Dolmen do Curro de San Tomé - Recaré (O Valadouro). O ouro dos mouros

O dolmen de San Tomé de Recaré tamén é coñecido na bibliografía antiga (1) como do Padorno, por estar moi preto deste lugar, que localizamos na microtoponimia da folla catastral, e de cuxo significado, en relación cos megálitos, xa temos tratado neste blog (Padernelo, Padornelo, Paderne..., Arqueotoponimia, 2016).

Conxunto de cromlech (Prado das Chantas, na parte inferior esquerda da fotografía), túmulos e dolmen no lugar do Curro de San Tomé de Recaré (O Valadouro).

Na obra "Mitoloxía da Nai no Valadouro", de Xesús Pisón, recóllese o folklore vencellado ó ouro dos mouros deste megálito:

1. "Un home que andaba coas ovellas no Chao do Padorno, sentindo que lle viña encima a treboada, gardouse debaixo dunhas penas, e como non paraba de chover, botou a noite enteira alí. Cando acordou, á mañanciña, viu que a auga lavara o acubillo, descubrindo un baño cheo de ouro. Axiña quixo facerse con el, mais o baño pesaba tanto que o home tivo que baixar á aldea e xunguir unha parella de bois para carretalo. Co ouro que tirou fixo un casal, que aínda hoxe lle chaman o Casal do Rico".
2. Amáis, unha outra lenda: "O Día de San Xoán, os de Santa Cruz madrugan para ver a roupa tendida do Encanto do Padorno".

Arca do Padorno. (C) Andregoto Galíndez, 2022.

No blog Galicia pueblo a pueblo podemos ler na entrada sobre este dolmen que no seu interior as paredes atópanse tapizadas de schistostega pennata, un musgo bioluminiscente de cor verde-ouro, ou verde fosforito, que brilla na escuridade.

Pola nosa parte, vencellamos este feito coa primeira lenda recollida por Pisón; seguramente fora ó acordar o home refuxiado na cámara do Padorno que viu na escuridade do amencer a bioluminiscencia marela do musgo, o que lle levou a pensar que a cámara estaba feita de ouro pero que non se dera de conta antes porque aínda a chuvia non lavara os chantos.

O musgo schistostega pennata desenvolveu este tipo de folklore ó longo de Eurasia. Coñecido tamén como goblin's gold (ouro dos trasnos), o botánico austríaco Anton Kerner von Marilau dicía no século XIX: "Este fenómeno, que un obxecto só brillase na escuridade das fendas das rochas, e que inmediatamente perdese o brillo á luz do día, é tan sorprendente que se pode comprender como se formaron as lendas de gnomos e trasnos que habitan nas covas, os cales permiten que os cobizosos fillos da terra observen o ouro e as pedras preciosas, pero lle teñen preparado un chasco ó buscador do tesouro encantado, pois cando este baleira o saco co tesouro que recolleu na cova, ve rodar fora, non xoias brillantes, senón só terra" (fonte da cita, Wikipedia: Schistostega).

Velaí de onde ven a idea da riqueza dos seres mitolóxicos chamados mouros, elfos, goblins...

Corredor e entrada á cámara do dolmen do Padorno. No interior da mesma albíscase o musgo cubrindo as paredes. (C) AG, 2022.

(1) Villaamil y Castro: Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia (1873). Trátase segundo o autor dunha arca de xisto anfibolítico.

Posmarcos e Promercos

Se xa tiñamos a sorte de conservar o milenario etnónimo dos célticos Praes(t)amaricos (Mela e Plinio) no nome da parroquia de Posmarcos do concello da Pobra do Caramiñal, temos que felicitarnos por atopar estes días o seu xemelgo inseparable, o etnónimo dos célticos Supertamaricos, citado sempre polas fontes clásicas acompañando ó devandito Praes(t)amaricos. Sobre estes últimos, aínda que pareza imposible, está documentada a evolución do étimo Praes(t)amaricos cara o resultado actual Posmarcos; pode consultarse o completo estudo das fontes que tratan deste territorio e a súa progresiva redución de comisso a parroquia, dende os autores clásicos ata a Idade Media, na entrada do blog Fror na area, de Miguel Costa: "Territorio Pestomarcos", 2009.

Situación do microtopónimo Fonte Promercos no Alto do Roque ou de San Roque, entre Negreira e Outes (parroquia de Xallas - Negreira).

Precisamente por ser Promercos un nome de lugar extrañísimo, inexplicable doutro xeito, ten que ser necesariamente a parella de Posmarcos, coa que garda unha estrutura fónica semellante.

Promercos < Supertamaricos

Posmarcos < Praes(t)amaricos

A favor da nosa conxectura, amáis do paralelismo fónico evolutivo, temos a ubicación da Fonte Promercos no territorio que se supón ocupaban os célticos Supertamaricos, ó norte ou sobre do Tambre (antigo Tamara), nos actuais concellos de Negreira, Outes e Muros (espallados tamén, cecais, polos de Carnota e Mazaricos).

Supomos que na evolución de Supertamaricos a Promercos prodúxose a caída da sílaba átona inicial, precisamente pola súa pronuncia débil. Logo entraría en xogo unha posible reinterpretación popular do resto, *Pertamar(i)cos, como *Portamarcos / *Portomarcos, de onde por sucesivas alteracións obteríamos o actual Promercos. Algún cambio menos sufriu o etnónimo Praestamaricos ata chegar ó actual Posmarcos, mais tamén resulta irrecoñecible.

Suxerimos a reinterpretación popular como porta ou porto xa que no Catastro de Ensenada da parroquia de Santa María de Xuño (na antiga xurisdición do Caramiñal), vemos que o seu irmán Posmarcos tamén pasou por esa fase, mencionándose como "San Isidro de Porto Marcos".

Freón, Mirón, Brión e os topónimos en -dunum

Na documentación antiga da Gallaecia só temos reflictidos tres topónimos formados co termo céltico dunum, "fortaleza, cidade": o Caladunum mencionado por Ptolomeo, o Castellum Meidunium do documento epigráfico atopado en Rubiás - Ourense e Morodon, topónimo histórico mencionado polo Anónimo de Rávena no século VII, que viría sendo equivalente ó galés Moridunum (Curchin).

A escasez de datos fixo que Curchin negase incluso que fosen topónimos en dunum, propoñendo un derivado do celta *calet-, "duro, forte", co engadido dun sufixo -uno, para Caladunum, e directamente non incluíndo a Meidunium neste tipo ("Los topónimos de la Galicia romana", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2008).

Mais se temos en conta que Asturias formou parte do antigo territorio da provincia da Gallaecia podemos engadir o caso do actual topónimo Valduno (Les Regueres), que Martín Sevilla estudou como de orixe céltico: *Valodunum, isto é, "a fortaleza ou cidade do valo ou dos valos". Dita hipótese, segundo o investigador, non pasaría de ser unha probabilidade, pois é que dunha forma *Valodunum pode esperarse unha evolución Valduno; mais non sería segura a non ser porque nas inmediacións de Valduno "existe un castro denominado El Castillo de los Vallaos", en alusión ás súas defensas ou valos (Toponimia de origen indoeuropeo prelatino en Asturias, 1980).

Pola súa parte, Xosé Lluis García Arias tamén inclúe na serie os topónimos asturianos Lliberdón e Gordón (v. resumo en JV García Trabazo, "Toponimia prelatina en Asturias: una revisión crítica en perspectiva histórico-comparativa", Lletres Asturianes, 2016).

Se ben de Caladúnum ou de *Valodúnum poden esperarse solucións con caída da vogal pretónica como *Calduno / *Caldón, Valduno / *Valdón, existe unha outra evolución posible que comprende a caída da consoante oclusiva dental sonora -d- ó ir en posición intervocálica. Dito fenómeno coñécese como lenición celta, e vai encadeado a outros feitos no paradigma das consoanes oclusivas, como a sonorización da sorda correspondente (t) e a simplificación da xeminada correspondente (tt). Porén, de Caladunum esperariamos en Galicia unha forma como *Caaón, pois o antigo -l- intervocálico tamén cae, como é ben coñecido. De dita forma *Caaón poderiamos esperar *Caión, pola epéntese dunha i antihiática. Mais sen documentación ou traballo de campo que refrende a evolución dunha forma como Caladunum a Caión movémonos neste caso no ámbito da incerteza.

Como asegurarse de que determinado topónimo en -ón procede dun composto con -dunum como segundo elemento, é un simple aumentativo en -ón, ou procede dun antropónimo en acusativo pertencente á declinación tipo Silus (nominativo) - Silonem (acusativo con tema en nasal)?

1. Recorrendo á documentación: o topónimo Freón.

Sempre que a documentación medieval acredite un -d- na forma etimolóxica. Temos documentado no ano 922 un "Castrum Fredoni" na Colección Diplomática de Lugo (Fonte: CODOLGA), cun -doni que podería ser a forma romanceada inicial do céltico dunum, en caso xenitivo de relación (non de posesión). O documento é relevante tamén pola referencia a un castro chamado de Fredoni > Freón, o que indicaría a repetición ou redundancia do referente "asentamento fortificado" nos termos "Castro" e no "-doni" procedente de dunum. Intrepretamos o primeiro elemento do composto Freón < Fredoni polo xermánico fra, "diante de", co que resultaría un topónimo recurrente no que se amosan restos de tres linguas e que podería traducirse como "Castro de Diante do Castro".

Castro de Freón na parroquia de San Tomé de Monteagudo (Arteixo), co lugar de Freón (*Fra + dunum = diante do castro) situado xusto ante o asentamento castrexo.

2. Ampla dispersión do topónimo ó longo do territorio: Mirón.

Castro de Mirón en Santo Estevo de Larín (Arteixo).

Obsérvase que a aldea sitúase no punto en que se cruzan os camiños perimetrais que arrodean o castro; ubicación preferente das aldeas de orixe castrexo.

A ampla dispersión dun topónimo en -ón cadraría cunha formación provinte do céltico dunum como segundo elemento se é que o primeiro formante alude ou pode aludir ás defensas características do recinto fortificado (como os valos do caso de Valduno exposto por Martín Sevilla) ou ás características do enclave castrexo (altura, posición destacada no territorio), que son as principais motivacións na creación dos nomes de lugar dos asentamentos fortificados do Ferro. Por iso Mirón, amplamente espallado polo noso territorio, cadra cun *Mirodunum equivalente ó topónimo prerromano Mirobriga, nos que "Miro" tería semas semellantes ó latín admirare ou ó xermano *mereis, "famoso, destacado".

3. Comparativa con outros topónimos idénticos interpretados como provintes de -dunum no ámbito europeo: Brión.

O topónimo italiano Brione (Trento) / Briona (Piamonte) explícase normalmente como provinte de Brigodunum, ou de Eburodunum (menos probable). Neste sentido os nosos Brión, situados en moitas ocasións en enclaves xunto dun castro (Brión de Arriba no concello de Brión, A Coruña; Brión de Arriba no concello de Outes - A Coruña; Brión no concello de Malpica - A Coruña) poderían remitir, como os italianos, a Bri(g)o(d)unum (evolución con dous casos de lenición céltica que afectan ás series oclusiva velar e dental).

Temos tamén o documento medieval "Castro Brione" (ano 818) no concello de Trazo, que, como no caso do "Castrum Fredoni", reforza a posibilidade de que no nome de lugar Brión se atopen agochados os dous termos célticos que designaron os asentamentos fortificados do Ferro: o primeiro provinte da base *briga, e o segundo da base *duno.

Castro de Brión de Arriba (Outes).

Estes topónimos teñen o interese engadido de amosar redundancia nos significados dos dous formantes; porén son indicativos de superposición de linguas. Xa que logo o briga vai anteposto ó dunum, a camada céltica da serie dunum será máis antiga no tempo que a serie briga, remitindo a un primeiro estadío de celtización, e non, como se ten dito, á segunda camada de celtización da Península Ibérica que se atribúe ós galos.

Dindshenchas. Da etimoloxía toponímica á mitoloxía da paisaxe

Convídovos a ler unha colaboración que veñen de me publicar no último número da revista SAGA. Revista dixital de investigación, nº4, 2022, da Sociedade Antropolóxica Galega.

"DINDSHENCHAS. Lendas etiolóxicas toponímicas ou A1617 (“Origin of Place Name”): Da etimoloxía toponímica á mitoloxía da paisaxe", px. 33-41.

Neste traballo destacamos a labor pioneira de Celso de Baión, Xosé María Álvarez Blázquez (1915-1985), que puxo por primeira vez orde no caos das lendas etiolóxicas galegas formando a primeira compilación das de asunto toponímico, notando que constituían un xénero propio da literatura oral. O obxectivo principal deste estudo é definir este xénero, que se encadra no tipo A1617 (“Origin of Place Name”) establecido por Thompson (1955), cun expoñente claro no xénero literario medieval irlandés das dindshenchas. Trátase dun xénero que non se pode adscribir ós “relatos de fundação” (De Barros Dias 2017), pois é que no corpus obxecto do noso estudo o relato cosmogónico ou de fundación xurde da exexese toponímica, non é que simplemente se inclúa unha etimoloxía nun mito fundacional. Tampouco caben no xénero da “toponomástica legendaria” (Martos Núñez 2007), que se limita a agrupar nomes de lugar que aluden a mitos previos.

Congo e Abeleiras (A Garrida, Verís - Irixoa)

Moi preto da Garrida e a igrexa de Santa Marta de Verís (Irixoa) localizamos vestixios, na microtoponimia, de ter existido un castro. O correspondente terrádego adicado á gandeiría descúbrese nos microtopónimos Abeleiras e Revoltas. Do primeiro aínda non temos falado: vense considerando dentro dos fitotopónimos, mais no contexto castrexo, que require a existencia de peches adicados ó gando nas inmediacións dos asentamentos, ben podería ter sido un derivado do latín avillus, "año, cordeiro" (de Vaan: Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, 2018). Polo tanto, o topónimo non proviría do latín abellanaria, "árbore que produce abelás", e si do latín avillaria, "predio onde pastan e se gorecen as ovellas".

Neste sentido, partir de documentación como "uiam qua itur ad Abellariam et ad Sar" (s. XII) para suxerir que a caída do -n- intervocálico foi previa á simplificación da xeminada -ll-, non sería procedente, posto que o máis probable é que a microtoponimia do tipo Abeleira proveña de avillaria, non de abella(n)aria.

O topónimo Congo (tamén Os Congos en Piúgos - Lugo), pola súa parte, fornece información importante para sustentar esta hipótese. O máis probable é que proceda do latín colonicum (1) derivado de colonia, "granxa, establecemento rural agropecuario ocupado por un colono". Nestas colonias de orixe castrexo, pois que prolongan a estrutura do terrádego e o sistema económico de aproveitamento desenvolto na Idade do Ferro, criábanse ovellas, coma sinala Parcero Ouviña no seu estudo sobre as paisaxes castrexas: as cabanas máis representadas no mundo castrexo eran a vacuna, a ovicaprina e a porcina, sendo a ovicaprina a que fornecía principalmente carne e lácteos para a alimentación, así como un abono de gran calidade para os cultivos; o consumo de carne e lácteos de vacún seguramente fora un luxo antes do fin da Idade Media ("Elementos para el estudio del paisaje castreño del noroeste peninsular", Trabajos de Prehistoria, 1995). Notamos que Parcero Oubiña esquécese de mencionar a importancia da la das ovellas para confeccionar roupa de abrigo. O romano Plinio falaba incluso dun tipo de ovellas chamado "genus colonicum", ás que diferenciaba das que pola noite se gardaban na corte (genus tectum).

Seguramente o Conxo de Santiago de Compostela teña sido tamén un *Colonicum > Congo / Congho, hipergaleguizado como Conxo, mellor que un *Canonicum vencellado ós coengos.

(1) V. p. ex. Pere Caner: "L'origen del nom de Calonge", 1981.

Vilaño (A Laracha)

Na microtoponimia da folla catastral do entorno de Vilaño (A Laracha) atopamos o nome dun camiño que comunica o lugar cos castros de Montes Claros e As Motas e a igrexa de San Tiago de Vilaño. O camiño chámase de Milaño Vello. Esta variante ben podería deberse a unha confusión de sons bilabiais (b - m), mais o feito de estar arrodeada a zona de Vilaño de microtoponimia viaria, como Calzada e cecais Millareiras, e mailo achádego dun miliario reutilizado nalgún momento do pasado como tenante de altar na igrexa de San Tiago (hoxe exposto na sacristía), lévanos a propor que o topónimo orixinal foi, en realidade, Milaño; un derivado do latín miliam (passum).

*Milianeum > *Millaño, e por disimilación de sons palatais, *Milaño, logo Vilaño por confusión de sons bilabiais. O topónimo aludiría a un lugar onde se cumplía a distancia dunha milla de percorrido por unha calzada romana. En principio, pois, non tería que ver coa ave chamada miñato ou vilaño, segundo hipótese que formulara Cabeza Quiles (Toponimia de Galicia, 2008).

Miliario de San Tiago de Vilaño (A Laracha).

Focus cuadrangular (1) que dá idea dunha posible reutilización do miliario como ara ou tenante de altar antes de ser, novamente, volto a usar tralo seu achádego como lintel da porta da sacristía.

Segundo Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra e Álvarez Asorey (Miliarios e outras inscricións romanas do noroeste hispánico (conventos bracaranse, lucense e asturicense), 2004), e seguindo ós seus descubridores, Caamaño Gesto e Naveiro, trátase dun miliario de Decencio datado a meados do século IV. Na nosa visita no puidemos ver a inscrición por estar cecais contra a parede ou moi gastada. 

Ficha do miliario na obra citada de Rodríguez Colmenero et al.

A advocación a San Román, da veciña igrexa de Cabovilaño, non sería meramente produto do azar, senón que indicaría unha orixe romana do lugar, que tería evidentes construcións da época no momento da fundación da vila e maila igrexa.

(1) Segundo me indica amablemente o arqueólogo José María Bello, cecais, máis que focus dunha ara, o burato tería servido para algunha outra función, como soporte dun cruceiro, por exemplo, dado o rebaixe que arrodea o cadrado, e a forma de fuste coa que foi modificado o miliario.

Xogos de velorio: O Abellón

Dende que Alfredo Brañas escribira a súa poesía en 1884 adicada ó costume de facer a rolda do Abellón nos velorios de Vilanova de Arousa, fixéronse interpretacións del no senso de consideralo un ritual funerario, sendo a máis significativa a que lle consagrara Murguía (Galicia, 1888):

"[...] Entran cogidos de la mano y en silencio, y como quien llena un deber religioso, empiezan á dar vueltas en torno del cadáver imitando con la boca el zumbido de la abeja. Desgraciado del que cese en sus vueltas y en el zumbido, porque es señal de su próxima muerte. [...] La abeja, unida estrechamente á las ceremonias fúnebres, representa el alma ligera, alada como ella, que abandona la colmena en que fabricaba la dulce miel de la vida. [...] Pero lo que más importa para el caso, es que en los misterios dionisiacos, el dios resucita en forma de una abeja. [...] Tiene por lo tanto el acto del Abellón una significación importante, presentándosenos desde luego unido á las más remotas ceremonias del culto de los muertos".

Moito despois, Fernando Alonso Romero no seu estudo "Las almas y las abejas en el rito funerario gallego del Abellón" (Anuario Brigantino, 2000), desenvolve a idea central de Murguía aportando unha manchea de casuística comparativa na que suliña os vínculos funerarios das abellas en diversas sociedades, dende o mundo grego á cultura exipcia e Europa, nos que aparecen como portadoras das almas ou vencelladas doutros xeitos ó eido da morte.

Mais resulta intrigante que nos estudos etnolóxicos galegos non estea documentado este chamativo ritual funerario apífero. Así pois, só contamos coa testemuña de Brañas, e máis recentemente, a que aportara Xosé Henrique Costas: "Aurora Iglesias Vilar, natural de Sárdoma e avoa do noso amigo Xosé Henrique Costas, transmitiu algúns datos de grande interese. Lembraba que neste peculiar rito funerario o primeiro círculo de familiares púñase arredor do morto collidos das mans, e zoaban como abellóns. Despois dun anaco zoando sen parar, o máis vello dos presentes lanzaba un forte aturuxo e disolvíase entón o círculo. Así finalizaba O Abellón. Parece ser que era xustamente a partir deste momento cando se consideraba que a persoa estaba verdadeiramente morta" (Pablo Carpintero Arias: "Os instrumentos musicais na tradición galega: O Abellón", Consello da Cultura Galega).

Mais con só dúas testemuñas (só unha no tempo de Murguía e Alonso Romero) é difícil soster que O Abellón fose un rito funerario no que as abellas tiñan o rol de portadoras de almas. Pola nosa parte, ante este dilema tentáramos xustificar o carácter funerario do Abellón argumentando que a palabra mesma que o designa podería ser unha pronuncia deturpada de "A Visión" ou "Avexón", que ven sendo unha forma de lle chamar á Santa Compaña (v. "O ritual funerario do Avexón"), de cuxa existencia e vínculo coa morte non se dubida. Erramos tamén, daquela, coa nosa proposta, como imos ver.

O punto de partida é que na poesía de Alfredo Brañas descríbese un velorio á forma antiga, isto é, no que se xogaban xogos de prendas e agasallábase os asistentes con bebida e comida (neste, correu abundante augardente e coméronse sardiñas salgadas); tamén se lle dirixían endechas fúnebres á defunta. O máis probable, porén, é que a rolda do Abellón descrita na poesía de Brañas non sexa un ritual funerario, senón un deses xogos que adoitaban xogarse nos velorios, así como noutras ocasións festivas. Trátase, pois, do xogo do Abellón (coñecido como "juego del Abejón" ou "juego del Abejorro" en castelán), e non dun ritual funerario no que as abellas, representadas pola danza dos familiares, conducen a alma do defunto ó Alén.

En Vilagarcía de Arousa o xogo do Abellón tería sido tan popular nos velorios que acabaría por darlles o seu nome por un proceso de metonimia. Pois é que na poesía de Brañas o propio autor é convidado a un Abellón (velorio). De feito no dicionario da RAG xa ven como sinónimo de velorio.

Un outro autor, Marcial Gondar Portasany, ten un interesante traballo sobre os xogos de velorio en Galicia: "Xogando coa morte: unha ollada antropolóxica aos xogos e falcatruadas de velatorio na Galicia tradicional" (Grial, 1983). Entre os que menciona están:

1) Xogos de cartas: As Orelladas, O Cabalo Foi á Herba.

2) Xogos de prendas e rolda: O Xogo da Man Quente; A Zapatilla; O Xogo do Avión; O Dedaliño; Martín Pirulero; A Botella.

Destaca o feito de que ó xogo de A Botella (na súa versión para velatorio) tamén se lle tiña buscado unha significación adecuada á circunstancia mortuoria: críase que a persoa diante da cal se detivese a botella no seu xiro sería a próxima en invitar ó seu velorio. Isto ven ó caso porque na poesía de Brañas o xogo do Abellón servía para facer pronósticos semellantes: o que deixaba de zoar como unha abella ou falaba sería o seguinte en morrer. Dito isto, esperariamos un estudo sobre o ritual funerario da Botella?

O grande arcaísmo destes velorios é tal, que hoxe non se comprenden ó ter sido substituídos polos circunspectos velorios de tanatorio. De aí que, posiblemente, a pantomima representada por un xogo popular de rolda insertado nun velorio se teña interpretado por erro como un ritual funerario. Mais hai un aspecto incuestionable: os xogos en se mesmos, como elemento lúdico (non un xogo en concreto como podería ser O Abellón), estiveron ritualizados no seu acompañamento no transo da morte, sendo o documento máis antergo conservado o narrado na Iliada (s. VIII a.C.) sobre os xogos que Aquiles celebrou no funeral de Patroclo.

"Velorio del angelito". (C) Francisco Oller, 1893 - Puerto Rico.

Cal é a función do xogo nos velorios? Cal a da comida e bebida? Dende logo que non só manter ós asistentes espertos... Algúns dos xogos son tan procaces como o "Se Mea" e "El Pavo y la Pava" ("La cultura lúdica en los rituales funerarios de Iberoamérica: los juegos de velorio", de Bantulà Janot e Payà Rico, Studium, 2014), nos que os participantes teñen que mexar sobre alguén, ou imitar unha cópula. A diversión, a gargallada, a música, a comida, a bebida, a cópula... son a vida, opoñéndose á morte.

O xogo do Abellón está documentado como típico xogo de tasca e fiada no manuscrito "Costumes" de Francisco María de la Iglesia (finais do século XIX), mencionándose entre os seguintes: O Lorcho, O Avellón, O Tecelán, O da Cazoleta, O dos Casados, O do Cociñeiro, O anillo, O do Odre = O do Muiñeiro, San Juan de las Cadenetas, Pita Cega, Arríncate Nabo.

(C) Biblioteca Galiciana.

O caso irlandés

O feito de inserir O Abellón entre os xogos de velorio ou fúnebres sérvenos para achegarnos a algúns datos sobre eles no eido atlántico, tomados da School Collection da National Folklore Collection de Irlanda (dúchas.ie); unha recompilación das redaccións contidas nos cadernos escolares de principios do século XX nas que os nenos irlandeses recollían a historia e as tradicións das súas parroquias interrogando ós seus maiores. 

No que respecta ós "Wake games" (xogos de velorio) poden procurarse no sitio web como "Games at wakes" / "Customs at wakes" / "Funeral games"... Destacamos que hai documentados máis dunha centena deles. Todos explicados polos nenos, e moi semellantes ós de rolda e prendas que se describen no artigo de Gondar Portasany. Imos suliñar algunhas particularidades:

1. Ademáis dos xogos de rolda e prendas, existían xogos de tipo deportivo como o lanzamento de pedras e salto de altura e lonxitude; xogos atléticos, como os que Aquiles celebrou na honra do seu amigo Patroclo. Así, Joe Griffin (Galway) indicaba que "The next day before the funeral, stone-throwing was done to find out the strongest man in the parish. Long jumping and high jumping were also".
2. Os xogos producíanse no entorno ritual do funeral acompañados dos prantos (Cluichthe Cointe = Xogos de prantos; banshee = carpideira, chorona).
3. Certos xogos tiñan grande antigüidade, como The building of the fort e The building of the ship; apenas quedaban maiores que os tivesen presenciado. No xogo da Construción do castro os participantes simulaban un combate, ían enmascarados e armados de lanzas e protexidos con escudos, lembrando fortemente o antiquísimo Ludus Troiae romano, tamén de carácter funerario. No da Construción do barco representábase a construción dunha embarcación e finalmente a saída ó mar dun barco varado no lodo; suxire un fondo paralelismo coa morte e a navegación das almas cara ó Alén mariño das crenzas escatolóxicas celtas. É posible, pois, que algúns dos xogos tivesen unha compoñente simbólica vencellada á ocasión fúnebre.
4. Nun artigo de Henry Morris ("Irish wake games", Béaloideas, 1938) amáis de describirse varios xogos de velorio, sinálase un tabú sobre estes: "these games were permissible at wakes only: it would be considered very wrong, unlucky and dangerous to play them at any other time". Precaución que puido ser certa para os xogos de velorio orixinais, pero costa aplicar semellante tabú a un xogo como, por exemplo, Antón Pirulero ou A Zapatilla.
5. Finalmente, reservo a  sorpresa para o final. Os xogos de abellas tamén estiveron presentes nos "Wake games" irlandeses. Unha forma de xogalos era estilo "O xogo das cadeiras", na que os participantes cada un ten a súa silla para establecer nela a colmea, menos un: "One is left out an the others blackens all his face with soot form the chimney" ("Bees in the Hive" - dúchas.ie). Outra forma de xogalo era simular a construción dunha colmea: os nenos levábanlle ó que facía de abella raíña unhas palliñas na boca mentras zoaban imitando o son das abellas, da segunda volta o que lle levaban na boca sen deixar de zoar era auga (= mel?), e a abella raíña quedaba mollada ("Bee-hive", dúchas.ie).

Conclusións

Reubicar O Abellón como xogo de velorio permite estudalo no contexto xeral dos xogos fúnebres. A existencia de xogos deportivos nos velorios irlandeses, amáis dun antigo Ludus Troiae, The building of the fort, amosa o atavismo da compoñente lúdica dos antigos funerais, e facilita a interpretación dalgúns xogos que se xogaban neles como remanentes de vellos rituais funerarios.