Xaniño e os feixós máxicos, mailos tesouros de Dagda - ATU 328

O tipo de conto marabilloso ATU 328 "The boy steels the giant's treasure" ten o seu expoñente máis coñecido na versión de "Xaniño e os feixós máxicos" ("Jack and the beanstalk"). Aínda que a planta de feixós pola que accede o neno ó reino do xigante é un elemento secundario e ata prescindible, nas versións máis recentes cobra moito protagonismo este método de acceso tan rechamante, e remata por configurar a forma típica do conto, pero non sempre foi así.

A primeira vez que atopamos o conto ATU 328 é sen a pranta, na historia de Dagda contida na obra irlandesa da Batalla de Mag Tuired (manuscrito Harleian do século XVI - British Library). Por este texto sabemos que o xigante Dagda, dos Tuatha Dé Danann, era posuídor de tres obxectos máxicos: un caldeiro sen fondo ou caldeiro da abundancia, que podía alimentar os comensais sen esgotárense nunca os alimentos; un grande báculo que podía matar e devolver a vida; e unha harpa máxica que voaba atendendo só á voz do seu amo, nela Dagda podía tocar unha música que influía nas emocións dos que a escoitaban, xerando tristeza, ledicia ou sono. A harpa de Dagda, roubada polos Fomorios, logo é recuperada polo seu dono empregando a maxia inherente ó obxecto: chamándoa polos seus dous nomes e tocando nela unha melodía que provoca que os enimigos caian nun profundo sono.

Xan o das fabas máxicas, ilustración de Ana Santiso.

Nas versións irlandesas do conto ATU 328 contidas na base de datos do folklore da Irlanda (School Collection - duchas.ie) pódese observar que o xigante tiña tres obxectos máxicos: unha galiña que puña ovos de ouro (inesgotable, como o caldeiro de Dagda), unha espada de luz e un harpa, que ó ser roubada por Xaniño adoita avisar ó seu dono dicindo "Señor, Señor, alguén está intentando roubarme!". Nalgunha outra versión tamén aparece unha alusión ó gran caldeiro do xigante, tan grande como unha montaña, no cal cociñaba os seus alimentos.

Paddy Normile do condado de Limerick, nado no 1879 ("A local variant of Jack and the beanstalk" - duchas.ie)

O roubo da harpa máxica do xigante permite estabelecer aquí unha relación entre os contos marabillosos e o que se ven considerando mitoloxía celta conservada tardiamente na literatura da Irlanda, e lévanos a propor unha cuestión ben difícil: os roles, elementos e formas de se desenvolver a acción que aparecen nos contos marabillosos populares estabelecidos por Propp (heroe, opoñente, axudantes, obxectos máxicos, a loita, etc.) que relación gardan cos elementos dos mitos? Segundo o investigador ruso nalgúns casos parece ben claro que os contos marabillosos anteceden ós mitos, mentres que noutros os mitos acaban xerando os contos marabillosos (Las raíces históricas del cuento, 1974, p. 386), e ata versións literarias cultas, como no caso do Gargantúa e Pantagruel de François Rabelais. O escritor francés baseouse na personaxe popular do xigante Gargantúa, que, como Dagda, era procaz, voraz e lascivo, para escribir no século XVI a súa sátira (Sébillot, Gargantua dans les traditions populaires, 1883). Dito doutra forma, é a narración das aventuras de Dagda na Batalla de Mag Tuired un mito ou un conto marabilloso inserido nun ciclo mítico?

Revelando o sentido orixinario de Queixumes dos Pinos de Eduardo Pondal

 

Ven de saír do prelo un conxunto de ensaios en colaboración sobre a obra poética de Eduardo Pondal, Dun poema as ardentes estrofas. Visións arredor da obra de Eduardo Pondal (Espiral Maior - Col. Baldaio, 2024), no que presentamos o noso traballo "Branca, garrida e fidalga. A muller como símbolo de Galicia na poesía de Eduardo Pondal". O traballo depura e condensa catro entradas que previamente publicamos no blog e que tamén presentamos nunha comunicación nas XI Jornadas galego-portuguesas de Pitões das Júnias (maio de 2023):

• Branca, garrida e fidalga: Galicia en Queixumes dos pinos (Arqueotoponimia, 2023).
• A patria violada (Arqueotoponimia, 2023).
• Homes "femíneos" e "muliebres". A crise do modelo da masculinidade hexemónica reflictida na poesía de Eduardo Pondal (Arqueotoponimia, 2023).
• O motivo da harpa eólica en Queixumes dos pinos: estrutura da obra e concepción poética en Eduardo Pondal (Arqueotoponimia, 2024).

 

Neste traballo, desenvolto 147 anos despois da primeira edición do poemario Queixumes dos pinos (1877), revelamos por vez primeira cal é o verdadeiro sentido da obra pondaliana. Parece incrible que nun século e medio de vixencia dos poemas ningún crítico literario se decatase da intención última que latexaba neles camuflada nunha alegoría formal clásica, a do rapto colonial. Só a profesora da USC, Carmen Blanco García, no seu estudo "Mulleres na utopía celta de Pondal" (Sexo e lugar, Xerais, 2006) foi quen de se aproximar ó sentido alegórico da obra do poeta, aínda que sen se saír totalmente do paradigma tópico da misoxinia que a crítica previa, dende a Pardo Bazán, lle atribuía ó autor, que ata chegou a definirse por parte de María Xosé Queizán como unha personalidade misóxina, racista, clasista ou elitista, en cuxos poemas se facía apoloxía da violación e da pederastia (Misoxinia e racismo na poesía de Pondal, Laiovento, 1998).

Adicamos estas liñas a recomendar a lectura do novo ensaio, pero sobre todo, a tentar explicar por que tivo que transcorrer século e medio para poder comprender a poesía pondaliana, a intentio auctoris e a intentio operis. O tempo transcorrido podería ter sido moito máis, ou incluso non chegarse nunca a valorar adecuadamente Queixumes dos pinos, se non fose polo azar que me levou a participar nos Seminarios pondalianos do Foro de Espiral Maior de Carballo, onde fixemos entre todos a autopsia do poemario ata destripalo por completo.

Xa non quedan (bos) críticos literarios que poidan captar a esencia dunha obra e como se formaliza literariamente esta? É unha pregunta que xurde a pouco que se pense no asunto da malintrepretación da poesía de Pondal. E aínda que non abunden os críticos competentes, compre lembrar que no caso de Pondal, como dixeramos, a profesora Carmen Blanco chegou a esbozar varios elementos que conforman a alegoría política do rapto colonial que empregou o poeta, e así o recollemos no noso ensaio final editado por Espiral Maior. A resposta á incomprensión da poesía pondaliana ten que estar noutra parte...

Fracasou o poeta no obxectivo de facerse entender polos lectores? É a súa obra complexa, abstrusa? O propio autor lamentábase da incomprensión por parte dos seus coetáneos. É responsabilidade do autor facerse comprender, facer unha literatura light? 

“Casi todos los escritores que se han ocupado con más o menos brillantez de los Rumores y Queixumes de los Pinos del Sr. Pondal, casi todos extienden sus estudios a los elementos menos trascendentales, y no han captado el elemento capital, el elemento culminante de su obra" (unha das notas autógrafas de Eduardo Pondal sobre o sentido da súa obra, editada por Manuel Ferreiro: "Eduardo Pondal á procura do verbo sublimado. Arredor das re-escrituras pondalianas", Modelos de Lingua e Compromiso, 2014).

Esta outra posible explicación ó asunto da incomprensión da obra pondaliana tampouco se sostén, pois as creacións literarias non poden supeditarse ou estar condicionadas formalmente para seren doadamente comprendidas; pola contra, canto máis orixinal é a concepción dunha obra, canto máis se sae do canónico, do normal, en contidos e expresión formal, máis xenial é, e faise máis dificil achegarse á súa intrepretación, penetrar no seu sentido. Isto non se debe a un fallo do autor, senón que constitúe a marca que distingue as grandes creacións, literarias ou doutro tipo.

E Pondal foi un xenio literario. Por vez primeira na literatura galega e peninsular utilízase o tropo literario do rapto colonial, conformando unha alegoría política moi complexa, integrada por prácticamente tódolas variables posibles (a muller enferma de morriña como representación do país sometido ó xugo colonial, o doctor que a atende, como político ou rexenerador do país, etc.). É unha delicia ir desenguedellando o conxunto de metáforas unha vez que se ten a chave da lectura dos poemas; ver as complexidades metaliterarias que crea cando xoga a ser o salvador da patria, o rexenerador, o doctor, pois el mesmo era médico na vida real.

A incomprensión que sufriu o autor no seu tempo, ó noso xuízo, debeuse a que non estabamos preparados para este estoupido de creatividade no rexudir da literatura galega. As chaves de lectura que fornecemos no ensaio editado por Espiral Maior facilitan a intelixencia dos textos pondalianos, e abren a oportunidade de estudalos explorando a mensaxe post-colonial de liberación, tamén en clave de xénero. A intrepretación da súa obra como misóxina ou racista ten que se considerar errónea, pois contradícese cos mesmos textos: "cualquier interpretación del lector puede considerarse válida, aunque no coincida con la intención del autor, siempre y cuando no sea contradicha por el propio texto" (Alfonso Martín Jiménez, "Intentio auctoris e intentio operis: intención manifiesta e intención encubierta en Cervantes y Avellaneda", Monteagudo, 2014).

Suddene: Galicia e o Rei Horn

O romance cabaleiresco francés de Ponthus, fillo do rei de Galicia, e da bela Sidonia (s. XV) está baseado na historia do King Horn, concretamente no romance anglo-normando de Horn et Rimel (s. XIII). Imos comparar os principais corónimos que se mencionan nestas dúas fontes, que dan conta das relacións que, tamén na ficción, mantiveran entre si os tres reinos atlánticos de Galicia, Bretaña e Irlanda.

Le Royaume de Gallice, na primeira páxina do libro de Ponthus.

Galicia é denominada Reino de Galicia no libro de Ponthus. Ó ser atacada A Coruña (Couloigne) polos mouros (sarracenos), Ponthus, fillo do rei, parte cara Bretaña, onde coñece á Sidonia, filla do rei, e logo trasládase exiliado a Inglaterra e Irlanda por un tempo, antes de voltar á súa patria cunha armada bretoa para derrotar os mouros e restaurar o reino.

La Petite Bretaigne no libro de Ponthus.

No King Horn os corónimos son distintos, aínda que necesariamente teñen que nomear os tres reinos devanditos. Horn, orixinario de Suddene, ante a chegada dos mouros e a morte do seu pai o rei, embárcase cara Westernesse e logo pasa exiliado a Westir antes de voltar a Suddene, onde aniquila os mouros e restablece a cristiandade, "erixindo capelas e igrexas, ordeando que soen as campás e se canten misas".

Ilustración de Arthur Rackham do Hind Horn, balada popular anglo-escocesa baseada na lenda do King Horn. A princesa recoñece a Horn vestido de pordioseiro polo anel que este deposita na copa de viño.

Os investigadores do ámbito anglosaxón tentaron reducir os mouros ós vikingos, e Suddene a varios lugares do Reino Unido ou norte de Europa: a illa de Man, Sussex, Cornwall, South Devon, Roxburgh, o país de Suddene que aparece no Beowulf (R. Herzman, Graham Drake e Eve Salisbury), Dorsetshire (H.L.W. Ward), Surrey e Sussex (F. Michel) ou Escocia (Oliver). Westernesse foi ubicada en Cornwall (Ward), en Devonshire (McKight), na península de Wirral (W. H. Schofield) ou en Escocia (Oliver). E Westir na Irlanda. Mais a evidencia do libro de Ponthus, que fala claramente de Galicia, e mailo feito real da invasión musulmana da Península Ibérica, chegando a devastar parte da Gallaecia, non deixa lugar a dúbidas de que o corónimo Suddene do que partiu Horn / Ponthus designaba o Reino de Galicia, e de que Horn / Ponthus era un rei galego, ficticio, mais baseado en feitos reais.

Diane Speed no seu estudo "The Saracens of King Horn" (Speculum, 1990) indicara que as mencións ós sarracenos non eran alusións ós vikingos ou daneses, como se viña pensando inexplicablemente nos estudos adicados a esta cuestión no mundo anglosaxón, senón unha referencia real ós árabes, xa que a Península Ibérica foi parte do Islam dende o ano 711, e o califato musulmán de Córdoba gobernou na maior parte dela entre os anos 929 e 1031. Segundo Speed, un dos motivos centrais do King Horn, a loita contra os mouros, estaría tomado da épica das chansons de geste como La Chanson de Roland (s. XI), nas que se narraban os enfrentamentos dos reinos cristiáns do oeste de Europa contra os musulmáns.

A etimoloxía de Suddene derivámola, porén, ben do Old English suth ("as terras do sur"), ben do fráncico ou francés souldan ("as terras do sultán"), e sería un exónimo literario aplicado ó reino cristiano de Galicia na Idade Media anglo-normanda.

Vío e o amilladoiro da Furoca (Pastoriza)

 

Agras de Mesoiro e do Cabaleiro - Vío, mailo amilladoiro da Furoca ou de Vío, nun plano da Real Chancillería de Valladolid (ano 1767).

Detalle do amilladoiro no mapa da Real Chancillería de Valladolid (ano 1767).

O amilladoiro de Pastoriza, de Vío ou da Furoca, coñecido por todos estes nomes, fora descrito por don Luís Monteagudo como un amilladoiro de peregrinación, como os de San Andrés de Teixido. Cremos máis ben que tería sido primeiramente un mollón ou enorme cairn de termo, á vista do plano que presentamos, e de que é descrito no Catastro de Ensenada (século XVIII) como límite entre Pastoriza e San Vicenzo de Elviña: "que la divide de la de San Vicente de Elviña, desde allí al Amilladoiro, desde dicho sitio a la piedra de la Xerpe do Cal das Ameixeiras" (nótese tamén a existencia dunha pedra cunha serpe posiblemente gravada nela na zona do Cal de Ameixeiras).

Na descrición de Monteagudo indícase que o amilladoiro tiña 20 metros de diámetro e 8 metros de altura, e que nel depositaban cadansúa pedra os peregrinos que ían cara ó santuario de Pastoriza dende As Mariñas e Culleredo (La religiosidad callaica, Anuario Brigantino, 1996).

Os lugares de Vío e Mesoiro coas súas agras na vista do Voo Americano de 1956-57, mailo amilladoiro da Furoca ou de Vío. Nas agras hoxe instalouse o polígono industrial de POCOMACO, afogando o lugar de Vío, e o amilladoiro está prácticamente destruído por unha canteira.

Existen dúas posibles etimoloxías para o topónimo Vío, ben do latín vicus, "pequeno lugar habitado", ben do latín viam, "camiño". No primeiro caso debemos supoñer que o resultado habitual, Vigo, sufriu perda do -g- intervocálico, e para a segunda posibilidade pensamos nun masculino analóxico formado dende o feminino vía, que xa aparecía en latín no composto bivium (v. Xosé Lluis García Arias: Toponimia Asturiana, El Víu). Das dúas, a máis consistente coa paisaxe antiga é a de que sexa un topónimo viario, motivado pola situación do lugar á beira do camiño que seguía polo Cal das Ameixeiras, topónimo tamén de tipo viario no seu primeiro elemento (cal < latín callis, -is, "sendeiro").

Os petróglifos de Freás da Canda (Piñor - O Carballiño)

 

Recorte da liña de demarcación cos oito penedos gravados con petróglifos no plano de deslinde entre Freás da Canda e Guimarás (Piñor - O Carballiño) e o mosteiro de Oseira (Cea), do ano 1735. O mapa está accesible no seguinte enlace "Mapa de los términos de Freanes y Guimarás Orense". (C) Arquivo da Real Chancillería de Valladolid.

Vimos de atopar un precioso plano cunha liña de demarcación de oito penedos grabados con petróglifos dos tipos soliformes, espirais, coviñas, ferraduras, cruces e letras de límite, que cremos que podería ser a máis antiga representación dos petróglifos galegos, ó datar de 1735. O detalle dos debuxos é asombroso polo que imos velos de máis preto (pinchade sobre as imaxes para ampliar).

Marco de Paradelas, con soliformes, cruz, ferradura e círculo, e máis, o marco de Encima do Val do Amorto, con espirais.

Marcos de Val do Amorto, A Porteliña - Camba e Pena do Raposo, con espirais e coviñas.

Marcos de Pena Vixigueira 1, Pena Vixigueira 2 e Pena Parda, con cruces e letras de demarcación O (Oseira) e P (Piñor).

Mentras o equipo de exploración sobre o terreo, coordinado polo historiador Xabier Moure, tenta localizalos, nós nunha primeira aproximación, e grazas á información patrimonial recollida no Visor PBA, no que se ubica un petróglifo no Outeiro do Antonio (entre Freás da Canda e A Folgosa), encontramos a zona chamada Pedra Vixigueira no plano de 1735, actualmente Vexigueira (parcela 135 da folla catastral baixo Outeiro do Antonio).

A liña de demarcación dos oitos penedos corría, pois, de norte a sur, e o mapa de 1735 habería que xiralo 90 graos á dereita para velo co norte arriba. Chámanos moito a atención que na mesma liña aparezan penedos con soliformes, espirais, espirais e coviñas, como nunha gradación astronómica. Cecais podería ser un indicio, como se ten dito, do seu significado astral, e que servesen como delimitacións territoriais tomadas respecto de referencias celestes. A liña de penedos con gravados de orixe prehistórica suxire unha función de delimitación territorial mantida durante milenios.

O pintor do debuxo, Joseph Cardelle Montero, desempeñaba un oficio específico destinado a levantar os planos dos deslindes para os escribáns das Reais Audiencias en procesos de litixios por límites territoriais, como se desprende do texto que acompaña ó documento, e como indican Romaní e Bermejo Barrera no seu estudo sobre a funcionalidade dos petróglifos de podomorfos: é o caso dos chamados "ojos" ou "paños de pintura" (planos pintados) feitos polos pintores da Chancillería de Granada, que acompañan sempre os textos dos deslindes e representan fielmente os termos, límites e mollóns. En Galicia, segundo estes investigadores, non había constancia de ningún caso semellante ("La cojuración y el posible uso de signos podomorfos en la Galicia medieval y moderna", Madrider Mitteilungen, 2014).

Mámoa de Pedro Muíño (As Cabazas - Vimianzo)

Á dereita dunha pista que sae das Cabazas (Baíñas - Vimianzo) atópase a mámoa inventariada no Visor PBA como Mámoa de *Pedra Muíño (arrodeada na imaxe cun círculo laranxa), pero un pouquiño máis adiante, na mesma pista e á esquerda, encontramos a verdadeira mámoa, chamada realmente de Pedro Muíño (arrodeámola cun circuliño azul na imaxe). Ese é o seu verdadeiro nome, pois é que se está usando toponímicamente Pedro como forma masculina de Pedra < latín petram, "pedra", non como nome propio de home, tal e como sinalamos nalgunha ocasión (p. ex. para o topónimo Pedro Monteiro que pode aludir a unha mámoa no monte, ou a unha pedra cabaleira). Tódalas parcelas deste lugar chámanse con nomes alusivos á nova medoña (Chan da Medoña e Medoña de Atrás). As súas dimensións, tomadas coa regra do Visor PBA son de aproximadamente 30 metros de diámetro.

A zona é rica en megálitos, dacabalo entre a Arca da Piosa e os túmulos arrasados polo encoro da Fervensa, mais aínda visibles os seus restos se baixa o nivel do encoro.

Restos dun anel lítico con cámara central (platfom cairn) na ourela oeste do encoro da Fervensa.

(C) Dolores González de la Peña, 2017.

No plano que contén o acotamento de San Antolín de Baíñas (arquivo da Real Chancillería de Valladolid, ano 1796) vese que a nova mámoa de Pedro Muíño servía de límite entre Baíñas (Vimianzo) e Muíño (Zas), de aí o seu nome. O máis interesante é a súa descrición, porque, ben debido ó tamaño, ben por descoñecemento do que era unha mámoa, é descrita por unha das partes como unha canteira: "mámoa de Pedro Muíño, que es un sitio alto con piedras naturales en cuya cumbre se reconoce haberse abierto unha cantera". Mentras que a outra parte interesada no deslinde descríbea máis polo miúdo e indica: "mámoa de Pedro Moíño, que es un alto de tierra en la lomba del monte da Pioza, con dos piedras puestas a mano en un hoyo que forma en el medio, y sin cruz [de demarcación] alguna; [situada] a la vista de los lugares de Novelle, Cabazas y otros".

Fai dous séculos aínda se conservaban dous ortostatos da cámara, agora dubidámolo, porque todo o montículo é un eucaliptal.

In arca marmorica? O corónimo Armórica na lenda do sepulcro de Santiago

Xa Isidoro Millán González-Pardo vira unha posible falsa segmentación do texto no que se indicaba o lugar de sepultura do apóstolo Santiago ("Autenticación arqueológico-epigráfica de la tradición apostólica jacobea", en El Camino de Santiago, camino de Europa, conferencias no Escorial, 1991). Resulta evidente que nos códices a lectura dun suposto texto cursivo orixinal "in arcamarmorica" ou ben "in arcemarmorica" (tamén coa variante "in arcamarmarica" / "in arcemarmarica") é susceptible de ser separado polos sucesivos copistas do manuscrito de dúas formas:

1. in arcam Armórica / in arcem Armórica
2. in arca<m> marmórica / in arce<m> marmórica

A proposta de Millán González-Pardo é algo máis complexa do que reflictimos, pois supón tamén unha confusión na lectura doutras grafías, o que conduciría a que o lugar do sepulcro do apóstolo fose un castro ou recinto fortificado (arcem) da Amaía (ammaeicam). Cremos que é moi ad hoc e con demasiadas modificacións do material textual para considerala correcta.

Recorte do artigo citado coa explicación de Isidoro Millán.

Ata o de agora, ademáis da proposta de Isidoro Millán, que é a única que separa o -M- ligándoo á palabra anterior, só se formularon hipóteses sobre o segundo termo lido como MARMÁRICA / MARMÓRICA, ben no sentido de consideralo topónimo (Marmárica, parte da costa norte de África) ou calificativo, "de mármore", o que aludiría, segundo os defensores desta posibilidade, ó sepulcro do apóstolo feito de mármore ou á súa colocación baixo arcos de mármore.

A existencia de formas antigas nalgúns dos manuscritos coa escrita continua, como "achamarmarica" (Bern Bürgerbibliothek 224 f. 159), e coa separación "achaia armorica" (Torino Biblioteca Reale Varia 141), serve de apoio á nosa lectura do texto, no que vemos unha referencia ó corónimo Armórica, deturpada polos sucesivos escribas que non estaban familiarizados co nome de orixe celta (are + mori = ante o mar; a costa) que recibía o tractus armoricanus, que ó final do imperio romano de occidente abranguía tamén a costa da Gallaecia (dende a saída dos bretóns do emperador galaico Magno Máximo dende Britannia cara o continente). De feito, un comentarista dun destes textos ve que a forma Armarica cecais estea por Armórica (Aremórica), indicando un lugar xunto ó mar (Adam Miodonski, "De ortu et obitum patruum. Ex codice veronensi", 1893).

Outro corpo santo que chegara flotando sobre as augas en barca de pedra (no seu propio sepulcro) fora o do Conde Santo de Vilanova de Lourenzá. (C) Dolores González de la Peña.

A condución do corpo do Apóstolo por mar en barca de pedra ten visos de pertencer, pola característica embarcación pétrea que transporta un corpo santo, ás lendas célticas bretoas, que nos terían chegado transmitidas polas migracións destes pobos a partires do momento en que o continxente dos bretóns do emperador Magno Máximo estableceu a Sé Britoniense e fundou o Mosteiro de Máximo, na costa norte da Gallaecia.

A lectura que ofrecemos do texto xacobeo "in arcam armorica" / "in arcem armorica", xunto coa efectiva chegada do corpo do apóstolo a Galicia, refrenda o feito de que o antigo nome de Armórica foi un exónimo utilizado exclusivamente polos bretóns insulares e os da Bretaña francesa para referirse en xeral ó territorio que ocuparon os seus colonos, que se espallaron polas costas meridionais do Mar Céltico, e en particular, á costa galega, onde fundaron a súa primeira sé histórica coñecida no mosteiro de Máximo ó final do imperio romano de occidente (cfr. Arqueotoponimia: Bretones en Galicia, 2008, e Un galego na corte do rei Artur: o emperador Magno Máximo, 2024).