Toponimia prerromana, hidronimia paleoeuropea, etnografía, megalitismo e arte rupestre. Se chegaches aquí por Google e non te levou á entrada que procurabas, volta a repetir a búsqueda dende Bing! ou usa o buscador interno do blog. Grazas!
martes, 26 de septiembre de 2023
Castro de Vilarello - Cereixa (A Pobra do Brollón)
viernes, 22 de septiembre de 2023
Pousoares, Pousadoiro: posibles campos de mámoas
No límite entre Cerceda e Carral, xunto á urbanización do Xalo ou Ghalo, atópase a mámoa de Pousoares, co topónimo deturpado como antropónimo na folla catastral (Pau Suárez).
Pousoares semella un derivado abundancial de pouso, masculino provinte do latín pausa, que ten varios significados relacionados co mundo funerario. A derivación sería do mesmo tipo que se produce en bostar (derivado do prerromano busto).
No Du Cange recóllese para o lema pausa, amáis do coñecido significado relacionado co cese dunha actividade, o sentido de túmulo ou sepulcro; para pausare, o glosario indica que tamén significa durmir; os pausantes son os mortos; e o pausatorium, sepulcro e cemiterio. Evidentemente, os significados relacionados co mundo funerario proveñen da idea base do cese da actividade, do descanso, que se volve eterno para os defuntos.
A existencia dun túmulo funerario en Pousoares podería indicar que o topónimo estaba nomeando unha necrópole (campo de mámoas), un conxunto de pousos (latín pausa, "túmulo"). O galego pouso ten a acepción de "lugar, sala ou habitación onde se durme ou descansa", polo que non resulta improbable que se teña utilizado tamén no sentido funerario, como acredita o uso do termo galego pousadoiro, que amáis de ter o mesmo significado que pouso, alude ó "lugar onde se coloca o féretro" (normalmente xunto dun cruceiro próximo ó cemiterio).
Tamén o topónimo Pousadoiro podería indicar a existencia de necrópoles, se é que non se refire a ningún pousadoiro dun cruceiro ou a un lugar para descansar. Esta posibilidade é ben interesante, ó amosar que cando estes campos de mámoas recibiron o nome de Pousadoiro (latín Pausatorium) aínda conservábase entre os veciños a noción de seren antigos cemiterios dos devanceiros.
Algunhas necrópoles chamadas Pousadoiro
1. Mámoas do Pousadoiro (entre Cea - Vilagarcía de Arousa, e Godos e Saiar - Caldas de Reis).
2. Mámoas do Pousadoiro no monte do Pousadoiro (Aranga).
3. "ad illos mormosirales de Pausadoyro" (ano 1246, documentos de Carboeiro). Temos analizado o termo "mormorial" ou "marmorial" como variante de memorial ou moimento funerario.
martes, 19 de septiembre de 2023
Eyu, o pronome de primeira persoa do singular de Ferreira de Alcântara
Nunha das conversas gravadas en Ferreira de Alcântara (Cáceres) para o proxecto FRONTESPO, escóitase varias veces ó longo da mesma o uso do pronome persoal de primeira persoa do singular eyu (cognado equivalente do galego-portugués eu, astur-leonés you, castelán yo).
A conversa é ben interesante, ademáis, para notar como se levou a cabo o proceso de imposición lingüística do castelán nos pobos fronteirizos españois que aínda conservaban a lingua portuguesa como lingua materna. Neste proceso de aniquilación fora esencial a labor dos mestres do pasado franquista como don Roberto: Herrera de Alcántara 01. Sesión 4. Juicios sociolingüísticos (1ª p).
Como sinala Xosé Henrique Costas no seu último traballo, o gloticidio xa é un feito irreversible; na maioría das aldeas da fronteira vertical entre España e Portugal estímase que se perderán nuns anos todas as falas portuguesas da mesma, por despoboamento das aldeas, polas políticas de estigmatización cultural que se promoveron no pasado e a inacción actual das institucións. Resulta unha excepción o caso de Olivença, que ó ser unha poboación grande e con políticas activas en prol da lingua portugesa (a lingua estúdase na escola e na Universidade Popular) aínda é posible reverter o proceso de perda da lingua ("As falas portuguesas arraianas en España: crónica dun gloticidio consentido", A Trabe de Ouro, nº 123, 2023).
Á perda da identidade colectiva, da historia, da cultura e da autoestima das poboacións que implican os procesos de colonialismo cultural, hai que engadir a perda de datos lingüísticos importantísimos para reconstruír con exactitude a evolución diacrónica das linguas románicas peninsulares; se ben é unha consecuencia menor en comparación coas primeiras, que afectan directamente ás persoas.
Polo que respecta á orixe do pronome castelán da primeira persoa do singular yo, todo indica que se trata dunha monoptongación de -ou > -o da forma astur-leonesa occidental you, procedente da diptongación en ió do é aberto tónico de éo < latín ego. De se tratar dunha diptongación propia do castelán, onde o é aberto tónico evolúe sempre a ié teríamos *yeo, non documentada, que é a que presupuña Pidal para tirar dela yo. En castelán, porén, yo semella ser un leonesismo, según indica García Arias (Gramática histórica de la lengua asturiana, 2003).
Nas linguas do tronco galego-portugués a evolución dende o latín vulgar éo < ego é moito máis sinxela, ó no experimentar diptongación o é aberto tónico. Podemos simplificala indicando que a vogal final pechouse para, por contraste, manter o timbre aberto da primeira, eu, creándose un diptongo.
Ata aquí non tiñamos constancia de máis formas galego-portuguesas para o pronome da primeira persoa do singular. Mais no ferrereño de Ferreira de Alcántara (Cáceres), caracterizado polo seu arcaismo, documéntase a forma eyu / eyo, que claramente remite ó éo do latín vulgar, cunha solución única en toda a Romania na que se integra unha iode antihiática, como en cea (galego) / ceia (portugués) ou feo (galego) / feio (portugués).
O feito de se saír esta forma eyu / eyo, do paradigma pronominal do galego-portugués lévanos a pensar se o arcaísmo do ferrereño non terá que ver cunha posible orixe mozárabe da lingua. O mozárabe falouse na zona ata ben entrado o século XII, e nela o pronome de primeira persoa do singular era eo, e ben puido adquirir a partir deste século a mal chamada iode antihiática presente en eyu / eyo, co obxectivo de manter a separación entre as vocais. Extinguiuse o mozárabe no século XII? Cecais leve varios séculos moribundo e verdadeiramente estea a se extinguir agora mesmo cos últimos falantes de ferrereño.
Segundo Maria da Conceição Vilhena (1) "o falar de Herrera [...] não apresenta quaisquer particularidades que o aproximem do falar português mais próximo, o de Malpica do Tejo"; amais a investigadora atopara que Ferreira xa aparecía mencionada no ano 1297 no Tratado de Alcañices (2). Logo se non presenta afindades co portugués veciño, e a poboación xa existía ó redor do século XII, a probabilidade de que o ferrereño sexa vestixio dunha lingua mozárabe, afín ó galego-portugués antigo, é moi elevada.
(1) En Juan M. Carrasco González: "Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura (Parte II y última: Otras hablas fronterizas; Conclusiones)", Anuario de Estudios Filológicos, 1997.
(2) En Juan M. Carrasco González: "Documentación antigua sobre las localidades de habla portuguesa Herrera de Alcántara y Cedillo", Revista de Estudios Extremeños, 2017.
martes, 12 de septiembre de 2023
O topónimo de Proendos e o seu hórreo romano
domingo, 3 de septiembre de 2023
Entrantes e saíntes / exitus et regressus: a fórmula xurídica medieval
Os que traballamos con documentación medieval, xeralmente textos notariais relativos a doazóns, estamos afeitos a ver continuamente a expresión "exitus et introitus" / "exitus et ingressus" / "exitus et regressus"... e demáis variantes da mesma. É unha fórmula que forma parte de largas enumeracións estereotipadas, nas que se mencionaban tódolos bens do predio afectados pola doazón:
- "domos, casalia, arbores, montes, fontes, pascua, ligna, exitus et ingressus et quantumcumque ad istam hereditatem pertinet" (Oseira, ano 1191), é dicir: casas, casales, arbres, montes, fontes, prados, leña, "exitus et ingressus" e todo canto pertence a esta herdade.
É tal a cantidade de veces que aparece nos textos que os investigadores en xeral xa a dan por suposta e pasan por enriba dela sen deterse a estudar o seu significado. Hai, non obstante, un amplo estudo de Xaime Varela Sieiro: "Exitvs en la documentación latina medieval de Galicia: posibilidades contextuales y significativas", Voces 10-11, 1999-2000. Nel conclúese, seguindo a Floriano Cumbreño, que a fórmula "exitus et regressus" refírese ás saídas e ós accesos dos predios ou terras que se doan, ás saídas e entradas das fincas.
Un documento de Oseira semella apuntar neste sentido, ó especificar que se trata de elementos dos camiños:
- "cum intrantibus et exitibus viarum" (Oseira, ano 1237), é dicir: cos accesos e saídas dos camiños".
miércoles, 30 de agosto de 2023
A iconografía do Beato de Liébana na configuración do Septemsiderus do Códice de Roda
* * * * * * *
Os distintos beatos miniados conservados na península, vintaseis segundo información na web da Biblioteca Nacional, que copian os Comentarios á Apocalipse do Beato de Liébana (século VIII), teñen todos un ciclo fixo de ilustracións. Nas miniaturas relativas ó personaxe sen nome da visión de Patmos, definido como "semellante ó fillo do home" (Apocalipse 1, 12-16) séguese, pois, un mesmo deseño.
- O personaxe ten á súa destra sete estrelas, ou sostenas na destra (no caso do beato de Lorvão).
- Da súa boca sae unha espada de dous fíos.
- Hai sete candelabros sobre o personaxe ou xunto del, aínda que na Apocalipse dise que o personaxe está entre os candelabros.
- Na franxa inferior debúxanse as sete igrexas do primitivo cristianismo indicando os seus nomes: Éfeso, Esmirna, Pérgamo, Tiatira, Sardis, Filadelfia e Laodicea.
* * * * * * *
Tradución da lenda de Septemsiderus do Códice de Roda
A cidade de Toledo foi a primeira que se fundou en Hispania, e tódalas cidades hispanas estaban suxeitas a ela.
Houbo un rei en Toledo cuxo nome era Octaviano; daquela as cidades de Lugo, Astorga, León, Zamora, Braga, Chaves, Porto e Tui aínda non existían.
E Octaviano mandou chamar a Septemsídero, marido de Iheria, e pai de Brácaro, e de Flavio, e de Teuderico, e de Galaa e de Xémulo, e de Sequario, e de Cesario, o que fixera Cesárea e Faro. Mais Septemsídero non quixo ir xunto de Octaviano.
Entón Octaviano construíu un grande foxo de asedio e achegouse onde Septemsídero, pousando o seu exército no lugar que chaman Sumio. Septemsídero achegouse, pousou as súas hostes e pregoulle a Deus, e os exércitos de Octaviano sumíronse. Por iso ese lugar é chamado Sumio.
Logo veu Septemsídero coa muller e mailos fillos á cidade de Lugo, e entregou ós seus fillos cadansúa cidade. A Brácaro, Braga; a Flavio, Chaves; a Teuderico, Tui que está xunto ó mar; a Galaa, Porto. Sequario morrera no Tambre, no lugar que chaman Porto Sigüeiro. Xémulo era fortísimo, en cadansúa man levaba dúas columnas; el construíra a bóveda de Sancti Petri, e Celbas xunto ás Aquas Caldas, e unha ponte no Miño. De Cesáreo xa falamos arriba. E poderiamos falar moito doutras cidades.
* * * * * * *
CORRESPONDENCIAS ESTRUTURAIS
* * * * * * *
CORRESPONDENCIAS ICONOGRÁFICAS
AS SETE ESTRELAS - SETESTRELO
Profundizando na orixe culta da lenda e o seu vencello cos beatos, ó noso parecer o creador da lenda de Septemsiderus contida no Códice de Roda viu nun beato indeterminado, que lle serviu de inspiración para a composición do seu texto, as sete estrelas á destra do personaxe "semellante ó fillo do home", o que inmediatamente asociou ó nome dunha constelación ben coñecida para el, composta por sete estrelas, o Setestrelo. Logo procedeu a bautizar ó seu personaxe con ese mesmo nome latinizándoo, Septemsiderus, por ser o portador das sete estrelas.
- o nome do protagonista
- a súa marcada relixiosidade
- o número dos seus fillos (identificados por esta coincidencia numérica coas estrelas)
- o rol de emisarios dos fillos, idéntico ó dos anxos (emisarios, en grego) representados como estrelas na visión de Patmos.
A ESPADA - O GUERREIRO
AS SETE IGREXAS - AS SETE FUNDACIÓNS EPÓNIMAS
* * * * * * *
CONCLUSIÓNS
* * * * * * *
O SETESTRELO NO ESCUDO DE GALICIA
* * * * * * *
miércoles, 23 de agosto de 2023
Segureiras: os castros como recintos inexpugnables
- O indoeuropeo *SEGH-, 'forza, forte', é responsable da toponimia do tipo Segisamo ( > Sísamo) e da antroponimia gala e xermana que contén este segmento.
- Do latín obsidio, "asedio, asediar", ou do celta assedi-ago (v. nota **) sairían termos como o alemán seig, o galego-portugués asexo, ou o francés assiége.
lunes, 21 de agosto de 2023
Abrigo neolítico dos Pallotes (Rodís) - Cerceda
martes, 15 de agosto de 2023
O topónimo Bernadal
Ó ser un topónimo único presenta algunha dificultade para ligalo á etimoloxía que propón José Agra ("Acerca del infrecuente origen del apellido Bernadal", Estudios Mindonienses, 2022), na que o considera un fitotopónimo procedente do celta *VERN-, "amieiro", moi frecuente na toponimia francesa pero inexistente na nosa.
A única posibilidade etimolóxica que lle vemos é relacionalo coa familia da toponimia relativa ós pastos e refuxios de inverno para o gando: Invernadeiro, Invernal, Invernegas, Invernego, Invernés, Embernallas, Embernallúas. Na Idade Media rexístrase o topónimo de Navia como "hiuernalias": "offero ad hunc locum Sanctum omnem meam rem et mea hereditate prenominata, id est: in Nauia hiuernalias media" (ano 1091). E o de Ribeira de Piquín como "Iuernego" (ano 1087). Son derivados do latín hibernum, "inverno", como el topónimo occitano Uvernet (v. "Le four", no blog Vous voyez le topo - 7/2/2021).
Para o caso de Bernadal supomos a perda (aférese) da primeira sílaba átona, a partir da forma derivada invernada, recollida por Eladio Rodríguez como referida á "estación de inverno". De invernada, segundo a nosa opinión, se tería formado *(In)vernadal > Bernadal, para indicar o lugar onde se establecería o asentamento estacional para pasar a tempada máis fría. No léxico do Brasil aínda se conserva o sentido de invernada e invernagem como "ato de invernar; recolher o gado a uma invernada", quedando claro que houbo terras chamadas invernadas destinadas, pola súa especial cualidade temperada e dotacións, a acoller o gando nas épocas máis frías do ano (Enciclopedia agrícola brasileira, 1995).
O mantemento durante un milenio das Embernallas de Navia e o Invernego de Ribeira de Piquín indica que seguramente no noso territorio estes lugares foron reductos que as grandes mandas de hervíboros xa virían usando dende a prehistoria, seguindo o seu instinto: "Onde a vaca branca vaia face-la súa enfoscada, eilí iremos nós a face-la nosa mallada" (Aquilino Poncelas Abella: "Os Contos populares do Bierzo", 1993).
sábado, 12 de agosto de 2023
Arxeriz (O Saviñao) e outra toponimia en -eriz
martes, 8 de agosto de 2023
Fontes arcaicas da lenda de Setestrelo
Procederes improcedentes
Fai oito anos publicara neste blog unha interesante novidade sobre o mito fundacional máis antigo da Gallaecia (v. Hijos de las estrellas) conservado nun folio do chamado Códice de Roda do século X. Ata entón (2016), ninguén reparara en quen era realmente o protagonista masculino da Lenda de Septemsiderus.
- Para o seu primeiro editor, Juan Gil (1971), o texto non era máis que unha composición enigmática e disparatada, e a única aclaración que facía sobre o nome do protagonista era que tiña "resabios astrológicos evidentes". Traducíao como "Siete planetas", ligando o númeral 7 ás sete cabezas de Xerión. Engadía que o nome podería "encubrir alguna denominación popular". E así é, como se verá.
- Por su parte, Díaz y Díaz (Visiones del Más Allá en Galicia durante la Alta Edad Media, 1984) tras explicar o nome de Septemsiderus cecais en relación co de Septa (Ceuta) nos seus primeiros traballos, voltara neste a fornecer unha nova tradución, "siete estrellas", cuxo número aludiría ós fillos do personaxe; sen máis consecuencias.
- Patrik Lesbre ("Mythes d'origine préhispanique et historiographie médievale - Mexique central, XVIe siècle", en Les Généalogies imaginaires, ed. P. Ragon, 2007) repite as observacións de Gil no que atinxe á tradución ("7 planètes"), ás connotacións astrolóxicas, e ás sete cabezas da hidra morta por Hércules.
Como se ve, había unha completa desorientación e atasco epistemolóxico que non pasaba de ver no nome, como moito, resabios astrolóxicos (planetas e estrelas). Ningún investigador foi quen de averigüar, ata que publiquei eu no meu blog a entrada "Hijos de las estrellas" no 2016, que a tradución directa ó galego do nome Septemsiderus era Setestrelo. Unha vez dito semella doado e ata evidente, si, pero hai que velo primeiro.
Dita tradución latín-galego, da miña autoría, abriu un novo horizonte na eséxese do texto, no que atinxe as seguintes liñas de investigación que esbocei entón:
1. A relación do nome coa constelación das Pléiades, chamadas Setestrelo en galego-portugués. E tanxencialmente a relación coa lenda da Pita cos pitiños de ouro.
2. A relación deste mito fundacional de Gallaecia co nome que lle damos ó escudo de Galicia (Setestrelo), por levar tamén as sete cruces (estrelas) que representan as sete antigas provincias.
3. A posible orixe priscialianista (gnóstica, neoplatónica) da Lenda de Septemsiderus, que me levara a establecer a nosa orixe mítica, como pobo, nas estrelas; o que se anuncia xa dende o título do meu traballo ("Hijos de las estrellas").
4. A valoración positiva do noso primeiro mito fundacional, que deixou de ser un "disparate" típico dos cronicóns para se converter nun mito astral ou cosmogónico.
Anos despois publiquei un resumo do achádego no artigo "Dindshenchas, lendas etiolóxicas toponímicas ou A1617 (“Origin of Place Name”). Da etimoloxía toponímica á mitoloxía da paisaxe" (SAGA. Revista Dixital de Investigación, 2022, px. 32-41).
Na Internet non hai, a data de hoxe, ningún outro traballo que amose que a tradución de Septemsiderus é Setestrelo. Se un procura estes dous termos non atopará máis que a entrada do meu blog.
Pois ben, con motivo do pasado día do patrón Santiago Apóstolo, publicouse un avance dixital, e de distribución limitada, dunha edición crítica da Lenda de Septemsiderus, verquida ó galego e ilustrada: Setestrelo. Fundador das primeiras cidades galegas. Pode verse aquí https://t.co/fjptDjCs5f
Tanto nos contidos que acompañan á tradución, como no desenvolvemento do aparato crítico (observacións e notas), os dous autores manifestan que a tradución de Septemsiderus como Setestrelo é descubrimento seu, amáis desenvolven pola súa conta as catro liñas de investigación (v. puntos 1 a 4) que esbozara eu no 2016, parafraseando ou glosando os meus contidos sen citarme.
Neste seu avance dixital referéncianse investigadores que teñen un peso específico nos estudos da lenda, como Juan Gil ou Díaz y Díaz, e investigadores que veñen un pouco a rechear a lonxitude do texto, como podería ser Lesbre. Isto é, cítase ata ó que asou a manteiga menos a min, a investigadora que deu co quid da "composición enigmática", grazas á cal foi posible comprender o alcance da lenda de Septemsiderus, xa bautizado dende aquela e para sempre como Setestrelo.
Exeria a estreleira. Fontes arcaicas da lenda
O conto folklórico como base das crónicas medievais
domingo, 6 de agosto de 2023
Normalización e restauración da microtoponimia do Xálima
Toponimia de Villamiel (Vilamel) na minuta cartográfica do IGN: Garduviño e Las Lameras. Semella factible explicalos polo galego-portugés: Las Lameras como un *Lameiras castelanizado, derivado de lama, "lodo, barro", e Garduviño como forma con aférese de *Lagar do viño / vinho. Os microtopónimos inducen a levar a fronteira da fala no pasado ata o pobo de Villamiel, que hoxe queda fora do núcleo falante dos Tres Lugaris (Valverdi du Fresnu, Sa Martín de Trevellu e As Ellas).
Os microtopónimos Arroyo de la Riberiña y La Mariñeira, nas minutas do IGN, obrigan a extender no pasado a zona da fala ou da súa influencia ata Cilleros (Cileirus).