Suevos e Sofán

O sábado pasado tivemos a oportunidade de nos achegar a Suevos (A Baña) na compañía do profesor Fernando Alonso Romero, que nos indicou que este pobo xermánico tamén deixou a súa pegada na toponimia inglesa.

O Castro de Suevos amosa a característica formación do poboamento no seu entorno. Seguindo a Sánchez-Pardo, entre os séculos I e II, durante a plena romanización de Galicia, prodúcese a "transformación paulatina [dos castros] en aldeas galaicorromanas [...]. Estas aldeas o bien mantienen plenamente el emplazamiento del antiguo castro, o bien se trasladan a su exterior, a unas pocas decenas de metros a sus pies [...] está constatado en algunos castros el progresivo deslizamiento de las casas a lo largo de la ladera, fuera de sus murallas, hasta llegar a asentarse en el lugar donde hoy se encuentra la aldea" ("Castros y aldeas galaicorromanas: sobre la evolución y transformación del poblamiento indígena en la Galicia romana", Zephyrus, 2010, 129-148).

Igrexa de San Mamede e entrada do Castro de Suevos (marcada polo poste do tendido eléctrico). Temos estudada a advocación a San Mamede / San Nomedio / San Amede e demáis variantes como cristianización do término nemeton céltico, "santuario". (C) Andregoto Galíndez, 2024. 

Mais a formación da aldea de Suevos semella ser lixeiramente diferente pois parece que a poboación galaico-romana non abandonou o recinto castrexo entre os séculos I e II, senón con posterioridade ó ano 411, á chegada do continxente xermánico que se estableceu no lugar dándolle nome. Non hai indicios toponímicos de que a aldea existise antes da chegada dos suevos, e, pola contra, o topónimo Choupana, de orixe xermana (cfr. shop, "tenda, casoupa"), infórmanos da creación de elementos habitacionais ou funcionais na periferia do recinto á chegada dos suevos.

Hórreo dobre xunto da rectoral de Suevos (A Baña). (C) Andregoto Galíndez, 2024.

Se analizamos os nomes de lugar ingleses dos que nos falara o profesor Alonso Romero, vemos que se concentran en East Anglia: son tres lugares chamados Swaffhan e un Swavesey, entre Cambridge e Norwich.

A terminación hām do Old English fai referencia a un peche, recinto ou granxa. O topónimo Swāfhām ou Swǣfhām é interpretado como "a granxa ou o recinto dos suevos": "the first element being the stem of the tribal name Swǣfe" (Survey of English Place-Names). A documentación inglesa amosa variantes evolutivas como Swof(f)ham (1272). Cremos que dita variante encaixa cos nomes de Sofán (Carnota e Carballo) e Sofandónigo (Carballo), que amosarían a mesma evolución con monoptongación do diptongo wa / we, e poderían ser topónimos compostos cun segundo termo xermano equivalente do Old English hām, "granxa".

A continuación deixamos un enlace a un vídeo de Ars Legendi onde se contan as lendas do Castro de Suevos: alí vivían os suevos, levaban os cabalos a beber ó río por un túnel, nel había un tesouro en forma dunha cabra de ouro. Son as mesmas lendas que noutros castros aparecen ligadas ós mouros.

https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=CGws9Sev6BQ

O carro indoeuropeo nas inscricións do suroeste

 

Representacións de carros nas estelas do suroeste; os dous cabalos van gravados moi esquemáticamente un a cada lado do eixo, ó corpo cunha liña e logo dúas liñas máis curtas para as patas dianteiras e outras dúas para as traseiras, as orellas adoitan ir sinaladas tamén. (C) Sebastián Celestino.

Segundo o profesor Luján (1) as estelas funerarias do suroeste con grabados, como a de Solana de Cabañas (Cáceres), datadas no Bronce Final, continúanse coas estelas anicónicas con escritura do suroeste (transición entre o Bronce Final e o Ferro máis antigo). Nestas últimas xa non sería necesario representar ó defunto co seu enxoval (armas) mailo carro, pois o texto, escrito no signario do suroeste, xa comunicaría o que antes de adquirir a escritura era necesario representar gráficamente.

Estela de Solana de Cabañas (Cáceres) co carro gravado abaixo en perspectiva cenital abatida, a estela consérvase no Museo Arqueolóxico Nacional. (C) A. Galíndez, 2015.

Estela de Magacela (Cáceres) co carro gravado do mesmo xeito que na anterior, a estela consérvase no Museo Arqueolóxico Nacional. (C) A. Galíndez, 2015.

Neste sentido, semella acaído considerar a posibilidade de que algunha das palabras que máis se repiten nos textos das estelas puidera aludir ó carro, como vehículo funerario que transporta o defunto ó Alén. Parécenos que o termo "BA A N E", que adoita repetirse na fórmula funeraria final, e que o profesor Koch (2) interpreta dende o goidélico BAN, "muller", sexa, mellor, o sustantivo que designaba o carro nas linguas célticas, BENNA = plaustrum. A fórmula funeraria final aludiría cecais á viaxe en carro emprendida polo defunto cara ó Alén, como propón Celestino para a función das representacións dos carros nas estelas do suroeste (3).

No primeiro milenio a.C. as linguas célticas do oeste da Península Ibérica fornecen, polo tanto, a primeira testemuña do termo para designar o carro, coincidente co galo BENNA, "genus vehiculi" (glosa a Festo), ou co fráncico BANNE, "canasto", que liga o sentido orixinal da palabra ós primeiros contedores vexetais (cfr. "banastra" e asturiano "baniella"*). Nada que ver etimoloxicamente nin semanticamente cos termos do kit léxico-tecnolóxico da roda e o carro da protolingua indoeuropea reconstruída. O carro celta foi un cesto, o máis antigo contedor. O cal, por suposto, dificulta enormemente vencellar a suposta expansión das linguas indoeuropeas ó invento do kit roda-carro (e ó léxico proposto como protoindoeuropeo común), pois aquí o kit desenvolveuse dende outra tecnoloxía: a da cestería.

Benna / Banne no Dictionary de W. Smith.

A nosa proposta encaixa coa interpretación do profesor Koch das outras dúas palabras da fórmula funeraria final das estelas:

BA A R E, como forma verbal: "‘has borne, has carried’, 3rd sg. perfect from the root Proto-Celtic √ber- < Proto-Indo-European √bher- ‘bear, carry’". O defunto foi transportado, ou ben, transportou (levou, conduciu); contexto no que se integra perfectamente BA A N E, "carro".

N A R KE E, N A R KE E N TI,  etc. como cognado do grego ναρκάω. O termo grego é a orixe doutros que se relacionan co soño e a morte (ex. narcótico).

Podemos traducir tentativamente a fórmula funeraria das estelas, BARE BANE NARKENTI, como "[o defunto] foi transportado no carro ó país dos durmintes" / "foi transportado no carro dos que durmen" / "levou o carro ó país dos durmintes / do soño". Sendo porén unha fórmula de carácter poético que enlaza cunha longa tradición na que o transo da morte é comparado a unha viaxe dacabalo (ou en carro) cara un novo destino. O motivo perviviu na literatura española ata pasado o século XVI ("puesto ya el pie en el estribo" - Miguel de Cervantes); na Idade Media aínda se mantiña a interpretación da morte como viaxe nas fórmulas das estelas funerarias leonesas (4), co uso do termo TRANSITV ou TRANSIVIT (viaxou, partiu).

A situación do carro nas estelas decoradas, que ocupa unha situación especial e periférica (Celestino), maila adscrición dos mesmos a unha tipoloxía micénica, segundo Mederos Martín (5), cadraría ó noso parecer coa representación dos carros nos ideogramas da escritura Lineal B, e abre a posibilidade de considerar os carros das estelas decoradas do suroeste como ideogramas ("partir, viaxar, morrer"), posto que non se coñecen carros semellantes na realidade arqueolóxica peninsular. Os contactos co mundo grego, amosados polos achádegos arqueolóxicos (vaixela do Turuñuelo - Badaxoz), avalarían unha posible influencia grega na xeración da escritura sudlusitana ou do suroeste.

Taboíña de arxila do palacio de Knossos co ideograma do carro (rodas de catro radios). KNSc230.

(1) La lengua y la escritura en Tartessos y Andalucía, conferencia no MAN, 2019: https://youtu.be/PlAW_jZ868I?si=GkHjQCHNLSQgJzUb

(2) John T. Koch, Common ground and progress on the celtic of the south-western inscriptions, 2019.

(3) Sebastián Celestino, "Los carros y las estelas decoradas del suroeste", 1985.

(4) Encarnación Martín López: "La muerte como viaje. Las estelas funerarias medievales del museo de Riaño (León)", 2017.

(5) Mederos Martín: "Carros micénicos del Heládico Final III en las estelas decoradas del Bronce Final II-IIIA del Suroeste de la Península Ibérica", 2008.

* Agradezo a Dani García de la Cuesta a suxerencia sobre o termo asturiano "baniella", de aplicación á urdime da cestería e ó esqueleto de madeira dos cascos das embarcacións.

O cabalo, a roda, o carro... e os fillos: revisión da teoría da Celticidade dende o Oeste

 Estela vadiniense de Tridio Alongvn (Museo de León).

A estela vadiniense de Tridio Alongvm exemplifica moi ben as características da decoración que se pode atopar en moitas delas. Adoita aparecer o cabalo, decoración vexetal (espigas, hédera), e nalgún caso como este, un carro sobre dúas rodas (en visión lateral e moi esquemático, baixo o cabalo). Esta estela podería ter sido portada do libro de Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World (2007), se non se atopara a 5.000 kms das estepas póntico-caspianas. Nas estepas tense situado o berce do indoeuropeo, primeiramente por motivos meramente léxicos (agora xenéticos), pola presenza nas linguas indoeuropease dun conxunto de termos semellantes asociados ós avances tecnolóxicos que confiren a doma do cabalo e o invento da roda (que dá paso ó uso do carro como medio de transporte). Na estela de Tridio Alongvn asoman tamén unhas espiguiñas como testemuña doutro grande avance tecnolóxico, o da agricultura, que tivo tamén a súa teoría correspondente: a da difusión das linguas indoeuropeas dende Anatolia a medida que a revolución neolítica se expandía.

Así pois, os vadinienses (oeste de Cantabria, este de Asturias e noreste de León) ó redor do século I amósanse completamente neolitizados e "indoeuropeizados", como cabería esperar xa nesta época, con todo o pool de artefactos tecnolóxicos asociados ás estepas de Eurasia.

Que podemos dicir da lingua que falaban estes pobos, xa que logo as estelas están escritas en latín e só podemos aproximarnos a ela pola onomástica indíxena? Moitísimo. Temos a sorte de conservar na epigrafía vadiniense, repetidamente, unha das palabras indoeuropeas máis importantes que reflicte o parentesco familiar dos descendentes en grado un, precisamente unha das palabras que conta co meirande número de cognados nas linguas derivadas do indoeuropeo común, e que non depende de avance tecnolóxico algún senón que vai ligada á estrutura familiar básica (sostemos que a adquisición do léxico ligado ás novas tecnoloxías non ten por que implicar substitución lingüística, pois adoita tomarse por préstamo).

OS FILLOS, A FILLIÑA

Trátase evidentemente do termo indoeuropeo que designa á filla, e que os expertos indoeuropeístas reconstruyen como *dhugH2-tér, a partires das formas coñecidas como: 

θυγάτηρ - grego

tu-ka-te-re - micénico

dustr - armenio

futír - osco

dauhtar - gótico

dóttir - islandés antigo

dukte - lituano

tuateres (nominativo plural) - celtíbero

duxtir - galo

duhitár - iranio antigo

dugədar - avéstico

tuwatra - luvita

etc.

Nas estelas vadinienses o termo, doadamente recoñecible polo sufixo -ter, propio dos nomes de parentesco indoeuropeos, aparece como DOVITERO / DOVITERA, con flexión de xénero (masculino / feminino) descoñecida ata o de agora no corpus, pois o resto dos termos conservados nas linguas da familia indoeuropea usan a palabra só para designar as fillas. As variantes que se atopan na epigrafía inclúen formas con caída do -w- intervocálico DOIDERO / DOIDERA, e sonorización do son oclusivo dental xordo -t- intervocálico > -d-, fenómeno ben coñecido nas linguas célticas (lenición céltica). A foma feminina adoita recibir sufixos diminutivos DOIDENA / DOIDINA, o que suxire un tratamento máis cariñoso ou cecais infantilizador das fillas.

A palabra para designar os fillos, aínda non tendo estatuto de nome propio por ser léxico común relativo ó parentesco, si funciona moitas veces como apelativo no ámbito familiar, de aí o seu uso masivo nas estelas funerarias vadinienses, que polo xeral son relativas ós fillos, homes falecidos na súa xuventude (na guerra?). Tamén detectamos a súa presenza na formación de nomes por filiación, así por exemplo: "Dovider/us • Ampa/rami • f(ilius) • pr/inceps • Ca/ntabroru/m • h(ic) • s(itus) • e(st)" = O Fillo de Amparamo (frase que viría ser o seu nome propio por filiación), princeps dos cántabros, aquí xaz. Algo semellante ó que ocorre en islandés, que se toma o nome do pai en xenitivo e se lle engade o -dóttir (no caso das mulleres) para formar o apelido.

O aspecto morfolóxico deste substantivo é, pois, o dun nome de parentesco, que ten que ser necesariamente o mesmo nome que o indoeuropeo reconstruído *dhugH2-tér, "filla", cuxa reconstrución presenta moitos problemas e é constantemente revisada (cfr. E. Ngomo Fernández: "La palabra para 'hija' en indoeuropeo: un análisis comparativo, Revista Española de Lingüística, 2022). De tódalas formas listadas arriba, a única que presenta un caso semellante á do celta do noroeste peninsular é a luvita, con wau no lugar de oclusiva velar sonora xa dende o proto-luvita. Para Kloekhorst (apud Ngomo) deberíase á presenza de rasgos más arcaicos no grupo anatolio fronte ó resto das linguas indoeuropeas, polo que postula unha escisión temperá do indoeuropeo común en dúas ramas, a Anatolia e o resto de linguas indoeuropeas.

Nós subscribimos a proposta de Kloekhorst para a lingua celta do noroeste peninsular, que pertencería ó tronco proto-indoeuropeo, é dicir, antes da escisión proposta polo investigador. Xa que logo, non é viable propoñer que o termo DOVITERO / DOVITERA, con moción para expresar o xénero, e wau no lugar de oclusiva velar sonora, proveña dunha lingua indoeuropea da rama non anatólica posterior á escisión. É dicir, sería imposible aducir, por exemplo e aproveitando as hipóteses xenéticas actuais, que DOVITERO / DOVITERA fose un termo que nos chegou cunha migración de pobos da estepa póntico-caspiana, pois estes pobos tiñan xa, se é que falaban linguas indoeuropeas (1), unha forma incompatible co resultado peninsular, tipo duhitár / dauhter, que é a que aportarían en todo caso á súa chegada a Centroeuropa.

Semella, polo tanto, que o proto-indoeuropeo previo a escisión lingüística do tronco anatólico (ca. 1500 a.C.) xa existía na Península Ibérica e que foi aquí onde se celtizou. Chegou de fóra ou será moito supoñer que era falado nunha ampla zona de Eurasia ata Anatolia dende unha época máis recuada?

Respecto da etimoloxía da palabra, arriscámonos a suxerir a base *deu-, "to pass, move forward", no sentido co que chegou ó grego  δεύτερος (deuteros), "o seguinte, o que vai a continuación", axustado á liñaxe como continuación dos proxenitores.

(1) L. S. Klein: "The Steppe Hypothesis of Indo-European Origins Remains to be Proven", Acta Archaeologica, 2017.