención ó río Barcés, do ano 1750, temos o que pensamos que é una confusión por parte do escribán entre a pronuncia do b- e do m- (por ser ambos sons bilabiais). No canto de escoitar Barcés, escoitou Marcés e foi o que escribiu. Non pasaría de aquí o dato, que sería anecdótico, se non tivésemos atopado unha outra testemuña do ano 978 na que volta aparecer o Barcés de novo cun m- inicial: "villa in valle Summio, villa vocabulo Varzena sub eodem monte Gallo ripa fluvio Manizes" (documentos de Sobrado - fonte: CODOLGA).

Evidentemente baixo o monte Ghalo discorre o río Barcés que ten que ser este "Manizes", no que detectamos un posible erro de transcrición por parte do editor do documento medieval: confundiría os trazos da letra r manuscrista cós dunha n seguida dunha i, cando o que estaría escrito sería seguramente "Marzés" ou tal vez "Marizés" (cun i de apoio, epentético).

Na cartografía da Deputación (1897) vese aínda o doble nome do río: "Arroyo Barcés o Marcés". (C) "Carta de la Provincia de La Coruña con las Carreteras del Estado y Provinciales y caminos vecinales subvencionados" (Biblioteca Virtual de Defensa).

Na ocurrencia do ano 978 documéntase, porén, un interesante caso, moi temperán, de confusión de sons bilabiais no caso do hidrónimo prerromano Varcena > Barcia* [actual Val da Barcia], e o seu derivado o río Barcés / Marcés (o da Barcia); confusión que chega viva ata os séculos XVIII-XIX (o Marcés que aparece no Catastro de Ensenada e na cartografía da Deputación). Temos a sorte de conservar un documento de fai mil anos no que aparece o antiquísimo nome do río case igual que na actualidade, o que amosa a longa pervivencia da hidronimia paleoeuropea.

Amáis, o amigo Manuel Ruibal venme de informar da existencia do lugar de Morzós na vertente sur do Marcés ou Barcés, moi preto do seu nacemento. Dito topónimo nas Minutas Cartográficas do IGN figura como Marzós. Supomos que esta última forma é a orixinal, pois cadra cuns *Marzo(l)os > Marzós, en alusión ós pequenos regos do Marcés que verten ó cauce principal. Son moi correntes na hidronimia antiga europea os dobletes nos nomes dos ríos, que aparecen nomeando o cauce principal e algún dos seus afluentes.

Esta achega condúcenos a propor que a toponimia tipo MARZ- (Marzo, Marzán / Marzá, Marzoa) poida ter orixe hidronímica a partires do prerromano VARCENA, tendo en conta a confusión de bilabiais exposta.

*Várcena > Varcia / Barcia = "Terreo chan e fértil situado nas marxes dun río, que é frecuentemente anegado por este" (Diccionario da Real Academia Galega).