sábado, 28 de noviembre de 2020

Listaxe de palabras... de Francisco María de la Iglesia

 

(C) Arquivo da Real Academia Galega (ES.GA.15030.ARAG/2.10.2.2.2.//Caixa 103-81). Biblioteca Galiciana.


Anello - becerro anellado, sacado da teta.

Anellar - muxir dun día a outro.

Fornela - gateira.

Medoña o modoña - terreno en medio do labradío que non se pode labrar.

Agro - contío - tarreo en que hai varias heredás.

Freiría - terreno [?] de terrenos. Nota: semella unha agrupación de terreos de varios posuidores, coma o termo anterior.

Abrolido - [?] de terreno. Nota: v. Du Cange, BROLIUM, "silva muris aut sepibus cincta", é dicir, unha forma de bocage.

Azonge - id. cerca de la iglesia. Nota: v. azougue no Diccionario de Diccionarios. E no Padre Sarmiento: arabismo, "foro / mercado" ("Sobre el origen de la voz Azovejo").

Gurita - camino estrechísimo entre dos montañas o magarróns [mugarróns?].

Escano - tomba - cadaleito.

Os Castros de Oxén (Sobreira - Vilamarín)


Límites do Couto de Vilaseco (San Cristovo de Cea) segundo unha carta do século XVIII feita por Juan Antonio de Otero. (C) Arquivo do Reino de Galicia (ES.GA.15030.ARG/1.1.1.2.3.1.2.10.Caixa 1478-17//RA 201) - Biblioteca Galiciana.

Chamamos a atención sobre a importancia deste manuscrito onde se detallan as características dalgúns petróglifos de termo, así como a existencia de dous castros aínda sen inventariar (sinalados cos números 12 e 13 dentro de dous circuliños próximos e unidos por unha calzada ou congostra - nº 14). Dase conta, tambén, dun posible megálito descrito como "orca" e que se debuxa cuns trazos de cor vermella  na interseción viaria dos camiños, un deles procedente da Ponte Mandrás (tambén debuxada). O documento é un pleito sobre o dereito a ter insignia de jurisdición ou forca, para a que se podería ter aproveitado un megálito existente no lugar.

Detalle dos dous castros coa congostra entreles e, ó leste, os Penedos dos Fíos có petróglifo da cruz de termo.

Respecto ós petróglifos de termo, destacamos que nos debuxos vense laxes con cruces inscritas, nalgún caso cun burato ou cazoleta no medio, e, noutras ocasións, acumulacións de penedos coas cruces grabadas. No texto manuscrito infórmasenos de que ás veces as insculturas van acompañadas de letras iniciais, o que na nosa opinión achega estas cruces ás cruces que aparecen grabadas nas pedras centrais dos seles gandeiros, que non son cruces cristiás, senón indicadoras dos puntos cardinais.


A toponimia mencionada no manuscrito, e que temos identificada polas fichas catastrais, sinalámola sobre o mapa do Visor PBA da Xunta de Galicia (Capa do Vóo Americán): A Martinga, Cova de Atán, Cecín, Fíos, Castro, Castriños, Castros.

miércoles, 25 de noviembre de 2020

Aterrazamentos e camiño do castro de Subiña (Dexo - Oleiros)

Primer aterrazamento castrexo na croa, con muro de contención no seu límite, do recinto fortificado de Subiña ou Castro da Vixía ou da Atalaia (Dexo - Oleiros). (C) Dolores González de la Peña, 2020.

 


Camiño perimetral do Castro de Subiña, que no seu percorrido acada ás veces gran profundidade. 
(C) Dolores González de la Peña, 2020.

Subiña < Sub pinna, en alusión á vixía, atalaia ou castelo, xa que viñas non hai. Nesta proposta, restaríanos explicar a palatalización da xeminada nn, que non simplifica, como é norma no paso do latín ó galego. Atopamos nos corpora habituais unha grafía que podería sustentar a hipótese da palatalización: "illa pinea de Frankaria" (1025, Celanova. Fonte: CODOLGA)

Partes de la casa rural / Francisco María de la Iglesia

     Antecasa

Quinteiro

Curral e curraleira


    Cociña ó nacente

Lareira

Unllar

Borralleira

Gramalleira có seu pau ou burro

Banco de respaldo

Caixón do leite e

Caínzo para curar castañas

Leito en forma de cubículo

Rilleira, cabeceira e teiteira

Selleiro

Alzadeiro

Caneiro das farramentas o tabique del andamio al cual se adosa el selleiro y alzadeiro

Lacena có cravo do candil


    O poente

As cortes ou cuadrias coa barrela de caínzos con uchas e algunha cama

Arrimos ou alpendre, alpendrón

Alboyo, bodega, palloza


Hórreo

Cabazo, cabanas


(Francisco María de la Iglesia: ms. s. XIX, Modismos, Biblioteca Galiciana).


domingo, 22 de noviembre de 2020

A fada da fonte da Selva Negra (Santiago de Compostela)

Atopamos e recuperamos un conto olvidado que explica o misterio que arrodea a fonte do parque da Selva Negra de Santiago. De paso tambén descubrimos o posible nome da fonte.

O conto podería titularse de moitas formas: A encantada da Fonte Formiga, A tendiña da moura da Selva Negra, etc. pois nel aparecen xuntos varios dos motivos que se desenvolven no folklore das mouras, e ata do Ciprianillo. O máis salientable, na miña opinión, é o da fada encantada no cano dunha fonte, xa coñecido dende polo menos o século XIII na alusión no Poema do Cid a Elpha, encantada nos caños dunha fonte; todos eles entroncan có folklore eslavo das rusalski e o grego das nereidas.

A miña transcrición non é perfecta pois o conto, de finais do século XIX, ven nun dos manuscritos de don Antonio de la Iglesia (Folk-Lore gallego : os aparecidos - Biblioteca Galiciana), e o autor tiña o costume de facer abondosas anotacións marxinais, interlineais, rectificacións... Aínda así, penso que o resultado é bastante respetuoso có orixinal.

Fonte Formiga no parque da Selva Negra (Santiago de Compostela).
(C) Compostela24horas.com

A encantada da fonte Formiga - Selva Negra

Antonio de la Iglesia

No monte Pedroso, arriba do Xesto, Selva Negra ou Carme do Monte, hai unha fonte encantada que lle chaman a Fonte Formiga. Alí apareceulle moitas veces ós meus pegureiros unha madama formosísema sentada na campiña [?] do manantial cunha tenda de arrastro ante sí, de relumeantes e bonitas cousas: tixeiras, canivetes, navalliñas, alfergas, agullas, agulleiros, cañoteiros [nunha marxe: brazaletes, arracadas, pendentes, sortellas, botonaduras...]; todo de prata, ouro, marfil e diamantes, enriba duns grans tapices de ouro e sedas brocados de brilantes e de pelras de enfinito valore.

A tendeira formosísema perguntou millóns de veces ós meniños que era o que máis lles gustaba daquela tenda, para regalárllelo. Todos  [...] arregalaban ben os ollos para escoller, e todos salían [?] coa pata de galo decindo, verbi gratia:

-¡A min as tixeiras!

-¡Pois que che quiten os ollos con elas!

E enseguida desaparecía a tenda e maila tendeira como se fora un relámpago.

Os bobalicóns non coñecían que sendo a tendeira máis garrida e preciosa que todo aquel riquísimo telderete, á tendeira debían invocar, e non a ningún dos chismes, por bonitos e caros que fosen os que na tenda tiña apresentados.

Se escollesen a tendeira, quedábana desencantada a aquela dama formosísema, con todas as riquezas que posuía, que eran moitas máis que as presentadas, facendo a esta dichosa, e a un home poderoso e feliz, pois que todo aquel aparauto era solo unha mostra dos tesouros encantados que a fonte Formiga enzarraba, propiedade da formosísema dama, que non era outra que unha das boas fadas de Galicia que no encanto da fonte se aprisionaba.

[...] nas inmediacións desta fonte, un colosal e resprandecente carneiro de ouro macizo.

¡Dios te críe para ás boas fadas!

viernes, 20 de noviembre de 2020

Ramo da fin da sega, rabo da raposa ou cruz das nove frebas

 





















Supersticiones en la Mariña de Betanzos

"Comiénzase la siega por el primer surco que se comenzó a sembrar. Al llegar al último surco se cuentan las últimas nueve cañas llamadas frebas, y con sus nueve espigas se forma una cruz entrenzando sus pajas en esta forma; y esta cruz se coloca con las de los años anteriores colgando por la parte interior de la puerta como amuleto para que no entren las meigas con el grano. A esta cruz de espigas de trigo por Melide se le llama unha raposaEstas nueve cañas de trigo deben ser cortadas con la mano izquierda y son la señal o ramo del gesto o fin de la siega" (Francisco María de la Iglesia, "Costumbres", ms. en Galiciana. Arquivo Dixital de Galicia).

Este ramo é coñecido en Miranda do Douro como ramo da segada, ramo da raposa, raposo ou rabo da raposa (Museu da Terra de Miranda), e ten unha forma diferente, ó se facer con moitas máis espigas.

Rabo de raposa. (C) Museu da Terra de Miranda.

Fonteculler, Chafariz da Colher

O cullerón da fonte do mosteiro de San Lourenzo (Carballeira de San Lourenzo - Santiago) por don Antonio de la Iglesia:

"[...] as armonías do caer das augas da copiosa fonte, daquela fonte fresquísima que tiña no marco da súa porta, preso por unha cadea, o cullerón de ferro para vervizo do sedento visitante [...]" (A rejuba* de San Lourenzo : costumes folklórecos d'o país, 1888. En Galiciana. Arquivo Dixital de Galicia).

Do que se deduce que os hidrónimos tipo Fonteculler (Culleredo) virían motivados tambén pola existencia en tempos pasados dun destes culleróns comunitarios para beber, tan pouco hixiénicos e que deberon ser bastante correntes nas fontes públicas. Non terían que ver, polo tanto, coa acepción de culher coma "cágado ou cría da rá"; hipótese que se ten barallado ó respecto da motivación destes hidrónimos.

Cabeza Quiles (Toponimia de Galicia) atopa dous casos máis nos que se documenta o cullerón nas fontes:

  • Na Gran Enciclopedia Galega, Antón Fraguas (sub "fontes") testemuña o feito de que na romaría de Augasantas (Cotobade) os romeiros servíanse da gran culler de ferro da fonte santa, para beber e se lavar.
  • El mesmo chegou a ver na romaría bergantiñá de San Fins de Castro (Cesullas) as dúas culleres de ferro penduradas ó carón do cano da fonte santa.

Chafariz da Colher - Porto. (C) Wikipedia.

O Chafariz da Colher de Porto ven verquido ó castelán como "Fuente de la Cosecha" na Wikipedia, baixo a presunción de que colher era o nome que tiña o imposto colectivo có que se fixo a fonte. Notamos o perigo da moda de facer traducións dos topónimos seguindo unha ou outra proposta etimolóxica, que a maioría das veces non son outra cousa que hipóteses sen contrastar: *Fuente de los Renacuajos? *Fuente de la Cosecha? É necesario respetar o nome na súa lingua orixinal ata onde sexa posible fixar a forma, xa que é a base para aproximarse ó seu significado e, dende el, á historia. O significado poderá fornecerse con máis ou menos seguridade, mais non se pode constituir en variante do topónimo verquido a unha outra lingua, sobre todo cando non exista tradición que avale o dobre nome.

* O autor emprega sempre esta grafía, que agora se ven considerando reintegracionista.

lunes, 16 de noviembre de 2020

A legua do frade: a demarcación territorial cunha pel de boi

A Legua do Frade é unha variante do conto cuxa versión máis antiga coñecida é a alusión na Eneida ó mito da fundación de Cartago pola raíña Elisa (Dido). Na variante galega, segundo lemos na obra de Vítor Vaqueiro (Guía da Galiza Máxica), un frade procedente de Armenteira quixo fundar unha igrexa no lugar da Barcia do Seixo (A Lama) e o arcebispo deulle unha pel de touro, para que escollese un terreo igual ó tamaño do coiro. Bastante pequeniña ía ser a igrexa fundada nunha superficie equivalente á do coiro... Pero entón, o frade colleu a pel e cortouna en finísimas fitas que uniu con nós ata formar unha correa dunha legua de lonxitude, coa que atinxiu un territorio moito maior para a súa fundación. A tradición sinala que foron os mesmos frades os que fixeron as mámoas da Portela da Cruz, como marcos de delimitación do territorio da Legua do Frade.

Coma no caso da lenda da fundación de Cartago, o espazo limitado polo frade coa súa correa de coiro de boi foi seguramente circular, xa que para unha mesma lonxitude perimetral a área abarcada é a máxima posible se a figura é circular, tanto como aproximadamente 1/4 máis da superficie contida nun cadrado de igual lonxitude de contorno. Isto é evidente e non fai falla ser matemático para sabelo.

Nun traballo de Rosario Soto Arias ("Da raíña Lupa e da tradición xacobea", Garoza, nº 3, 2003) refírese outra lenda semellante. Unha das informantes da autora, María Xesús Fernández Lopo, "sempre oíra dicir que esta Lupa foi a que collera unha pel de touro, e facendo estreitísimas tiras con ela, marcara os límites iniciais de Compostela". Na variante que recolleu Bouza Brey (1928) e que atopamos no estudio de Quintela e Santos-Estevez (Santuarios de la Galicia céltica, 2008, pg. 127) cóntase que cando Santiago quixo erguer unha catedral "escolleu unha grande carballeira e foi arrincando os carballos de ela, un por un con unha man sómente. Dempois estendeu unha pelica non chan, marcou os lindeiros onde se tiña que levantar a catedral e foi pondo as pedras todas".

O procedemento é o mesmo que se seguiu para formar os seles gandeiros do norte da Península Ibérica, de formar circular e cuxo perímetro foi medido nalgún caso con "un cuero de vaca o buey cortado en tiras a modo de cuerda" (Los seles de Busturialdea - Urdaibai. Paisaje, cultura y etnografía, Rementería Arruza e Quintana Peña, 2010). De forma que, frente á pértega ou á cadea, ou ó lanzamento dunha machada, aínda conservamos documentado o vello sistema de medida cun coiro de boi nas fundacións dos curros gandeiros (sáas ou seles).

O motivo do conto, "The Ground is Measured with a horse's skin (ox-hide)" (AT2400), atópase espallado por moitas partes. Na Irlanda, na lenda de Lady Dubhdath: "Lady Dubhdath's tomb is still to be seen in the centre of Lagg Castle. She lived in Cahiramee and got a grand of land from her father, as much land as her pony's skin would cover" (The National Folklore Collection, University College Dublin). Tamén na do manto de Santa Bríxida: "Santa Bríxida vivía en Curragh e un día foi pedirlle a un rico granxeiro un anaco de prado para que pacese unha vaca. El preguntoulle canto sería... E ela dixo que o que puidese abarcar co seu manto. Ela extendeu o manto e cubriu un longo espazo de terra, que foi chamado Curragh" (The Schools' Collection: "How the Curragh was Formed"). Na India "la peau de la vache (gocarman) est, dans le Mahabharata, le vêtement du dieu Vishnu. Le gocarman, divisé en lanières renouées les unes aux autres, servit primitivement dans l'Inde à mesurer le contour des pièces de terre" (Gubernatis, Mithologie zoologique: Les legendes animales).

Boi fundacional na igrexa parroquial de Porzomillos.
(C) Onnega, 2006.

O coiro pode modernizarse nas versións máis recentes, transformándose nun pañuelo ou capa (Irlanda: A capa de Santa Bríxida), ou nuns calzóns ou polainiñas (Nova Iorque). Con 10 polainiñas valoradas en 60 moedas conseguiuse arrebatar a illa de Manhattan ós nativos americáns: a propósito do caso, Washington Irving conta a lenda da pel de búfalo, mais logo considéraa unha vella fábula. A realidade, segundo el, foi que os holandeses pediron tanta terra coma a que puidesen abranguer coa roupa interior dun home; os indios non contaban con que o home levaba postas 10 polainiñas, unha sobre outra coma capas de cebola.

No estudo de Andrew Newman, "The Dido Story in Accounts of Early Modern European Imperialism: An Antology" (Itinerario, V. 41, Special Issuee 1, 2017) temos algunhas das versións que se conservan do conto en América do Norte, África e Asia, entre elas, a adquisición da illa de Manhattan por 10 calzóns. Newman é partidario de considerar o conto pertencente ó tipo AT2400 coma un motivo cuxa dispersión vai ligada ó colonialismo europeo, principalmente español, portugués e holandés. Literalmente, terían sido os colonos os que lles "deron o pao" ós indíxenas seguindo o método da raíña Dido, que coñecerían pola vía culta (Virgilio, Eneida I, 368: "taurino quantum possent circumdare tergo").

Pola nosa parte, e aplicando algúns dos oito criterios establecidos na metodoloxía do profesor Xaverio Ballester para identificar os mitos de cronoloxía prehistórica ("Paradigma de la Continuidad Paleolítica", Liburna, nº 16-17, 2020, px. 19-48) pensamos que, en canto á motivación do mito, estamos ante unha lenda cuxa cronoloxía pode fixarse nun momento moi recuado do Paleolítico, cando o espazo que ocupaba un ser humano na súa comunidade limitábase únicamente ó que marcaba o seu coiro de durmir (de bóvido, preferentemente) extendido na cova, abrigo, cabana ou tenda. Nunha sociedade de cazadores - recolectores non fai falla máis. Coas novas formas económicas baseadas na gandeiría e a agricultura é necesario abranguer un territorio privado maior que ten que se delimitar. Este momento de cambio cultural é o tema central do conto AT2400. Nel relátase un choque cultural entre dúas concepcións que reflicten diferentes necesidades espaciais: a minimal dos cazadores-recolectores (que lles basta un coiro de boi como espazo persoal privado) e a territorial dos pastores e agricultores (que precisan máis espazo, teñen que estirar o coiro), entón xurde o malentendido que é a motivación do conto.

Outros dos criterios do profesor Ballester cadran coa enorme antigüidade do AT2400: a súa gran dispersión ("ya que un mito en condiciones normales y puramente orales ha necesitado de un gran lapso de tiempo para poder extenderse"), e, sen intención de esgotar os criterios, a súa variabilidade, ("como sucede en la genética y en la lengua, a mayor variabilidad interna tendremos mayor antigüedad"), que se manifesta no cambio que lle acontece á pel de boi - capa - calzóns, e ós actores, raíña Dido e rei mouro - frade e bispo - lady Dubhdath e o seu pai, etc.

Doutra banda, e seguindo as indicacións do profesor Ballester, que neste punto retoma as notas de D'Huy, observamos que o noso mito, ó espallarse tambén por América, tivo que formarse no momento en que "un antiguo puente terrestre conectaba la actual Alasca y Siberia oriental durante la edad del Hielo del Pleistoceno" (ib. px. 24). 

O vigor e vixencia da vella fábula paleolítica na Laurasia (nos estudos mitolóxicos paleolíticos: América e Eurasia) débese ós continuos movementos poboacionais. A fábula é probable indicador de movementos migratorios na prehistoria que aportan novas formas económicas e cambios culturais. É por elo que chegou case ata noso tempo, conservada viva na oralidade, e puido aplicárselle ó modo de establecemento dos colonos portugueses e españois nas súas expedicións ás Indias occidentais e orientais.

lunes, 9 de noviembre de 2020

A raposiña de Morás: a arpía galega

Veño de ler o interesante resumo que tivo a amabilidade de enviarme o músico e investigador asturianista Daniel García de la Cuesta sobre a etimoloxía da palabra harpa, parte da monografía que ten adicada a este instrumento musical (Harpa y la so presencia n'Asturies, 2004). Nel saen as arpías, e as raposas. Como podería eu concretar e visualizar máis claramente a relación entre elas? Entón, dándolle voltas ó asunto, non me quedou máis remedio que lembrar a historia da raposiña de Morás que conta don Antonio de la Iglesia nun dos seus papeis manuscritos, case que ilexibles, polo costume que tiña o erudito de escribir os seus apuntes a xeito de palimpsestos, sobre vellos impresos, cun feixe de incisos intercalados e chamadas.

A raposiña de Morás é unha figura da mitoloxía galega prácticamente descoñecida, antiquísima e en perigo de extinción. Ten moitos outros nomes*: raposiña do Morrazo, raposiña das Mordazas, raposa dos Morganzos, etc. O único estudo longo que se lle ten adicado é o de Aitor Freán Campo, onde a equipara có Cancerbeiro: "El Urco en Galicia y Asturias: análisis y caracterización", Boletín de Literatura Oral, 14/07/20.

Pasamos entón á ler a miña transcrición, lixeiramente modernizada nas grafías e certamente incompleta aínda que respetuosa co orixinal, da historia da raposiña de Morás, contada por don Antonio de la Iglesia a finais do século XIX. Veremos que as características da raposiña son as mesmas dunha arpía grega (cfr.): un ave de rapiña hibridada morfolóxica e etimolóxicamente coa raposa, que, como as arpías, secuestra e conduce as almas ó Alén. Aplicamos, entón, a proposta de García de la Cuesta ó noso ámbito territorial e comprobamos que nel existiu o mito prehistórico dos secuestradores de almas que veñen polo aire. O mito tería xurdido, segundo pensamos, nos albores da humanidade da observación do comportamento das aves rapaces e carroñeiras.

Aparición da raposiña de Morás na carballeira de San Lourenzo (Santiago de Compostela)

No medio do campo e carballeira de San Lourenzo hai unha peneda disforme que era moitismo máis grande noutro tempo, mais fóronlle metendo barrenos e barrenos nas entrañas e sacando anaquiños para a obra do convento, e quedou así esmornada e redocida segundo se ve. Extendíase ademáis a citada peneda polo que agora lle chaman a Poza dos Cans [...]. Frente ó lado norte da Poza corre a liña de casas chamadas do Penal, construídas en alto enriba da peneda [...]. Tómase alí ben o sol no inverno, e queda a costume de sempre sentarse a parolar alí a xente, aunque sea de noite.

Sucedeu nunha delas que vellos e mozos tantos contos e casos alí contaron, que se foi pasando sin sentir gran parte dunha noite oscura, aunque temperada e serena; e tan distraídos estaban que, ou fose por esto, ou polo vento contrario, non sentiron hora ninguna do reló da catedral, e pasaba xa da media noite cando ouviron un grito, un ¡ai! no ceo, encima deles, que os obrigou a calar e mirar para riba. E viron que viña do norte a raposiña de Morás polo aire, botando llamas pola boca, e, que sin deterse, foi a dar o segundo grito ó pasar por encima da torre do convento, e o terceiro ¡ai! aló por encima do Pinal e montes da Curitaina e do Agrasán.

Habíanse levantado todos os circunstantes có asombro, e o máis ancián deles, que se chamaba D. Roque, a petición dos outros [...] dirixen uns Pater Nósteres, Ave Marías e Gloria Patries, que rezaron por todas as benditas almas do Purgatorio, marchándose seguidamente cada un para súa casa, preocupados e conmovidos, que apenas poideron dormir en todo o resto da noite. A alma tan delorosamente en pena, simbolizada na raposiña de Morás, foi un motivo máis que suficiente e poderoso para traer, como trouxo, por uns días, tristes, macilentos, abatidos e meditabundos ós da tertulia do Penal de San Lourenzo [...] (Folk-Lore gallego : os aparecidos. III-IV, 1890).

Baixorrelevo asirio dun voitre psicopompo levando os intestinos dun morto ó Alén - British Museum, século VIII a.C. (C) Dolores González de la Peña, 2013.

Estes espíritus que veñen polo aire, precursores da morte, aparecen indirectamente no céltico insular na denominación dos espanta-bruxas coñecidos como sheela-na-gigs. Lembramos o complicado que é achegarse ó spelling das linguas goidélicas, nas que para o caso que nos ocupa o aire / vento é  geay en manés e gaoth en irlandés, e que a pronunciación é [ɡiː]. Suxerimos por elo que nun dos spellings populares da figura, Síle na Ghaoth (Tipperary), consérvase o significado verdadeiro que a vencella cos espíritus que veñen polo aire anunciadores da viaxe ó Alen, ós que ela pretende afunguentar amosando a súa vulva: a vida frente á morte.

*Leite de Vasconcelos nas Tradições populares de Portugal (1882) fala da Zorra de Odeloca ou Zorra Berradeira como criatura mítica do Algarve, considerada como un alma en pena. Trátase dun paxaro que chega ó Algarve no verán e cuxos berros imitan ós da raposa. Para o etnógrafo, a tradición é vestixio da crenza segundo a cal as almas dos pecadores transfórmanse en varios animais que vagan polos campos e cemiterios.

sábado, 7 de noviembre de 2020

Modorras da Braña de Ernes (Negueira de Muñiz)


Situación da Braña de Ernes segundo as minutas cartográficas do IGN: ó sur de Ernes e ó leste de Escanlar, na aba sur do serrón das Penas de Libria.

Cabaniñas da Braña de Ernes cos seus corrais. Nos arredores, o microtopónimo Lagoas ou Laguas Braña conserva o nome do vello poboado, hoxe desaparecido dos mapas.

Escanlar de Ernes "está entre dos arroyos que se unen y forman el río del Guadramil. El de la derecha tiene principio en la Braña de Ernes o Sierra de Busbeirón, que fue lugar de vecinos hoy despoblado y está en letigio si es de Burón o de Asturias. En esta Sierra de Busbeirón o Braña de Ernes se halla una laguna que llaman de Correlos y en la circunferencia de ella, tres o cuatro modorras o sepulcros antiguos" (Antonio María Queipo y Ron: "Descripción topográfica del concejo de Allande", 1798, en Diccionario Geográfico de España (Asturias), Tomás López, MSS/7295 da BNE, f. 367r).

Imaxe capturada có Google Earth que amosa o anel dun dos currais (cecais lagoa) da Braña de Ernes. No perímetro parecen intuirse os tres ou catro túmulos dos que fala Queipo.

E como coidamos que chegar a Ernes ven sendo como adentrarse no Amazonas, e superaría as nosas posibilidades (xa foi moito chegar a Pesoz), abandoamos a idea de investigar in situ arqueotoponímicamente a correlación entre as brañas o pastoreo neolítico e os túmulos, non sen antes anotar a descrición de Queipo das medorras de Foxo (Barcela), tambén en Negueira de Muñiz, estas xa inventariadas por Patrimonio: "en este número 14 [Foxo] a orillas del Navia se hallan cuatro modorras muy grandes que son unos cúmulos de tierra artificiales de figura de media naranja que habrán sido sepulcros gentílicos" (ib. f. 365v). No Visor PBA da Xunta, a parcela que ocupan as medorras chámase Santos.

miércoles, 4 de noviembre de 2020

Cendadella e a vía natural entre Asturias e Galicia polo Porto do Acevo

Segundo Jovellanos, o señor Antonio María Queipo y Ron foi autor dunha "Descripción topográfica del concejo de Allande", que ven sendo a que se atopa no Diccionario Geográfico de España (Asturias), de Tomás López (MSS/7295 da BNE, f. 362r-380v), xunto cun mapa do concello, datado todo elo no mes de xullo de 1798. Esta aclaración ven ó caso porque na tese de doutoramento de Pedro Pisa Menéndez a descrición do concello de Allande atribúese a Matías Menéndez de Luarca. Non é así, aínda que ignoramos cómo se chegou a errónea atribución do texto (Red viaria en Asturias: de las vías romanas del oro a los caminos medievales, 2015), que cecáis fose copia do orixinal.

Todo o manuscrito de Queipo y Ron é interesantísimo, no que atinxe á etnografía, á política da época, á arqueoloxía, á xeografía e incluso á lingüística, chegando a recoller o autor diversas acepcións de palabras faladas na zona, cuxa lingua é considerada por el como un amestao de galego e castelán antigo.

En canto á rede viaria, vou transcribir o párrafo que nos permitirá seguir o trazado da vía pecuaria ou camiño francés que viña de Salime e subía ata o Porto do Acevo. Verase entón a orientación do trazado, cara Hospital de Cuía, non cara Grandas de Salime e o castro de Chao Samartín, como pretende Pisa Menéndez no seu traballo de doutoramento.

"A la izquierda del Navia el despoblado Eirado, en el que antiguamente (según consta por tradición) se celebraba un mercado, y había en el Navia en aquel sitio una puente magnífica por la que pasaba una carretera que subía por las Lamas a Fulgueiras y a la Mesa&a: cuyos vestigios se reconocen bien en el día, y se dice que era esta el camino francés, hasta que llevó el río aquel puente, que por ser muy costoso [de reconstruir] en aquel sitio se pasó a Salime; no hay duda que está bien fundada esta tradición, por ser mucho más cómodo este camino (que bajaba diagonalmente con muy poco declive al dicho Eirado, y subía del mismo modo al Hospital de la (Cuya) digo Cuhia) que el que baja perpendicularmente a Salime y sube del mismo modo a Grandas" (f. 370r).

Mapa de Allande por Queipo y Ron, 1778. (C) BNE.

En laranxa, a carreteira á que se refire Queipo, a cal, tras pasar a vella ponte de Eirado sobre o Navia (destruída nunha chea do río), en diagonal ía cara Hospital de Cuía e cara Galicia polo Porto do Acevo, saída natural dende Cuía.

A milenaria vía pecuaria natural, logo reaproveitada como calzada romana ou camiño francés, e Camiño de Santiago, chega entón ás próximas medorras da Cabreira, de onde pode tirar para Fonfría por diante do Pico da Cendadella. (MTN50 1ª ed.). E ata aquí queriamos chegar para presentar outro topónimo derivado do latín civitaticulam, que probablemente marque una statio ou mutatio viaria, campamento militar nun cruce de estradas. Variantes do topónimo: Ceadella (campamento romano - Sobrado), Xiradella / Siradella (castro - O Grove).

A Cendadella. (C) Visor PBA da Xunta de Galicia, Capa do Vóo Americán de 1956-57.

Chao do Arco, microtopónimo que designou algún elemento arquitectónico que arrodeaba a Cendadella polo oeste. Vense uns caminiños que se achegan ó interior do recinto, o cal aproveita as rochas naturais como defensa. (C) Minutas Cartográficas do IGN.

domingo, 1 de noviembre de 2020

O rosario de castañas

Eu tiven a sorte de levar rosario de zonchos (castañas cocidas coa pel) no Día de Defuntos. A miña aboa paterna facíanolos á miña irmá e máis a min: eran uns rosarios enormes que chegaban pola cintura, e penso que dobres ou triples. Aínda que non lembro ben a cousa, só que logo o fío víase moito para o meu gusto, unha vez que comías dúas ou tres castañas.

O rosario non era un simple colar, como adoita pensarse; era un rosario cristián que tiña a función de liberar almas do Purgatorio a medida que se rezaba ou se comía. Recuperamos a súa condición de rosario co conto gótico de Bermúdez Jambrina publicado na Revista Gallega (1895-1907, nº 503):

O rosario de castañas (Conto do día de Difuntos)

-¡Miña abolita! Pasadomañán é o día dos difuntiños. ¿Háme facer un rosario de castañas tan grande coma o do ano derradeiro?

-Sí, miña xoyina, sí, hei mercar un ferrado de zonchos é heiche facer un, moito mais grande qu'o que ten pendurado da cintura o frade franciscano que che dou onte as mazás tabardillas. Pero dinantes tes que ser bó, adeprendel-as leuciós, obedecer cando eu te chamo é sobre todo facer ó que che dixen, rezar todal-as noites pol-os teus pais.

-¿E quen son os meus pais, aboliña? ¿Por qué non veñen a verme y-a darme bicos coma mos dás tí e como llos dan á Xiliño, o do lado, os seus pais?

-Cala, neniño, cala: non poden vir porqu'están no ceo. Reza, reza por eles. Quero que te acostumes á rezar pra que cando eu morra pidas tamén á Dios pol-a miña alma.

[Mais tristemente, e non sen antes facerlle o rosario de zonchos ó netiño, a aboíña morre tras sufrir un accidente, atropelada polo imprudente señor do Pazo da Sal. O seu corpo é trasladado ó Pazo:]

O salón do Pazo da Sal vístese de colgarellos mouros. No medio, colocada n-unha caixa, moura tamén, descansa o corpo da tía Antona. De rodillas diante d'ela está o pobre pequeno: ten pendorado ao pescozo un rosario longo de castañas e chora esconsolado salayando con angustia que parte á y-alma.

Aquel día era o de difuntos. As doce da noite daban na campá do Pazo, cando a xente que estaba no salón mouro quedouse suspensa e ademirada. A tia Antona ergueuse na caixa e dirinxíndose ao neto díxolle: "Xorxiño, reza pol-os teus pais e por min, reza".

O pequeno, sonrinte e contento, comezou a marmular un rezo docísimo como o rezo d'un anxel: as xentes maquinalmente caeron de xionllos é acompañaron nas suas oraciós ao neno, que caeu morto cando terminou de repasar entre os seus dedos as castañas do rosario que lle fixera a aboliña.




O ciclo do toxo: un exemplo de sustentabilidade

 

Pisando toxo na Irlanda. (C) Ulster Folk & Transport Museum Collections.

Verea y Aguiar na súa Historia de Galicia esmilagrábase de como valorabamos os nosos costumes cando viñan sancionados polos de fóra: "Una prueba de la crasa ignorancia que hay sobre las cosas de Galicia es lo que he visto en una de las Gacetas de Madrid hacia el año de 18: en ella se dio la interesante noticia de que en Irlanda sirve de excelente alimento para el ganado vacuno en el invierno el tojo pisado. En Galicia es muy común esto desde tiempo inmemorial: se pisan las ramas de este arbusto, y mezclado con hierba se forma una especie de pasta que nutre perfectamente y cría la delicada carne del buey cebón. Pero esta noticia nada valía, si no viniese de Irlanda" (Historia de Galicia, 1ª ed. 1838*, Imprenta de Nicasio Taxonera, Ferrol, px. 86-87).

Agora atopamos outra referencia ó toxo como penso, na descripción dos Montes de Brión (Ferrol): "los montes están poblados en tojos, que es un arbusto de corto tamaño y duración, imitante a la ulaga, los que sirven para leña y a propósito para cocer pan; cuando son tiernos los cortan para pisarlos y mantiene el ganado vacuno, cabruno y mular en el invierno, cuando los campos no tienen hierbas" ("Montes de Brión y la Villa de la Graña", por José Castroviejo Barreiro, 1798 - Diccionario Geográfico de España: La Coruña y Lugo, Tomás López, f. 400).

Mazadoiro de toxo en Cabreiros (Xermade - Lugo). (C) Fotografía por cortesía de Miguel Losada.

Por que non saiu adiante a máquina trituradora de toxo para penso que presentou Rof Codina no seu artigo "Interesante máquina trituradora de tojo" (El Progreso Agrícola y Pecuario, 15-03-1913)? Pois porque o ciclo do toxo non remata inmediatamente nos billetes do ciclo do eucalipto ós que nos teñen acostumados; o ciclo do toxo é longo e sustentable: cómese (como penso fai unha carne de calidade), cágase (fai o estrume que fertiliza os campos), é un combustible barato, fai un mel boísimo... Demasiado bó e respetuoso coa natureza como para servir ós intereses do capitalismo depredador. Poderán facerse kleenex da celulosa do toxo? A cousa cambiaría entón.

Nestes tempos de reciclaxes mal entendidos nos que se confunde a simple reutilización co reciclado, coa  participación da materia nun sistema produtivo que abrangue varias utilidades económicas para voltar sobre se mesma, teriamos que recuperar o vello ciclo do toxo, e tambén estudalo e propoñelo como modelo a imitar para reverter a insostible situación produtiva actual. Velaí un dos estudos dos que estamos a falar: "Aprovechamiento del matorral como combustible en calderas de biomasa", Irene Mediavilla", 2017 (7º Congreso Forestal Español - Plasencia).


*O meu exemplar foi atopado a piques de ser tirado nun contedor de reciclado de papel.