Como complemento á tese desenvolta na presentación “Branca, garrida e fidalga. A muller como símbolo de Galicia en Queixumes dos pinos de Eduardo Pondal” (XI Jornadas Galego-Portuguesas, Pitões das Junias, maio de 2023), onde explicamos a alegoría do rapto ou violación colonial utilizada polo poeta, imos ver agora o que atinxe á retórica da masculinidade na obra pondaliana. Trátase dunha exposición complementaria, pois é que nesta alegoría poética a nación galega, a patria ou matria (representada como muller asoballada), ía ser salvada, protexida e restituído o seu esplendor, polo home, único suxeito político activo dentro da concepción social decimonónica europea.
Ó tempo, esta nova lectura fornecerá probas de que a adxectivación brando,
femíneo, muliebre, molente, etc. non constituiu un conxunto de cualificacións
misóxinas, como se ten dito, ó non ir dirixidas á muller, senón ó home carente
de virilidade (virtus latina: fortaleza, vontade, decisión). E aquí
convén precisar que o home “muliebre” ou “femíneo” de Pondal sinala ó home
débil, preguizoso, submiso e cobarde, lonxe de supor unha referenza ós homes
homosexuais. Só nos faltaría agora, tralos desatinos críticos do pasado
verquidos sobre ás creacións literarias do poeta, inventar un Pondal homófobo!
Desliguemos, pois, a masculinidade ou virilidade da heterosexualidade:
aínda que a debilidade de carácter no home en ocasións se teña reflictido e
explicado como provocada pola impotencia sexual ou pola homosexualidade deste,
nin é o caso, nin é así. A crítica implícita no poemario de Pondal e as súas
exhortacións van dirixidas a mover ós homes sen virtus, escravos, independentemente
da súa opción sexual, que para o poeta semella ser irrelevante.
La Campana de Gracia, 1 mayo 1915. A posición de neutralidade de España durante a Primeira Guerra Mundial explícase como crise de masculinidade, plasmada como feminización do presidente Dato, que aquí aparece vestido de muller (1).
As almas escravas,
d’ideas non grandes,
van pensando mil cousas femíneas,
molentes e infames;
mil soños forxando
qu’o ánimo agobian,
arrastrando infamantes cadeas,
cal brandos ilotas:
esp’ritos brandos,
esp’ritos muliebres,
sendentarios, que lenta consome
e mórbida febre.
Mais a alma do bardo,
enérxica, ousada,
qu’audaz libertade
tan só soña e ama,
vai pensando en propósitos férreos
qu’ergueran a pátria.
Di Manuel Ferreiro:
“obsérvese o latinismo femíneo
‘feminino’, a coexistir co sinónimo muliebre
‘feminino, mulleril’, tamén cultismo de forte carga negativizadora (face os
adxectivos que significan ou connotan ‘masculino’ ” (Eduardo Pondal. Os cantos eran da Patria (120 poemas), 2017, px.
218). Pero… carga negativizadora para quen? De quen fala o poema? Isto non o explica Ferreiro. Evidentemente
fala dos homes que non teñen en mente erguer a patria nin soñan coa libertade,
ós que se lles está aplicando estes cualificativos, usados como antónimos de
viril ou varudo (esforzado, enérxico, audaz).
Marta Louzao indica que neste poema a escravitude “é comparada cos
pensamentos e accións inferiores e viles, os cales á súa vez definen á muller”
(“Referencias clásicas en Queixumes dos pinos de Eduardo Pondal”, Estudos
Románicos, 2000). Esta interpretación está sesgada polos traballos previos
que viron na obra de Pondal contidos misóxinos; os espritos brandos e muliebres
son os dos homes afeminados, sen virtus, que se contrapoñen noutros
poemas desta obra a modelos de masculinidade hexemónica como os heroes
espartanos Brásidas e Leónidas, ou Espartaco. Na obra de Pondal este conxunto
de conceptos vencellados ó campo semántico feminino decimonónico connota negativamente se son aplicados ó
home, e positivamente cando o
receptor é a muller: “tal era a maneira graciosa e molente da doce Baltar”.
Propiamente neste poema o estado de escravitude da nación non é comparado
con nada. Pola contra, atribúese e explícase a escravitude como debida a unha
crise do modelo masculino, da identidade de xénero, na que o home adoptaba
actitudes ou rasgos de carácter propios do rol feminino que non lle
correspondían, e era nesa inadecuación onde subxacía o seu envilecemento como
home. Á muller non lle afectan estas consideracións, non
van dirixidas a ela. Contrapóñense,
porén, dous modelos de masculinidade, o hexemónico e a masculinidade afeminada,
que representa a perda da potencia política, tropo literario que
desenvolveremos someramente máis adiante.
Morrer en brando leito,
entre molentes brondas,
rodeados d’amigos,
q’o pracer nos recordan;
de tímidas doncellas,
imbeles e chorosas,
que p’ra mayor dozura,
na nosa última hora,
ó redor de nos ceiben,
lirios
e brandas rosas;
certo
he des’parecer cal virgen tímida,
brandamente,
e sin gloria.
Oh’
quen morrer poidera,
como
o forte Leónidas;
envolto
en duro ferro,
n’outras
rudas Thermópilas!
por
una pátria escura,
d’escravos
e de ilotas.
Os modelos de xénero que se contrapoñen na obra de
Pondal non son home / muller, como
sinala a crítica: “a dicotomía masculino (positivo, posuidor) vs. feminino
(negativo, posuído) atravesa toda a produción pondaliana através dunha
adxectivación (como elemento formal máis evidente) que responde a esa
dualidade: férreo, viril, ousado, esforzado… vs. femíneo, muliebre, brando, molente…” (Eduardo Pondal. Os cantos eran da Patria (120 poemas), 2017, px.
31). Negamos a maior, pois a oposición de xénero que se revela nos poemas é
entre dous modelos de masculinidade: home viril / home femíneo ou muliebre – a
morte de Leónidas / a morte dun home que pasou pola vida como unha virxe
tímida. A muller queda completamenta á marxe desta oposición, cun papel moi
secundario, como corresponde á súa inexistente función política nesta altura.
De feito, a muller, cualificada cos adxectivos propios do seu rol (idealizado)
na época, resulta doce na súa indefensión (imbele) e fraxilidade, quedando a
súa función neste poema limitada a esparcir froles e acompañar chorosa ó
moribundo.
Quen
brando vegéta,
en ocio
agradabre,
no
seo da escura,
nativa
cidade;
e a
mente envilece,
con
causas non graves;
e
vida molente,
e lánguida
trague;
botándose
ó colo,
mil
lazos amantes;
non
sei que d’imbele,
d’escravo
e d’infame,
despede
dos membros,
molentes
e suaves:
que,
doce sorrindo,
quen
preto d’él pase,
dirá:
—Certo est’home
non
pensa ou combate.
O home que leva unha vida molente, branda e ociosa, que
non se defende, pola contra, despede coma un cheiro infame. Vese de novo como
un mesmo termo (imbele) connota diferente cando é aplicado a un sexo ou a outro,
en virtude de se cumple coas expectivas dos roles de xénero da época.
En italiano, lingua que coñecía Pondal polas lecturas de
Ariosto ou Tasso, effeminato (afeminado) ten como sinónimos muliebre e femmineo.
Advertimos de novo que a feminización do carácter do home, derivada da posible crise de masculinidade da época, á que se responsabilizaba, á súa vez, do caos
político, non ía ligada necesariamente a consideracións relativas á orientación
sexual, e só indicaba inicialmente debilidade no carácter masculino.
Non obstante a virilidade (a virtus ou fortaleza de espíritu, que está ben que digamos que non é
exclusiva dos homes) erróneamente pode reducirse á sexualidade masculina
hexemónica (heterosexualidade) e a súa carencia plasmarse como disfunción ou
impotencia, sexualidade alternativa ou non hexemónica (homosexualidade) ou satirismo.
Reducionismos que non percibimos na obra poética de Eduardo Pondal, mais si na
alegoría artúrica do conto do Rei Pescador, cuxa ferida na ingua (a entreperna
como metonimia por contigüidade cos xenitais) tiña provocado a devastación e
esterilidade do seu reino. Tamén a impotencia de Enrique IV (s. XV) viuse como motivo
de incapacidade para o goberno. Con respecto ó satirismo, podemos mencionar a
oda de Frei Luís de León que recrea a perda política de España cando “folgaba
el rey Rodrigo con la hermosa Cava en la
ribera del Tajo”, entregado á vida molente en vez de ocuparse das causas
graves.
Para Berta Lillo a crise da masculinidade iníciase en
Europa nas primeiras décadas do século XX, cando a Gran Guerra desestabiliza as
relacións de xénero ó emanciparse progresivamente a muller. Mais a aparición do
tema da crise do modelo hexemónico de masculinidade nun poeta do romanticismo,
anterior ó periodo bélico europeo, incluso anterior á guerra de Cuba (a edición
do seu único poemario precede doce anos a “O Desastre do 98”), como é Pondal,
impide seguir esta hipótese sostida por tantos teóricos.
Na obra de Lillo pásase revista á crise da masculinidade
española de principios do século XX, e ás diversas propostas dos autores que se
ocuparon dun tema que se considerou de importancia nacional (Unamuno, Gregorio
Marañón, Pérez de Ayala, etc.), pois “las teorías científicas en boga en el
momento consideraban las categorías de hombre y mujer naturales y en
consecuencia inamovibles […], especialmente la sexualidad de los varones se
ligaba a la nación y a su capacidad como potencia” (Nación femenina vs. nación masculina: la imagen de la neutralidad
española durante la Primera Guerra Mundial, 2021).
Consideramos que a seguinte reflexión de Lillo ven
afianzar a complementariedade das dúas lecturas que fornecemos respecto ó rol
da muller como símbolo da patria na obra de Pondal e ó rol do home pondaliano
na tesitura política de verse como salvador e rexenerador do país (Galicia)
afrontándose ó tempo a unha profunda crise de identidade: “violar, en sus dos
acepciones principales (quebrantar un acuerdo legal y tener acceso carnal con
alguien en contra de su voluntad), enfatiza la conexión que se establece entre
la nación y el cuerpo femenino, que actúa como receptáculo moral y físico del
honor nacional, y subraya con contundencia el grave deshonor que supone para el
país que sus hombres, tradicionalmente encargados de defender a la patria y a
las mujeres que en ella habitan, sean incapaces de repeler las afrentas de
forma viril”.
Portada da revista Gedeón, 16 de marzo de 1898. No marco do conflito bélico entre España e Estados Unidos (Guerra de Cuba) o Tío Sam presume da súa economía arrodeado de sacos de dólares, e España, do seu valor, cunha exhibición de ovos (metáfora ovos = testículos, que representan por metonimia a esencia da masculinidade, e os valores asociados a esta na época: valentía, fortaleza, decisión...). Destacamos o caixón de ovos "frescos de Galicia" (2).
(1) Viñeta do corpus utilizado por Berta Lillo no seu estudo Nación femenina vs. nación masculina: la imagen de la neutralidad española durante la Primera Guerra Mundial, 2021.
(2) Viñeta do corpus utilizado por Lou Charnon-Deutsch: "Cartoons and the Politics of Masculinity in the Spanish and American Press during the War of 1898", Prisma Social, 2015.
.jpg)
