No concello de Oroso e próximo ó límite entre os tres termos municipais do Pino, Oroso e Santiago de Compostela localízase o castro inventariado no PBA chamado A Medorra do Castro, poboado fortificado que se extendía en forma de antecastro ata o punto denominado Castrosoiro, sector que ía delimitado por un foxo aínda perceptible denominado Barreiras (cfr. microtopónimo na folla catastral).
O topónimo Castrosoiro non pode explicarse como un derivado de castro mediante a improbable secuencia de morfemas derivativos *-osorio, senón como unha forma composta de castro máis o antropónimo Osoiro, variante de Osorio, á súa vez, variante por metátese r-s > s-r do nome propio Orosio (ou viceversa). Ó que parece, temos atopado a orixe do nome do concello de Oroso no microtopónimo castrexo Castrosoiro, sendo unha destas dúas formas variante por metátese respecto da outra. Pode desbotarse, polo tanto, a proposta que considera Oroso un fitotopónimo provinte do latín he(d)erosus, derivado de hedera, "hedra".
A documentación máis antiga do topónimo Oroso presenta formas como "eroso" ou "heeroso", que aparentemente cadran coa etimoloxía hederosus, mais se explican polo carácter átono do primeiro o de *Orosio < Osorio, en contacto coa preposición de, e o h- inicial pola recorrente intención etimoloxizante dos escribáns medievais.
"feliglisia sancti martini de eroso" (ano 1214)
"sancti Martini de Heeroso" (ano 1291)
"Herosso de Çima e de Fondo na frigresía de san Martino de Herosso" (ano 1402)
Edelmiro Bascuas apuntara que as formas como a que atopamos no topónimo Castrosoiro, con metátese do i (Osoirio, ano 960) e Osoyro (ano 1009) tiñan unha certa presenza no galego antigo, e amais engadía que á vista da enorme difusión do nome Osorio en Galicia e Portugal podía darse por segura a súa orixe autóctona (Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002, punto 186). Pola súa parte Leite de Vasconcellos xa sinalara a máis que posible relación entre os antropónimos Orosius e Osorius, considerando a este segundo como provinte do primeiro (Boullón Agrelo, Antroponimia medieval galega, 2014). Nós pensamos que é xustamente ó revés, posto que o antropónimo Osorio é abundantísimo na nosa documentación, mentras que o nome de Orosio apenas aparece dúas veces. Así, o nome do famoso historiador galaico do século IV, Paulo Orosio, ben podía ser un temprano caso de metátese dende a forma Osorio.
Respecto da discutida etimoloxía do antropónimo Osorio, Bascuas propón o tema ukwsō, da raíz hidronímica *wegw, "húmido", co que estarían ligados os substantivos indoeuropeos *ukwsen, "touro, semental", avéstico uxan, "touro / boi", *ukwsōr, "a mollada, a rosada" > latín uxor, "esposa". Entre os termos derivados deste tema que significan touro ou boi: galés ych, bretón ouhen, antigo islandés oxi, uxi, antigo inglés oxa, inglés ox, tocario B okso, etc. (Gamkrelidze e Ivanov: Indo-European and the Indo-Europeans. A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture, 1995).
Seguindo a proposta etimolóxica de Bascuas, na nosa opinión o nome de Osoiro como segundo formante do microtopónimo Castrosoiro non sería aínda o antropónimo, senón un adxectivo que estaría a indicar que o antecastro do castro da Medorra estaba destinado a recinto gandeiro (Castrosoiro = "castro dos bois"). Como antropónimo xurdiría do vencello coa posesión e coidado do gando, significando probablemente "torero, boyero", e non "forte como un touro" (Bascuas, op. cit, punto 188.4).
O castro coruñés situado no barrio dos Castros - O Castrillón fora obviado nunha revisión municipal do PXOM (2016) xa que, segundo o informe, non existían datos ou evidencias arqueográficas que amosaran a súa existencia, aínda a pesares da significativa toponimia Os Castros e Castrillón.
Da comparación entre as fotografías derívase que o sector noroeste do parapeito do castro conservouse case íntegro ata os anos 70, momento no que se comezaría o seu desmonte para convertilo na futura Rúa Antonio Rivas, que mantén na actualidade a forma elíptica característica do antigo valo do recinto prehistórico. Albíscase tamén que a zona da croa do castro foi aproveitada para unha incipiente praciña, na que logo se desenvolvería arquitectónicamente a moderna Praza da Concordia, baixo cuxa fonte, aproximadamente, estaría a croa do castro.
Amáis destes dous testemuños gráficos do pasado século, que proban sen dúbida a existencia dun gran recinto prehistórico no lugar, de foma elíptica, da Idade do Ferro ou cecais anterior, e de carácter habitacional ou gandeiro, tiñamos tamén indicios toponímicos fornecidos pola microtoponimia conservada no rueiro.
Segundo pensa o arqueólogo José María Bello Diéguez, ó que agradezo a comunicación persoal, o nome da Rúa da Cerca e o da Travesía da Cerca poderían ser vestixios onomásticos nos que se estivese a aludir ó parapeito (cerca) do castro / castrillón.
Nós dámoslle totalmente a razón. Nas fotografías vese que o parapeito conservado ata os anos 70 do pasado século estaba na liña que viña da Rúa da Cerca, que logo terminaría por se unir coa futura Rúa Antonio Ríos unha vez desmontado totalmente o valo. Logo, é moi posible que o topónimo Cerca que sobrevive no rueiro proveña da existencia no pasado, nese sector, da continuación do valo do recinto prehistórico, que se prolongaría ó longo da Rúa da Cerca, motivando dito odónimo.
O amigo Pancho Gallego, outrora habitante do antigo recinto castrexo do Castrillón / Os Castros, indícanos que a forma elíptica da rúa Hernansáez onde vivira algúns anos seguiría a forma do valo no seu sector suroeste, o que ten moito sentido. De feito, nunha inspección preliminar da volta da rúa Hernansáez vese perfectamente un testigo do valo no punto no que se incorpora á rúa do Xeneral Salcedo Molinuevo, cun desnivel que é salvado por unhas escaleiras, o que dá idea da altura que tivo que ter.
Na nosa opinión, o topónimo seguramente sexa un nomen possessoris, máis exactamente, un antropónimo derivado de Vellicus (cfr. o composto Endovellicus, formado polo céltico vailos, "lobo") mediante sufixo -oni (en caso xenitivo de posesión). Segundo Bascuas, o Beleicón de Ferrol xa se documenta na Idade Media como "Vileicon" (ano 1087). Dita terminación ás veces evolúe cara -ón, e outras a -oi ("Ulla, Veleia y otros derivados de la raíz céltica *wel- "hacer girar", Veleia, nº 17, 2000).
A estrada de Catabois amósase, pois, como unha antiga vía de comunicación natural en torno a que se ubicaron os poboados prehistóricos para se aproveitar dos beneficios económicos e comerciais que conlevaba a situación inmediata a unha vía de tránsito.
Nos inicios da conquista do que hoxe é Galicia, que idea poderían ter os romanos dos castros? Coñecían o hábitat castrexo da Idade do Ferro propio de Galicia? Tendo en conta a primeira acepción do vocábulo meditolium que atopamos nun antigo glosario, sospeitamos que os romanos non tiñan nin idea do que era un castro galego, nin do que implicaba ser, en definitiva, un celta castrexo.
Durante o fin das guerras cántabras, nas partes máis lonxanas da Gallaecia os romanos cercaron ós guerreiros do noroeste peninsular cun foso de quince mil pasos no "Medullium montem Minio fluminem imminentem, in quo se magna multitudo hominum tuebatur". Lonxe de supor, como ata agora, que Medullium fose un topónimo, o nome dun monte, sospeitamos que está a funcionar como adxectivo cualificativo co sentido antedito de "punto que se eleva no medio do chan". É dicir, que medullium montem indicaría que os guerreiros se protexían nun monte elevado no medio do chan, non nun monte chamado Medulio. Meditolium / Meditullium > Meidulium > Medulium.
E que é un monte levantado no medio do chan, senón un castro? O que amosaría que os romanos, daquela, non coñecían o hábitat defensivo propio dos habitantes da Galicia da Idade do Ferro, pois aínda non penetraran nela o suficiente. Cecais fose o primeiro castro que vían. Os castros pareceríanlles montes elevados ou levantados no medio dun campo, cousa de bárbaros. De feito, aseméllanse moito a montes, e ata se confunden e camuflan voluntariamente con eles. Unhas veces construíronse reformando defensivamente unha elevación orográfica natural mediante fosos, e outras levantando completamente as defensas de terra sobre o nivel do chan, erixindo o que podería parecer un simple monte a alguén que non estivese familiarizado con eles.
Esta posibilidade interpretativa do termo medullium reforza a ubicación na Galicia castrexa desta campaña militar que rematou co suicidio colectivo dos galaicos. Dita ubicación xa viña manifestada, doutra banda, pola indicación do texto de Lucio Anneo Floro: "Minio fluminem imminentem" = xunto do río Miño.
Tamén proba que os castros foron concebidos como bastións ou fortalezas, con carácter defensivo. O último refuxio dos guerreiros galaicos, onde se replegaron, foi un castro, non un monte; onde non terían nin posibilidade de facerse fortes nin de sobrevivir a un asedio.
Fai agora catro anos que o colectivo Patrimonio dos Ancares solicitou a Patrimonio a catalogación dun castro moi evidente preto de Vilarello (Láncara), que non aparecía inventariado nos visores PBA e de Aproveitamentos Forestais. A estas alturas, aínda que xa catalogado, o castro continúa sen integrarse nos visores de Patrimonio.
O castro segundo Xabier Moure "está defendido en todo o seu perímetro por unha potente muralla precedida por pronunciados terrapléns que polo exterior conserva tramos que acadan máis de 4 metros de altura" ("Solicitan a Patrimonio que catalogue un castro oculto en Láncara", artigo de Suso Varela en La Voz de Galicia, 29/5/2019).
Do latín maceria, "muro", xurdera moita toponimia do tipo Maceira, da que xa temos tratado ("Maceira, Mazaira y Maciñeira", Arqueotoponimia, 2015), a que normalmente, e erróneamente, considérase sempre dentro da fitotoponimia (arbre que dá as mazás).
Segundo Cabeza Quiles, no lugar das Torres de Cillobre (A Laracha) percíbense, aínda que non estea catalogado, "os restos dun castro, sobre o que, despois, aproveitando as vantaxes orográficas que ofrece o lugar, se construíu a fortaleza medieval, hoxe desaparecida" (Andando por Bergantiños, nº 17, 2016: Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño). O investigador baseábase, amáis da orografía do terreo, no propio topónimo Cillobre, pertencente ó conxunto dos topónimos rematados en -bre que se retrotraen ó céltico bris < briga, "recinto fortificado en altura". Comentaba tamén, no traballo citado, a relación de tautoloxía ou redundancia que se produce entre ambas partes do topónimo, pois é que torre ven significando o mesmo que briga.
A conxectura de Cabeza Quiles convértese en certeza ó examinar a fotografía do Voo Americano de 1956-57 e o mapa de relevo do lugar, no que se identifican claramente a croa e os aterrezamentos dun pequeno castro, logo reutilizado para a construción da torre medieval. Aínda que esta última fose prácticamente desmantelada, o recinto circular consérvase completo na súa forma, reforzado polo muro perimetral elevado seguramente na Idade Media coas pedras do antigo castro. Revisten especial interese a continuidade funcional do recinto fortificado (perceptible tamén na redundancia do topónimo) e a circularidade como modelo de ocupación territorial ó longo de 1500 anos.
No interior do recinto queda un só corpo da construción medieval, único resto das chamadas Torres de Cillobre. (C) Andregoto Galíndez, 2023.
O topónimo céltico Berísamo, documentado na epigrafía da Gallaecia, é un superlativo formado coa base preposicional UPER, "sobre, enriba", mailo sufixo de superlativo celta -ísamo. Significaba "o que está máis enriba, o superior". Na Idade Media foi latinizado como Veríssimus, o que lle proporcionou de paso unha falsa etimoloxía ou vencello co latín verus, -a, -um, "verdadeiro, veraz; - o máis sincero". Logo de latinizarse, completou a súa transformación coa conseguinte cristianización como Sanctus Veríssimus > Sambreixo (Láncara) ou San Breixo (varios lugares e advocacións inspiradas polo topónimo: na Fonsagrada, Monterroso, etc.), desprovistos en xeral do marcador de grao superlativo. Aínda que se conservan algúns casos nos que o seu carácter de falso haxiotopónimo resulta máis evidente, como no Beresmo de Avión, e os Bréixome de Rairiz da Veiga e Cuntis - Pontevedra, ó ir sen o adxectivo San.
Normalmente atoparémolo asociado ós recintos fortificados en altura da Idade do Ferro; estruturas habitacionais características dos celtas galaicos. A súa grande dispersión por toda Galicia dá conta do carácter céltico da antiga toponimia do país, e porén da lingua nativa, o que é aínda discutido a pesares das evidencias lingüísticas. Neste sentido, resulta moi relevante o feito de explicarse a evolución do *UPER- cara *VER- pola perda do p característica das linguas célticas: segundo Curchin está moi ben "documentada la perdida de la oclusiva labial indoeuropea /p/ en las lenguas célticas. En el caso del celtibérico se citan generalmente, como muestras de este fenómeno, *pari > are-, *uper- > uer-" (Curchin: "P indoeuropeo en celtibérico: nuevos ejemplos", Habis, 2002).
Ó me xurdir nunha búsqueda na base de datos do CODOLGA o topónimo Penna Egregia, cun claro valor oronímico (latín egregius, -a, -um = noble, principal, insigne, elevado) nun contexto que descarta calquera relación co latín ecclesia, "igrexa", xunto coa ocurrencia Chian d' Egregia, que é o Chandrexa actual de Parada de Sil ("Johannes Petri de Sequer de Boys, Adam de Chian d’Egregia", ano 1249: CODOLGA), lévame a reconsiderar a etimoloxía tradicional deste último, a que, como é ben coñecido, se fai derivar do latín ecclesia, como o nome de Chandrexa de Queixa. Máis que nada, porque en Chandrexa hai unha igrexa, si, pero tamén un outeiriño cun castro, O Castelo.
Entre as parroquias carballesas de Artes, Rus e Ardaña sitúase o Castro da Forca ou de Antelo (por existir nel un marco de límite parroquial). Agora vimos de atopar no Catastro de Ensenada (de meados do século XVIII) un outro nome do mesmo recinto: Castro de Ourego (v. delimitación da parroquia de Ardaña). Ten un considerable valo dobre que o circunvala, que ó noso xuicio é o que orixina o topónimo Ourego; nome que en principio non tería que ver coa pranta comestible chamada ourego, que adoita botárselle ó tomate da pizza.
O nome de Sésamo, din os que respostan as preguntas do Catastro de Ensenada, de meados do século XVIII, "deriva de hallarse en su término una montaña en cuya cima se haya la iglesia parroquial". Non sospeitabamos que se atoparía na memoria popular do século XVIII a lembranza etimolóxica deste topónimo céltico que ten estudado Cabeza Quiles na súa obra A toponimia celta de Galicia (2014). Aínda que a lembranza é escura, non deixa de facer referencia á montaña onde se ubica o recinto fortificado da Idade do Ferro de Sésamo, maila capela de San Cosme, antiga parroquial.
Resumimos polo capítulo que Cabeza Quiles adica ó topónimo: do celta Segisamo derivan Sésamo (Culleredo) e Sísamo (Carballo), mentres que da variante casual (pola declinación do nome) Segisamone provirían Sasamón (Burgos) e Sisamón (Zaragoza). Todos eles formados pola base celta SEG-, "vitoria, forza, poder" mailo sufixo de superlativo, tamén céltico, -ISAMO.
Á vista do significado como orónimo conservado aínda na memoria popular dos habitantes de Sésamo (Culleredo) no século XVIII, podemos reconstruír un valor semántico do topónimo ligado ás elevacións orográficas onde se emprazaban preferentemente moitos dos asentamentos fortificados da primeira Idade do Ferro: "a fortaleza, o lugar máis forte e inexpugnable".
As fontes clásicas e epigráficas mencionan para o actual Sasamón de Burgos indistintamente as formas Segísamo (caso nominativo) ou Segisamóne (caso acusativo) - uso o til para indicar o desprazamento acentual que conleva o aumento silábico; dito acento consérvase fixo e inmutable nos resultados evolutivos modernos.
Dado que Sésamo e Sísamo proveñen do nominativo Se(g)ísamo, semella que en Galicia non quedarían formas provintes do acusativo Se(g)isamóne > Sasamón (Burgos) / Sisamón (Zaragoza), o que resulta bastante extraño, pois tanto o nominativo como o acusativo son os casos típicos que orixinan a toponimia (son case inexistentes topónimos provintes doutros casos).
Na documentación antiga da Gallaecia só temos reflictidos tres topónimos formados co termo céltico dunum, "fortaleza, cidade": o Caladunum mencionado por Ptolomeo, o Castellum Meidunium do documento epigráfico atopado en Rubiás - Ourense e Morodon, topónimo histórico mencionado polo Anónimo de Rávena no século VII, que viría sendo equivalente ó galés Moridunum (Curchin).
A escasez de datos fixo que Curchin negase incluso que fosen topónimos en dunum, propoñendo un derivado do celta *calet-, "duro, forte", co engadido dun sufixo -uno, para Caladunum, e directamente non incluíndo a Meidunium neste tipo ("Los topónimos de la Galicia romana", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2008).
Mais se temos en conta que Asturias formou parte do antigo territorio da provincia da Gallaecia podemos engadir o caso do actual topónimo Valduno (Les Regueres), que Martín Sevilla estudou como de orixe céltico: *Valodunum, isto é, "a fortaleza ou cidade do valo ou dos valos". Dita hipótese, segundo o investigador, non pasaría de ser unha probabilidade, pois é que dunha forma *Valodunum pode esperarse unha evolución Valduno; mais non sería segura a non ser porque nas inmediacións de Valduno "existe un castro denominado El Castillo de los Vallaos", en alusión ás súas defensas ou valos (Toponimia de origen indoeuropeo prelatino en Asturias, 1980).
Pola súa parte, Xosé Lluis García Arias tamén inclúe na serie os topónimos asturianos Lliberdón e Gordón (v. resumo en JV García Trabazo, "Toponimia prelatina en Asturias: una revisión crítica en perspectiva histórico-comparativa", Lletres Asturianes, 2016).
Se ben de Caladúnum ou de *Valodúnum poden esperarse solucións con caída da vogal pretónica como *Calduno / *Caldón, Valduno / *Valdón, existe unha outra evolución posible que comprende a caída da consoante oclusiva dental sonora -d- ó ir en posición intervocálica. Dito fenómeno coñécese como lenición celta, e vai encadeado a outros feitos no paradigma das consoanes oclusivas, como a sonorización da sorda correspondente (t) e a simplificación da xeminada correspondente (tt). Porén, de Caladunum esperariamos en Galicia unha forma como *Caaón, pois o antigo -l- intervocálico tamén cae, como é ben coñecido. De dita forma *Caaón poderiamos esperar *Caión, pola epéntese dunha i antihiática. Mais sen documentación ou traballo de campo que refrende a evolución dunha forma como Caladunum a Caión movémonos neste caso no ámbito da incerteza.
Como asegurarse de que determinado topónimo en -ón procede dun composto con -dunum como segundo elemento, é un simple aumentativo en -ón, ou procede dun antropónimo en acusativo pertencente á declinación tipo Silus (nominativo) - Silonem (acusativo con tema en nasal)?
Sempre que a documentación medieval acredite un -d- na forma etimolóxica. Temos documentado no ano 922 un "Castrum Fredoni" na Colección Diplomática de Lugo (Fonte: CODOLGA), cun -doni que podería ser a forma romanceada inicial do céltico dunum, en caso xenitivo de relación (non de posesión). O documento é relevante tamén pola referencia a un castro chamado de Fredoni > Freón, o que indicaría a repetición ou redundancia do referente "asentamento fortificado" nos termos "Castro" e no "-doni" procedente de dunum. Intrepretamos o primeiro elemento do composto Freón < Fredoni polo xermánico fra, "diante de", co que resultaría un topónimo recurrente no que se amosan restos de tres linguas e que podería traducirse como "Castro de Diante do Castro".
Castro de Mirón en Santo Estevo de Larín (Arteixo).
Imos extrapolar as características do bocage camerunés de Bamileke (África) á nosa paisaxe cultural de bocage, estudada polo xeógrafo francés Abel Bouhier, o cal consideraba que podería ser a paisaxe antropizada máis antiga do noso país, probablemente de orixe prehistórica. Farémolo a partires da caracterización que Denis Gautier, Dirk Verboven e David Andrew Wardell realizaron no artigo The origins of the Bamiléké hedgescape “bocage”. Development from 1900 to 1960 (European Journal of Geography, 2017), traducindo aqueles parráfos que consideramos relevantes.
O obxectivo é observar a idoneidade deste modelo de terraformación para sociedades gandeiras de xefatura, con altísima dispersión poboacional e que ocupan territorios de clima semellante (atlántico - húmido e temperado), aínda que estean separadas cronolóxicamente por milenios. Do que se desprende a perfección e o grande valor ecolóxico do modelo de ocupación e asentamento.
Característica paisaxe de bocage na Laracha, dende o Coto de Santa Marta.
