Ofrendas de la e crinas ás antigas divindades lusitanas

En Luyego de Somoza antigamente o ramo de Santa Mariña era unha rama de carballo da que se penduraban cerros de liño espadelado e la virxe lavada e cardada (sen fiar) (Manuel Rivero Pérez, "El canto del ramo en Luyego de Somoza: sus referentes, signos, leyes y significados", Revista de Folkore, 2006). O equivalente deste ramo no mundo grego clásico era o eiresione ofrendado a Apolo: unha rama de oliveira ou loureiro ornada con la virxe, da que penduraban froitas, pasteis e garrafiñas de aceite. O eiresione era un stemmata ou rama dunha árbore ornada con la (Sófocles: "stemmata esse lanam ramo circumvolutam").

O motivo da la virxe (vélaro ou vellocino) colgada dun carballo pode rastrexarse ata o mito do Vellocino Dourado da Viaxe dos Argonautas, relato etiolóxico que tenta explicar integrando nunha ficción narrativa o feito singular e incomprensible da existencia dunha ofrenda de vellóns dourados colgados dun carballo na Cólquida*.

Xasón recuperando o vellocino dourado colgado da árbore tras durmir o dragón que o custodiaba.

(C) Annibale, Agostino e Ludovico Carracci, século XVI, Palazzo Ghisilardi Fava (Bolonia).

A la virxe fora un produto natural que, como a cera, se ofrecía á divindade nos sacrificios incruentos (sen sangue) da antigüidade. Nunha cántiga do rei Alfonso X, "A madre do que a bestia" (c. 147), cóntase como unha vella leva o vélaro da súa ovella á Virxe de Rocamador; o rei compón a cántiga xa sen comprender que se trataba dunha ofrenda de la a unha divindade (María como substituta da deusa) e explica a peculiar ofrenda como debida ó favor da Virxe, por cuxa intercesión a vella recuperaría unha ovella roubada ó falaren esta milagrosamente, indicando así onde se atopaba retida.

A vella da cántiga 147 tosquiando a ovella e levando o vélaro a Rocamador. (C) Códice Rico das Cántigas de Santa María, en Teresa C. Rodríguez, "Estructuras formales y narrativas en una cantiga de Santa María. Estudio de A madre do que a bestia", 2011.

Ofrenda dun vellón de la a unha divindade (posiblemente portadora de fusos) nunha impresión dun selo cilindro acadio do segundo milenio a.C. (BM 103329, en Drumbill, Musical Scenes and Instruments on Seal, Sealings and Impressions of the Ancient Near East, 2015).

De la virxe estaban feitas as infulae que envolvían os cabelos das vestais romanas como un turbante. Longas tiras ou vellóns de la virxe (que podía ser de distintas cores: nivea, caerulea, punicea) cinxidos a intervalos regulares con cintas (vittae), nós ou contas para manter unidas as febras, formaban os ornamentos dos oficiantes dos sacrificios, das víctimas, dos altares, templos e estatuas dos deuses (Smith, A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, 1843; Davis e Llewellyn-Jones, Greek and Roman Dress from A to Z, 2007). O caso con máis sona cecais sexa o do ónfalo de Delfos que nos ten chegado coa decoración das infulae de la que o cubrían (agrenon en grego). Segundo a Descrición de Grecia de Pausanias (10.24) había unha pedra sagrada na montaña sobre Delfos que se unxía con aceite tódolos días e nas festas se lle ofrecía la virxe.

Ónfalo no museo de Delfos decorado con distintas infulae ou grilandas dispostas nunha trama reticulada (agrenon). Os mechóns de la van cinxidos a intervalos por cintas e contas furadas polas que pasa a la. (C) Wikipedia.

Outra representación do ónfalo de Delfos, cuberto de infulae de la branca dispostas doutro xeito.

(C) D. Knoepfler, crátera de Orestes no Museo Arqueolóxico Nacional de Apulia.

Chegados a este punto, tras contextualizar moi brevemente o sacrificio ou ofrenda de la nas relixións pagás, cumpre preguntarse se na inscrición lusitana de Cabeço das Fráguas a palabra OILAM non será, mellor que "ovella", o termo indoeuropeo para "la", *Hwl-n-: Hitita hulana, Sánscrito úrṇā, Grego lễnos, Latín lāna, Gótico wulla, OHG wolla (Inglés wool), Lituano vilna, Ruso vólna, Irlandés Medio olann... Neste suposto teriamos no texto de Cabeço das Fráguas dúas ofrendas de la a divindades que semellan femininas, se no son altares ante os que se depositarían as ofrendas de la (OILAM TREBOPALA e OILAM VSSEAM TREBARVNE), e, doutra banda, o que serían propiamente os sacrificios animais do porco e o touro.

A outra ofrenda ou sacrificio dunha COMAIAM á deusa ICCONA (Epona) podería encadrarse entón no primeiro grupo de ofrendas incruentas, se, como defendía Pena Graña, esta palabra fose equivalente do latín comam, "crina, melena" ("Cerimonias celtas de entronización real na Galiza", Anuario Brigantino, 2004). Era habitual entre os iakutos as ofrendas de crinas de cabalo, que penduraban das ramas das árbores (Taylor, Primitive Culture, 2023); nos santuarios galegos as crinas de cabalo eran unha das ofrendas ó santo (Vázquez Varela, "La iglesia como modeladora de la cultura popular gallega", 2004), así como as crinas e colas nos pardons des chevaux que aínda se celebran na Bretaña (Daniel Giraudon, "Les perdons des chevaux aux chapelles en Bretagne", 1996).

Esta relectura é necesaria porque a base IE. *óuis, "ovella", como indicara Witczak, non ten en ningunha lingua indoeuropea derivados co sufixo -la como o que propuxera Tovar (*owi-la-m): Latín ouis, Sánscrito ávi, Grego ó(w)is, Antigo Irlandés oí, etc. (Witczak, "On  the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms", Emerita, 1999), o que indica que OILAM podería ser outra palabra, porén o sacrificio descrito non sería unha suovetaurilia (dunha ovella, un porco e un touro).

* Podemos supoñer que a sona da la dourada das ovellas da Bética (Iberia occidental) chegou a ouvidos dos gregos, que entenderon que a la era de ouro, e situaron a súa narración na Cólquida, limítrofe coa Iberia oriental.

A retirada dos 5.000: as tropas de Sir John Moore en Sobrado dos Monxes

Nun dos caderniños itinerarios da Biblioteca Virtual de Defensa, redactado polo militar Benito Méndez en 1812, só tres anos despois da Batalla da Coruña, dase conta do paso polo Mosteiro de Sobrado dos Monxes duns 5.000 homes do exército británico de John Moore: "a los 28 [minutos de marcha] dando principio a una calzada con subida suave, se halla el mencionado Monasterio de Sobrado, habitado por 60 religiosos, y la aldea del mismo nombre. Este Monasterio es muy capaz de alojar a tres mil hombres provisionalmente, en el cual estuvieron cerca de cinco mil ingleses cuando fue su retirada de Lugo, dirigiéndose al Camino Real de Santiago por el Mesón del Viento a La Coruña. [...] Se dan los auxilios de bagajes y alojamientos, y en el Monasterio es casi usual los alojamientos de todo oficial, y cuando transitan muchas tropas, hasta para soldados sin mandato de la Justicia" (Camino carretero de Santiago a Lugo pasando por Sobrado, xulio de 1812).

Temos, pois, constancia documental dun dobre itinerario na retirada das tropas británicas dende Lugo cara á Coruña, emprendida o 8 de xaneiro de 1809, a que se coñece como A Retirada da Coruña ou ben A Marcha da Morte, pois o exército británico tivo moitas baixas debido ó cansanzo, á fame e ás inclemencias do tempo. Parte do contixente no tería marchado por Guitiriz, senón por Sobrado, seguindo o camiño descrito por Méndez para logo tomar dende O Mesón do Bento o camiño á Coruña, tamén detallado noutro dos roteiros militares percorrido polo mesmo Méndez (Camino carretero de Betanzos al Mesón del Viento pasando por las Traviesas, xulio de 1812); deixa constancia de que esta última é unha ruta axeitada para a caballería e a infantería (brigadas lixeiras) pero non para a artillería.

"Retreat to Corunna", por R. Beavis (The Boy's Own Paper, 7/7/1889). Sir John Moore sostendo un mapa pregúntalle pola dirección correcta a un paisano.

Nestes caderniños itinerarios militares do século XIX confírmanse outros datos coñecidos sobre as guerras napoleónicas. Por exemplo, o paso dos ingleses por Guitiriz, na mesma retirada de Lugo cara á Coruña, ven refrendado pola observación do militar José Martín Ortega, que indica que tras pasar San Xoan de Lagostelle (el ía en dirección a Lugo) atopou unha ponte de pedra de dous arcos, un deles destruído polos ingleses (Camiño Real de Betanzos a Lugo, agosto de 1812), daquela a ponte xa fora refeita, mais sen varanda. A medida que avanzaban, as tropas británicas ían voando as pontes para impedir que o enimigo lles dera alcance.

Toponimia de Soandres: copias de Bocixa, Boimir e Borreiros

 

No Catastro de Ensenada (ano 1750) as tres partes ou "copias" nas que se dividía Soandres aparecían nomeadas como Bocija, Guimil e Burreiros.

A escrita de Bocixa coa grafía j no século XVIII, empregada por un escriba castelán, seguramente estivese a reproducir unha pronuncia nativa con gheada, son que é moi semellante ó da jota do castelán. É un indicio máis que suficiente para propor como forma correcta Bociga, topónimo que si se atopa espallado polo noroeste peninsular: Bocigas (Soria; Valladolid), Boceguillas (Segovia) ou Buciegas (Cuenca). A forma Bocixa porén non sería máis que unha ultracorrección do nome, un hiperenxebrismo por evitación da gheada. O topónimo, se non é un derivado de bouza, podería provir do prerromano gwou, "gando vacuno", e designaría un busto, prado ou pasteiro destinado a gardar o gando.

A identificación entre Güimil (ano 1750) e Boimir (actual) ven dada porque son variantes de pronunciación, sendo Boimir resultado dunha bilabialización do wau en posición inicial, seguida da apertura do timbre vocálico do ditongo: gwi > boi. A devandita identidade desbota as hipóteses previas sobre a orixe diverxente destes topónimos. Ata o de agora remitíanse a distintos nomes de posesores de orixe xermánica: Boimir (Soandres) facíase provir do nome Bonimiro ou Bonemiro, e Güimil (Muíños) ou Goimil (Vilarmaior), de Guimiro. É preciso, pois, elixir un nome propio, e nós decantámonos polo de Guimiro, moito máis frecuente, que tería sido o fundador da vila: *vila Guimiri, en caso xenitivo de posesión > (vila) Güimil > Boimir.

Preto do Priorato de Soandres localízanse Boimir e Abeleira de Boimir. Aquí a etimoloxía revela unha outra sorpresa, pois este Abeleira seguramente non teña que ver coa froiteira que produce abelás, senón que sería un homónimo derivado do latín avillus, "cordeiriño". Os recintos chamados antigamente *aveleiras terían estado destinados a parideiros e garda das ovellas.

A Burreiros ou Borreiros non lle vemos moita relación, como topónimo, cos burros ou a borra, "cera". Nen sequera no senso que indica o dicionario de Francisco Javier Rodríguez (1863): "en la provincia de la Coruña y de Pontevedra hay varios lugares de este nombre, que supongo vendrán de haber en ellos, o haber habido comerciantes de cera en rama, que se llama borra". Cremos, pola contra, que podería tratarse dun topónimo prerromano relacionado co étimo que fornece o Glosario de Du Cange, borra, "foxo cheo de silvas onde apoza a auga"; italiano borro, "vía estreita e encaixada". Na mesma entrada do Du Cange cítase un texto medieval (Módena, s. XIV) no que se prohibía expresamente levar as bestas a abrevar a estas borras. O costume prohibido lembra o que se conta en varias lendas vencelladas ós castros, como eran conducidos os cabalos por un túnel para abrevar no río. Os borreiros, neste suposto, serían os que vivían xunto da *borra ou congostra, no posto estratéxico de vixiancia do acceso ó recinto fortificado da Idade do Ferro.

Congostra moi encaixada á beira de Borreiros (Soandres), que descende do Castro de Curros.