Shiva o destrutor de mundos en "Prometheus" de Ridley Scott

A ficción-documental sobre os ancient aliens púxose de moda no século pasado da man de científicos divulgadores como Carl Sagan e, sobre todo, de visionarios e moitos cuentistas. Na súa versión estándar consiste en especular sobre a remotísima e improbable posibilidade de que antigas civilizacións extraterrestres, se é que as houbo, nos tivesen visitado no pasado máis remoto para crear a vida no planeta Terra, ou ben crear os seres humanos, dotarnos das tecnoloxías máis avanzadas, construír as arquitecturas máis impresionantes da antigüidade (megálitos, pirámides, templos) e fundar as relixións, pois eles serían... os deuses celestes que venerou a humanidade. Hai quen cre con fe cega na certeza destas especulacións debido a que se difunden baixo a forma de documentais en canais de sona, como o Canal Historia, pero xa digo que teñen que se encadrar no xénero da ciencia-ficción, xunto con películas como a de Prometheus (2012), do director Ridley Scott.

O tema central de Prometheus desenvólvese no eido dos ancient aliens. A misteriosa escena inicial que precede ós títulos de crédito de apertura do filme adoita explicarse como o sacrificio dun dos Enxeñeiros, un humanoide extraterrestre, o que, tras inxerir o enigmático líquido preto contido nun vasiño, experimenta unha desintegración do seu corpo en fragmentos que caen no océano; na auga continúa a súa disolución ata niveis microscópicos (o ADN en fragmentos de cromosomas).

Destrución do ADN na escena inicial de Prometheus de Ridley Scott.

E agora, supostamente, ó espallárense por este medio acuático os anaquiños de ADN do Enxeñeiro, xérase a vida na Terra. Isto é moito dicir, xa que esta escea remata co ADN desintegrándose, toda ela filmada en cores azuladas, verdosas e grisáceas. A continuación aparece o título e o comezo auténtico do filme: en cores vermellas, opostas ás da escea anterior, vemos como se produce a mitose que precede á división celular dos organismos eucariotas, que anuncia a replicación da vida. A chamada escea inicial, polo tanto, queda fóra do tempo narrativo da película e non é posible ligala á primeira escena na que se representa a reprodución da vida. Os acontecementos que se suceden nela e as cores escuras, por oposición ó vibrante vermello no que se filma a mitose, expresan o contrario, a morte, a destrución. Temos xa bosquexado nos primeiros minutos o mito cosmogónico das antigas relixións, baseado no ciclo da destrución e a creación. Fáltanos os deuses? Non. Como indicamos ó principio, adoitan manifestarse como extraterrestres nas ficcións sobre os ancient aliens.

Mitose celular na primeira escena de Prometheus de Ridley Scott.

Dada a grande importancia que ten a lingua da reconstrución indoeuropea no filme de Prometheus, que se presenta como probable lingua nai dos Enxeñeiros extraterrestres, e sobre todo, a grande similitude entre a escena inicial da película e algúns dos mitos cosmogónicos indoeuropeos, cremos que o personaxe do Enxeñeiro que se sacrifica inxerindo o misterioso líquido preto non é outro que o deus azul do hinduísmo, Shiva, o destrutor de mundos. Non sería, porén, Prometeo, o titán da mitoloxía grega, tal e como se ten dito. Aquí o filme é enganoso e esixe, como a boa literatura, un esforzo intelectual, e moitos coñecementos previos por parte do espectador para intrepretalo. Prometheus, o título, se acaso será unha alusión ó empresario Weyland, que fleta a nave "USCSS Prometheus" para se dirixir ó encontro dos creadores da humanidade e lles solicitar o don da inmortalidade, do mesmo xeito que o titán Prometeo fora xunto dos deuses na procura do lume.

Shiva, o deus azul do hinduísmo, a piques de inxerir o escuro veleno chamado halāhala ou kālakūṭa, mentras tras el continúa o batido do océano de leite. (C) Revista Kalyan, Gyta Press.

Dentro do mito hindú de "O batido do océano de leite" existen varias versións sobre como se xerou o veleno chamado halāhala ou kālakūṭa, comparable dende todo punto de vista ó líquido preto que inxire o Enxeñeiro. Vou resumilas para amosar que as personaxes e feitos do mito se poden identificar cos seus correlatos no filme de Ridley Scott.

Ó principio dos tempos os deuses benévolos (devas) e os malévolos (asuras) non eran inmortais. Para acadar o elixir da inmortalidade (amrita ou ambrosía) tiveron que someter ó océano de leite primordial a un proceso de centrifugado, exercendo sobre a masa de auga unha gran forza mediante unha batidora xigantesca, formada por unha montaña, unha tartaruga e unha serpe que servía como corda para que os deuses puxeran en movemento o primitivo electrodoméstico. A serpe Vasuki (rei dos nagas), tan estreitamente vencellada ó deus Shiva que adoita representarse enroscada ó redor do seu colo, foi utilizada como corda.

Vasuki enrolada no colo de Shiva. (C) Wikipedia.

Entre os elementos e seres que se formaron no proceso de batido do océano, como se forma a manteiga ó bater o leite, o primeiro foi o escuro veleno chamado halāhala ou kālakūṭa. Mais non está claro se se formou a partires da masa de auga, ou se foi escupido polo rei dos nagas, a serpe Vasuki. Para evitar que o veleno se espallase polo mundo e propagase a destrución, Shiva inxeriuno e con elo o seu corpo tornouse de cor azul. Noutra versión é Brahma o que fai que o veleno estale desintegrándose en milleiros de anacos, que son capturados polas serpes nagas (Therese Bane, Encyclopedia of Mithological Objects, 2020; Stella Kamrishc, The Presence of Siva, 2021).

 —Procurabamos a inmortalidade  —dinlle os deuses a Shiva —, e atopamos a morte.

Nunha pasaxe do Himno de Tandi vese resumido o papel do deus Shiva como creador e destrutor de mundos: "o eterno, que proxecta a tódolos seres na existencia e os atrae novamente cara si, a orixe dos mundos, o que é chamado Tempo: o destrutor". Mais na Trimurti ou Trinidad hindú Shiva é considerado únicamente o destrutor de mundos, destrución que ocorre ó final de cada ciclo do Universo, nun proceso necesario para que se desenvolva a continuación a nova creación, da que se encarga o deus Brahma. E así transcorren os primeiros minutos de Prometheus: comezando polo final do Universo (destrución), seguido do inicio da vida - inicio do filme (creación).

Na película utilízase todo este material procedente da mitoloxía hindú para construír unha historia sobre a creación e a destrución do Universo e a procura da inmortalidade, idéntica ó mito hindú salvo por unha pequena volta de porca. Os guionistas Lindelof (Star Trek 2009) e Spaihts (Passengers), partindo do rol do deus Shiva como destrutor de mundos, comezan o film co Enxeñeiro (deus Shiva) tomando o veleno para destruír o Universo, non para salvalo, como ocorre no mito hindú de "O batido do océano de leite". O veleno destrutor halāhala ou kālakūṭa é, por suposto, o mesmo veleno que bebe o Enxeñeiro, e a súa orixe está dalgún xeito vencellada ás serpes nagas do mito, que son os xenomorfos no filme de Ridley Scott.

Que lingua ían falar na película os Enxeñeiros extraterrestres = deuses indoeuropeos do panteón hindú? Pois... a lingua proto-indoeuropea da reconstrución, que senón? Aquí os guionistas estiveron ben inxeniosos, pero como non tiñamos caído ata o de agora en que os Enxeñeiros e as súas accións estaban baseados en Shiva e nos mitos cósmicos do hinduísmo, este detalle polo que se identifica á lingua indoeuropea como a lingua dos deuses pasáranos inadvertido.

Megálitos entre Vimianzo e Zas

Nas Actas de Deslinde entre os concellos de Vimianzo e Zas (1940 IGN) aparecen varios megálitos que se van recoñecendo pola comisión como fitos ou mollóns que establecían os límites territoriais. Nesta visita a pé dos marcos (apeo), fóronse gravando sobre eles cruces de termo como confirmación do acto. 

Os megálitos, ó que parece non identificados como antigas sepulturas ou construcións por ningún dos membros da comitiva, foron definidos pola forma das grandes laxes cobertoiras utilizándose constantemente a frase "de forma aproximada a un casquete esférico". Así pois, é moi doado identificalos no documento, pois a devandita frase aplícase con regularidade ós dólmenes, e non a outros fitos.

A continuación fornecemos a lista dos mollóns "de forma aproximada a un casquete esférico", entre os que hai algúns dólmenes ben coñecidos, e con seguridade outros sen identificar aínda, por estar destruídos ou atoparse en paraxes de moi difícil acceso. A liña de termo entre os concellos de Viamianzo e Zas séguese perfectamente no Visor PBA da Xunta, onde tamén se poden localizar os lugares mencionados no deslinde, ben na toponimia base ou activando a capa catastral. De sur a norte son os seguintes, polos nomes que aparecen no documento de deslinde.

Pedra Borreira (mollón 8), de dimensións 4,60m de diámetro e 1,30m de altura. Vese que o límite metíase máis cara a Vimianzo, na liña coa mámoa de Pedro Muíño, da que temos falado no blog - sen inventariar no PBA.

Bau de Vieira (mollón 9), de dimensións 1,80m de diámetro e 1,20m de altura. Na zona do Rego do Vao da Aveeira está sinalada no PBA a "Mámoa da Piña", pero ben podería ser outra aínda sen inventariar.

Pedras de Prado do Trinta (mollón 11), de dimensións 1,20m de diámetro e 0,30m de altura - sen inventariar no PBA.

Pedra da Arca (mollón 12), de dimensións 3,5m de diámetro e 1,20m de altura. Trátase da célebre Arca da Piosa, cuxa descrición como "pedra nativa, caliza, de forma aproximada a un casquete esférico", da idea do descoñecemento do topógrafo sobre as construcións megalíticas do noso pasado, e da mineraloxía.

Matanza (mollón 14), de dimensións 1,80m de diámetro e 0,90m de altura - sen inventariar no PBA.

Carballiña I (mollón 16), de dimensións 1,30m de diámetro e 1,05m de altura - sen inventariar no PBA.

Carballiña II (mollón 17), de dimensións 2,30m de diámetro e 1,10m de altura - sen inventariar no PBA.

Carballiña III (mollón 18), de dimensións 3,30m de diámetro e 2,10m de altura - sen inventariar no PBA.

Costa del Molino de Santa Cecilia (mollón 19), de dimensións 2,20m de diámetro e 1,15m de altura. No lugar de Costa do Río (Santa Sía de Roma) vense varias mámoas inventariadas no PBA, chamadas "Mámoas das Valiñas".

Pedras Altas (mollón 20), de dimensións 3,20m de diámetro e 1,40 de altura - sen inventariar no PBA.

Baliñas (mollón 24), de dimensións 3,80m de diámetro e 1,40m de altura - sen inventariar no PBA. O lugar, seguindo o límite entre concellos, será o da Valiña de Treviño.

Pedras Berrugas (mollón 25), de dimensións 4,20m de diámetro e 2,10m de altura - sen inventariar no PBA.

Riba das Eiras (mollón 28), de dimensións 3,20m de diámetro e 1,20m de altura - sen inventariar no PBA. O microtopónimo Arriba da Eira localizámolo en Treviño.

No ángulo inferior dereito, a parcela de Arriba da Eira (Treviño).

(C) Voo Americano de 1956.

Bau de Campos (mollón 34), de dimensións 4,20m de diámetro por 1,80m de altura - sen inventariar no PBA. Vao de Campos está xa moi preto da aldea de Sandrexo.

As Brañeiras (mollón 36), de dimensións 0,85m de diámetro e 0,30m de altura - sen inventariar no PBA. As Brañeiras localízase na mesma zona de Vao de Campos, ó leste da aldea de Sandrexo.

Pedras Mayores (mollón 37), de dimensións 2,80m de diámetro e 1,30 de altura - sen inventariar no PBA. O microtopónimo Pedras Maiores localízase na mesma zona de Vao de Campos e As Brañeiras, ó leste da aldea de Sandrexo.

Na esquina superior esquerda, a aldea de Sandrexo; na esquina inferior dereita, a leira chamada Pedras Maiores, na que se perciben traballos forestais ou agrícolas coa conseguinte destrución do megálito.

Milleira da Hierba (mollón 38), de dimensións 0,60m de diámetro e 0,30m de altura - sen inventariar no PBA. As parcelas chamadas Milleira da Herba sitúanse na mesma zona ó leste de Sandrexo.

Na esquina inferior dereita, as parcelas de Milleira da Herba no Voo Americano de 1956.

Liña dos mollóns dende Vao de Campos a Milleira da Herba no plano do deslinde de 1940.

Cotoneira (mollón 45), de dimensións 1,80m de diámetro e 1,10 de alto - sen inventariar no PBA. Cotoeira é unha parcela pegada a Sandrexo polo norte.

Denllos da Baixo (mollón 47), de dimensións 1,10m de diámetro e 0,10m de altura - sen inventariar no PBA. Os Denllos localízanse na toponimia do PBA, entre as aldeas de Sandrexo e Vilar.

Abueiro ou Batabueiro (mollón 50), de dimensións 3,80m de diámetro e 1,90m de altura - sen inventariar no PBA. O lugar de Matabueiro atópase baixo a aldea de Saconde, na zona dos megálitos da "Mina de Saconde".

Cruceiro (mollón 54), de dimensións 3,25m e 0,60m de altura - sen inventariar no PBA. O lugar de Cruceiro atópase na aldea de Pazos, a continuación da aldea de Saconde.

Peñón (mollón 55), de dimensións 8,20m de diámetro e 4,10m de altura. Polas súas dimensións, e a pesares de ser descrita como os megálitos ("casquete esférico") descartamos que poida tratarse dun. O lugar do Peñón vese sobre a aldea de Pazos no Visor PBA.

Quintáns (mollón 57), de dimensións 1,30m de diámetro e 0,60m de altura - sen inventariar no PBA. Precísase que está ó oeste do río Xora (sinalado como río Torrente no PBA). Moi preto está a necrópole das Minas / Pedras Grandes.

Peñas do Canle (mollón 59), de dimensións 6,80m de diámetro e 2,25m de alto - sen inventariar no PBA. O lugar de Pena da Canle é situado polo PBA sobre as mámoas das Minas / Pedras Grandes.

Pedra Vegía (mollón 60), de dimensións 1,20m de diámetro (non se fornece a altura) - está catalogada no PBA como "Dolmen de Pedra Vixía". Suxerimos aquí que o nome orixinal ben puido ser Pedra Vexiga.

En resumo, os termos dos concellos de Vimianzo e Zas ían sinalados por 25 "pedras semellantes a un casquete esférico", das que só catro están catalogadas como dólmenes (suliñadas en cor verde). Só pode descartarse a priori que un dos restantes 21 fitos en forma de casquete esférico non sexa un dolmen, pois as súas dimensións non cadran coa información que temos dos megálitos coñecidos na zona (Pedra da Arca, Pedra Vixía); tamén se percíbe que na contorna deles existen necrópoles megalíticas, o que indicaría que a maioría dos "casquetes esféricos" deste deslinde (documento 1940) son con moi alta probabilidade dólmenes pertencentes a eses conxuntos.

Fonte dos mouros de Fontenla - Mandiá (Ferrol)

Aínda que a fonte dos mouros de Fontenla, en Mandiá, podería ter sido derruída, xunto co vello lavadoiro do Corgo, polo menos quédanos a súa descrición. É interesante porque semella ser a única lenda de mouros conservada na cidade, no seu entorno máis inmediato, periurbano e demasiado aculturado como para que se preserven lendas tradicionais deste tipo.

Rego do Corgo ó seu paso por Fontenla, coa ubicación do lavadoiro.

(C) Minutas Cartográficas do IGN.

A nota coa lenda dos mouros consérvase dende hai case un século no deslinde dos termos municipais de Ferrol e Narón, efectuado no ano 1927, pois a fonte dos mouros e mailo lavadoiro do Corgo funcionaron tamén como fitos ou mollóns de límite dos territorios dos concellos: "Séptimo mojón - se reconoció como tal la fuente donde nace el arroyo llamado del Corgo. Esta fuente está cerrada en su frente con una losa de pizarra y en sus tres caras restantes revestida con piedras de sillería. Su parte superior está cubierta con una gran piedra de sillería. Está situada doscientos metros al S. del lugar de Fontelo [erro por Fontenla ou Fontela], desde donde se llega directamente por un sendero. Según dicen en el lugar, esta fuente fue hecha por los moros".

Do lavadoiro do Corgo, que facía de mollón octavo, dicían o seguinte: "Se reconoció como tal un pequeño lavadero llamado del Corgo. Está formado por una semiesfera tallada en piedra de granito de un metro de diámetro. Esta semiesfera forma pilón, y está rodeada de sillares de mampostería que sirven para lavar. Está situada noventa metros al S. del mojón anterior".

Evidentemente, o topónimo Fontenla ou Fontela alude a esta fonte ou nacedoiro do rego do Corgo, construída polos míticos mouros.

Botarlle moedas ós marcos - O marco do Lugar Vello (Miño - Vilarmaior)

Botarlle moedas ós marcos... isto que é, senón un culto ó diaño? Sería o que diría San Martiño de Dumio se coñecese este costume, que chegou ata hoxe a pesares dos seus intentos de corrixir ós rústicos, ós da aldea.

Na Acta de Deslinde dos concellos de Vilarmaior e Miño (1924 - IGN) tivemos a sorte de topar cun topógrafo ben curioso, que deixou anotado o seguinte dato etnográfico dun ritual que fai un século se desenvolvía ó redor dun antigo mollón chamado marco do Lugar Vello, que era o marco octavo do límite dos concellos: "de piedra de pizarra con forma irregular cuyas mayores dimensiones visibles son siete metros de longitud, setenta centímetros de altura y setenta y nueve centímetros de latitud. En su parte superior, de forma redondeada, tiene [...] una cruz en la que se encontraron dos monedas de cobre, debidas a que se dice en la comarca que el marco de Lugar Vello cura las enfermedades si se deja alguna moneda sobre su cruz, y se da una vuelta alrededor de él, enfermedades que recoge quien coja las monedas depositadas en él". Prosegue o topógrafo con alma de etnógrafo indicando a importancia do marco, e a súa ubicación no trifinio das parroquias de Carantoña, Doroña e San Pedro de Vilarmaior.

Unha vez sabida da existencia do marco, foi dito e feito! Este mesmo sábado Xabier Moure localizouno coa axuda dos veciños de Mide, e ademáis de nos enviar unhas fotografías foi quen de averiguar máis datos interesantes sobre el: o marco chámase do Lugar Vello ou Pena das Meigas, e as súas dimensións son de case 7 metros de longo, 0,90 metros na parte máis alta e case 1 metro de ancho. No marco tamén se deixaban prendas: unha muller que non quedaba embarazada deixou os calzoncillos do marido e deste xeito conseguiuno... Tódalas ofrendas realizábanse sempre sen falar, en silencio. Os veciños de Mide tamén lembran que se dicía que dende o marco víanse sete igrexas.

Marco do Lugar Vello ou Pena das Meigas. (C) Xabier Moure Salgado, 12/10/24.

Cruz do marco do Lugar Vello / Pena das Meigas, na que se depositaban as moedas. (C) Xabier Moure Salgado, 12/10/24.

Grazas á información fornecida por Xosé María Ferro Formoso e Xabier Moure sei que hai outros dous casos semellantes, o marco do Seixo e o marco da Cartelida, ámbolos dous nos límites dos concellos de Monfero e Vilarmaior. Nestes dous casos tamén se depositaban ou arroxaban moedas (ou anaquiños de seixo) para curar diversas doenzas, e existía a crenza de que nelas ía a enfermidade, polo que era moi arriscado recollelas. Pero estes dous marcos non son afloramentos rochosos, como o de Lugar Vello, senón os clásicos mollóns de termo de entre 0,5 e 1 metro de alto.

Marco do Seixo entre Monfero e Vilarmaior, coas cruces de termo nun lateral.

(C) Moncho Boga, 2012 - blog Dólmenes e demais familia.

Puri Soto, arqueóloga do concello da Laracha, indícame que na Pedra do Ghicho de Erboedo, marco entre A Laracha e Arteixo, tamén coñecido como Pedra do Carallo ou Marco da Anta, do que temos escrito no blog (Pedra do Carallo), aínda se fan ofrendas de moedas, chegando a atoparse ata moedas internacionais, algunha procedente de Nova Zelanda.

Moedas no marco da Pedra do Ghicho. (C) Puri Soto.

O documento sobre o marco do Lugar Vello que presentamos agora é excepcional por describir o ritual das moedas sobre un soporte diferente, nun afloramento rochoso, e máis por especificarse que o devandito costume de depositar moedas practicábase sobre a cruz gravada nel. Na nosa opinión isto último é indicativo de que os paisanos estaban a identificar a cruz (de termo) co símbolo cristiano, e precisamente por iso realizarían o conxuro da enfermidade nos vellos puntos liminais, agora aparentemente cristianizados, creando así un culto sincrético xurdido das vellas tradicións.

O Lugar Vello sitúase preto da aldea de Mide (Vilarmaior). No círculo vai indicada a ubicación do marco, e no cadrado, como curiosidade, unha casa da que contan que unha mitade está en Vilarmaior e a outra en Miño. Coordenadas: 569301.42, 4801177.79. Ubicación e coordenadas, por cortesía de Xabier Moure.

Continuación do "Camiño de Maciñeira" pola Serra da Capelada

Segundo o estudo que Emilio Ramil adicara ó patrimonio da Serra da Capelada, Federico Maciñeira amais de ser un pioneiro nos estudos de arqueoloxía da paisaxe, ó establecer a relación entre os megálitos e as vías de tránsito natural, estimaba que non habería túmulos na zona do Macizo da Herbeira por mor do tipo de material petrográfico, que non era adecuado para a construción dos megálitos.

Tal e como indica Ramil, a hipótese formulada por don Federico, subscrita por varios investigadores do megalitismo, logo revelouse errada cando se atoparon dous túmulos funerarios coa súa cámara ó norte da garita de Vixía Herbeira. O achádego é importante tamén porque "amosa unha continuidade do denominado camiño de Maciñeira ata prácticamente o Cabo Ortegal".

Os datos de Ramil sobre as mámoas da Herbeira están publicados en dous artigos: "A Serra da Capelada: patrimonio arqueolóxico e patrimonio natural" (Brigantium 14, 2003) e "Novo conxunto megalítico na Serra da Capelada" (Brigantium 6, 1989-1990). Ámbolos dous dixitalizados en Issuu por cortesía do Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón.

As dúas mámoas localizadas por Ramil xa están inventariadas no Visor PBA. Segundo o investigador localizábanse ó tomar a estrada Cedeira - Cariño, unha vez pasada a garita de Herbeira e a uns 100 metros dela.

Mámoas da Vixía Herbeira no Visor PBA da Xunta de Galicia.

Pois ben, entre os "Cadernos de Campo" e as "Actas de Deslinde" dos concellos de Cariño e Cedeira (IGN 1940), vimos de encontrar agora mesmo outras tres mencións a túmulos megalíticos, situados en liña coa garita de Herbeira e os dous túmulos de Ramil. Verifícase así a continuidade do devandito camiño de Maciñeira, que estaría conformado por unha ringleira de túmulos que percorría a vía de tránsito natural da dorsal da Serra da Capelada dunha forma semellante ó que acontece na veciña Serra da Faladora.

Garita de Herbeira nun debuxo de 1940. (C) Fernández y Platero - IGN.

O topógrafo José Mª Fernández y Platero regálanos un debuxo da garita, que serviría de mollón número 15 neste deslinde (logo numerado como 8), e explica que os mollóns 12 a 14 eran montóns de pedra e terra de forma piramidal situados no Coto Ameneiro, un onde nacía o río Seixo de Landoi, e os outros dous a 13 metros e a 1 metro ó oeste do camiño que ía de Meizoso a Cariño. Nun mapa de 1944 pódense ver os mollóns identificados polo seu número, así como a aliñación coa garita.

Zona entre Meizoso e Vixía Herbeira nun mapa de 1944. (C) IGN.

Nas "Actas de Deslinde" de 1989 temos as descricións destes tres mollóns (túmulos) en liña coa garita e visibles entre si. Hai un cambio na numeración dos mollóns, do que xa nos tiña avisado o topógrafo de 1940, de feito vese no debuxo que fixera: o mollón 15, que é a garita, pasa a ser o número 8, polo que os mollóns 12 a 14 (os túmulos), serán agora os números 5, 6 e 7.

Mojón quinto: "un montón de tierra y piedras de forma piramidal, cuyas dimensiones son un metro con cincuenta centímetros por dos metros los lados de la base y noventa centímetros de altura. Está situado en el paraje denominado Coto Ameneiro, en el punto donde inicia su curso el río Seixo de Landoi".

Mojón sexto: "una gran roca ferruginosa rodeada de otras tres rocas, y cuyas dimensiones máximas visibles son dos metros de longitud por un metro de latitud y un metro con cincuenta centímetros de altura. Está situado en el alto del Coto Ameneiro, a unos doce metros al O. del camino que va de Meizoso a Cariño [...] El mojón anterior se ve a unos doscientos metros".

Mojón séptimo: "un montón de tierra y piedras, de forma piramidal cuyas dimensiones máximas visibles son un metro con cincuenta centímetros de longitud por dos metros de latitud los lados de la base, y un metro de altura, siendo la naturaleza arenisca ferruginosa, la parte de piedra. Está situado en el alto del Coto Ameneiro y a un metro al O. del camino que va de Meizoso a Cariño, en su margen derecha [...] Desde este mojón [...] al N.O. se ve la caseta Vixía Herbeira".

Suliñamos que o tipo de pedra utilizada na construción da cámara destes túmulos, arenisca ferruxinosa, é un material distinto ó habitual co que se constrúen estas (granito), o que encaixa coa afirmación de Ramil de que non se poden excluír do mapa do megalitismo galego determinadas zonas xeográficas en función da existencia ou non de rochas graníticas nelas.

Agradecementos: a Juan M. Tojeiro, veterinario da Capelada, pola súa inestimable axuda ó me mostrar un destes dólmenes fotografado por el, o que, dende logo, fornece completa seguridade e certeza sobre o que describo sen ver; xa non é só imaxinar a partir dos textos dos deslindes. Moitas grazas Juanma.

Pedra do Carapucho - Cerceda / Culleredo

 

Pedra do Carapucho. (C) Fotografada e xeoposicionada no Google Maps por M.V. Bastón.

A Pedra do Carapucho ten forma de "gorro frixio". Sitúase na esquina nordeste da urbanización O Castelo (monte Ghalo), e serviu para establecer unha liña topográfica entre os concellos de Cerceda e Culleredo, só ós efectos de elaboración do mapa topográfico nacional.

No 1924 reuníranse no Seixo de Ollo Bo, nas inmediacións da Pedra do Carapucho, os comisionados pola Comisión Xeográfica de Galicia para percorrer e establecer os límites municipais (alcaldes, concelleiros, e máis un perito agrícola), e non habendo avinza sobre o amolloamento a partir do último marco que se tiña por seguro (Pedra de Santa Marta), estableceuse a Pedra do Carapucho como fito dende o cal tirar unha liña topográfica (non de límite) entre ámbalas dúas: "a efectos topográficos y con el exclusivo fin de cerrar el perímetro de la línea de término y practicar las operaciones necesarias relacionadas con el Mapa de España, se fijó una piedra llamada Piedra Caparucho [erro por Carapucho], debido el nombre a la forma de sombrero, y más exactamente, de gorro frigo que tiene, cuyo pico cae el N.E. La referida roca está situada en el monte llamado "Alto del Seijo", midiendo una altura de tres metros, una anchura también de tres metros y un espesor de un metro sesenta centímetros". E aínda que os límites entre os concellos non ían exactamente pola liña, así quedou reflectido no mapa, ata hoxe.

Ás pedras con nome motivado pola súa forma de gorro, como a Pedra do Carapucho, podemos engadir o Marco do Bonete, que foi límite entre Paderne e Irixoa (mollón 10º dos Deslindes entre Paderne e Irixoa - 1924 IGN). A pedra estaba situada no Monte de San Antón, hoxe destruída por unha canteira.

A Ruña e o seu glaciar rochoso

O profesor Vidal Romaní ven de informar nun recente artigo de La Voz de Galicia da extraordinaria alfaia xeolóxica que albergan os montes da Ruña (Mazaricos), nada menos que un glaciar rochoso (non de xeo), único en Galicia polo seu excepcional desenvolvemento, e que se comezou a formar fai 135.000 anos.

Semella que o glaciar da Ruña corre perigo pola pretensión de Feroe Ventures & Investments (que mercou a antiga XEAL) de instalar no cumio do monte a balsa dunha central hidroeléctrica revertible, das que bombean auga dun embalse cara o alto cando a enerxía está barata (horas valle), para logo deixala caer e turbinala nas horas na que a enerxía está máis cara (horas punta). O proceso é totalmente absurdo dende o punto de vista ecolóxico do aforro enerxético, pois xérase a mesma cantidade de enerxía que se consumiu para producila. Isto non se lle ocorrería nin ó que asou a manteiga... a non ser, claro, que o único que se pretenda sexa o beneficio económico que se produce ó vender a enerxía así captada (en barato) ó prezo máis elevado das horas punta. Isto chámase acaparamento, e é unha práctica especulativa ilícita (pois recae sobre bens de primeira necesidade), non ten nada que ver coa ecoloxía.

Alá eles, que se escornen, así como os que lles permiten semellantes imbestments, con b de bestas. Eu limítome a advertir, dende unha pequena lección etimolóxica, de que o proxecto na Ruña non é viable, tal e como indica (avisa) o propio orónimo Ruña.

Evidentemente o orónimo Ruña, único en Galicia, está relacionado coa presenza deste glaciar rochoso, tamén único en Galicia. O seu étimo é o latín ruina, "derrubamento: dunha construción, ou dunha formación oroxénica". É indicativo, pois, de que o monte estivo sometido ó proceso visible de esboroamento periglaciar que constatou o profesor Vidal Romaní, o que fai inestable a súa superficie. Jules Guex na súa obra adicada á toponimia alpina explica por exemplo que Le Rogneuse e Le Rognoc son montes ou terreos que se esboroan, derruban, esborrallan (La montagne et ses noms, Lausanne, 1946). A expresión ruina montium (ruína dos montes) coñecémola polo historiador romano Plinio o Vello, que a describe como unha técnica de minería que provocaba o esboroamento dos montes.

Entón, agora semella que non é o glaciar da Ruña o que corre perigo, senón a balsa proxectada por Feroe Ventures & Imbestments. Non é a primeira vez que a toponimia avisa, sen que se lle preste atención, do inadecuado de realizar determinadas construcións nun lugar. Lembramos por exemplo que no ano 1962 a Riera de les Arenes, habitualmente seca, encheuse por causa dunhas chuvias torrenciais e provocou efectos catastróficos nalgúns barrios de Terrassa e na localidade de Rubí, nos que había construcións no propio leito da riera.

Pregamos encarecidamente a corrección do barbarismo Larruña que aparece na Enciclopedia Galega Universal da Xunta de Galicia.

A Tablilla (Cerceda - Tordoia)

Na entrada sobre A Tablilla, topónimo e lugar común ós concellos de Cerceda e Tordoia, a Comisión de Toponimia fornece un resumo dos obxectos así designados que puideron motivar a creación do topónimo, que se trataría dun claro castelanismo:

1. Tablilla: táboa indicadora dos prezos en distintos establecementos comerciais (mesóns, carnicerías, pescaderías...) - segundo Lidia Gómez e Luz Méndez, en Toponimia de Tordoia (2022, px. 75).

2. Tablilla: taboleiro de información municipal (equivalente do actual "tablón de anuncios") que se ubica nas casas consistoriais, ou preto das igrexas nas aldeas ou núcleos de poboación máis afastados.

3. Tablilla: taboleiros nos que se indicaban os impostos ou tasas ás que estaban suxeitas as mercadorías que entraban a comercializarse nas cidades. Estas "tablillas" atopábanse expostas nas estradas.

4. Tablilla: poste viario nunha estrada no que consta a indicación toponímica. Para o caso da Tablilla de Cerceda / Tordoia o periodista Ramón Vilar Landeira, segundo se recolle na devandita entrada elaborada pola Comisión de Toponimia, tiña comentado nun artigo publicado na Voz de Galicia que esta aldea nacera polos anos 30 do século pasado coa construción das primeiras casas xunto da estrada que unía Ordes e Carballo, nun punto no que había "unha pequena táboa de madeira que indicaba o camiño cara ao veciño municipio de Tordoia". Esta táboa na que estaba escrito "TORDOYA" (nos anos 30 probablemente aínda sen normalizar, escrito á castelá) sería a famosa "tablilla" que motivou o nome do lugar, ó se desenvolver as casas xunto dela.

O uso de "tablilla" con este último significado confirmámolo ó atopalo así nunha das actas de deslinde entre Ares e Mugardos (ano 1927 - IGN): "Decimocuarto mojón, se reconoció como tal una tablilla indicadora que tiene escrito en letra blanca sobre fondo azul la palabra "Mugardos" y cuyas dimensiones son sesenta y cinco centímetros de ancho por veinte de alto, clavada en cruz sobre un poste de un metro cincuenta centímetros de alto. Está situado en el borde occidental de la carretera Ares a Mugardos, en el lugar en que de esta carretera arranca el "Camino de Simou", entre los kilómetros dos y tres de la misma". Resulta tamén curioso o emprego das cores da sinaléctica viaria moderna de tipo informativo nas sinais dos anos vinte do pasado século.

O Cristo ó que lle caeron os brazos, e perdeu as pernas

 

Cristo de Mouraz xunto ó seu marco no 2008. (C) Andregoto Galíndez.

En xaneiro de 2008 publicáramos unha fotografía do Cristo de Mouraz na web Celtiberia.net, agora fornecemos esta outra vista tomada na mesma data, que dá idea da súa altura, uns 2 metros. Témolas mellores, pero esta é adecuada ó asunto da lonxitude do esteo e á posición do marco xunto ó Cristo. Daquela o Cristo de Mouraz xa non tiña brazos e nós non nos faciamos idea de como era posible que se lle chamase Cristo a aquelo, como ó Cristo da Faladora, que si ten brazos. O chanto de Mouraz era o Cristo? Ou sería que sobre el estaría colocada unha pequena cruz..., ou sería que nunca tivo brazos?

Nun traballo monográfico de Ana Durán Penabad sobre O Cristo de Mouraz (Fol de Veleno 9, 2020) podemos ler como os seus informantes lle describían o esteo ou chanto como "un Cristo ó que lle caeran os brazos". Ana Durán recolle varias historias sobre como o Cristo perdeu os brazos, ata unha que atribúe a responsabilidade ós roxos que andaban escapados polo monte. Convén sinalar, pois, que aínda que a maioría de nós viamos nesta peza un simple esteo ou chanto, os veciños insistían en que se trataba dun Cristo sen brazos.

O certo é que si os tivo, tal e como lle apuntaron a Ana Durán os veciños das parroquias limítrofes. Nas Actas de Deslinde entre Ortigueira e Mañon (IGN 1940) aínda os conservaba, formando, polo tanto, a cruz que se describe como mollón 28: "una cruz de piedra labrada, cuyas dimensiones son, ancho de los brazos - setenta centímetros, alto - dos metros; está situado en el sitio llamado "El Cristo de Mouraz" y en la margen izquierda del Camino de Mañon a Candedos". Amais a ficha do mollón vai acompañada dun debuxo esquemático no correspondente Caderno de Campo do deslinde Ortigueira / Mañón, no que se perciben os braciños do Cristo de Mouraz.

O seu estado actualmente, segundo se desprende do estudo de Durán, é de esnaquizamento total. Seguindo coa idea expresada nas lendas populares sobre a perda dos brazos do Cristo, podemos dicir que agora tamén perdeu as pernas, sen que se poida atribuír desta vez a masacre ós roxos escapados... O certo é que ós Xuncos de Mouraz pódese chegar en coche, e hai plantacións de árbores que periodicamente se cortan con maquinaria pesada, factores que non se dan no Cristo da Faladora, que por iso mesmo permanece intacto. O Cristo de Mouraz agora mesmo é un muñón de corpo (non poño fotografía para non ferir sensibilidades), sen brazos nen pernas, máis é Cristo aínda: cruz direccional, antigo lar vial, deus dos camiños, home de pedra.

Cal de Romanos - Xove

Cal de Romanos é un microtopónimo viario que indica a existencia dunha antiga vía de comunicación do tipo via militaris romana. O camiño semella pasar por diante do Castro de Loureiro (Chavín - Viveiro) atravesando o lugar do Cal, cuxo nome viría motivado polo propio camiño, e logo seguir cara Foz atravesando a Serra de Cabaleiros, tal e como ven marcado nas rutas militares da Biblioteca Virtual de Defensa (ano 1864 - "Itinerarios de Galicia: Reducidos al 1:500.000" [C.54-N.20]).

Camiño interior ou de montaña entre Viveiro e Foz segundo os "Itinerarios de Galicia: Reducido al 1:500.00". (C) BVD.

O microtopónimo resulta moi interesante, amais, porque é practicamente único. Só aparece outro Romanos (O Coto dos Romanos - no buscador da base de datos xeolocalizada Toponimia de Galicia) no concello lindante de Cervo, na Serra de Cabaleiros, nome que á súa vez pode gardar relación co paso de cohortes equitatas (dacabalo), que serían eses cabaleiros ós que alude o orónimo. Pero non atopamos evidencias nos visores do PBA, a simple vista, de ter existido neste lugar do Coto dos Romanos un campamento estacional, e cecais só sexa un topónimo ligado á ruta romana que estamos a describir.

En calquera caso, o topónimo Cal de Romanos indica unha vía militar romana que probablemente reutilizase un antigo camiño natural de tránsito, dos que ían polas divisorias de augas. Xa o feito de continuar a sinalarse no mapa de itinerarios do exército do ano 1864 (1400 anos despois) amosa que continuou sendo de utilidade estratéxica para os desprazamentos militares, aínda que só fose como vía secundaria.

O topónimo Chavín (Viveiro) que nomea a parroquia na que se inicia este camiño dá conta tamén do estrato romanizado no que se insire; é ben coñecido que Chavín, como Chaves (Portugal), se ligan etimolóxicamente ós emperadores da dinastía Flavia, ben por recibir o estatuto de municipio durante o mandato desta familia, ben por proceder directamente o topónimo do nome persoal Flavius, ou do seu diminutivo Flavinius (en caso xenitivo de posesión Flavinii > Chavín).

Homes de pedra e etimoloxía de Manzaneda > Maceda

O experto en toponimia galega Vicente Feijoo Ares clasifica os nomes dos pedreiros chamados estantes (Serra da Queixa - cfr. a monografía que lles adica Emilio Araúxo), muradellas (cairn na Pobra do Brollón), mariolas, pedregais e moledros (Portugal), homes de pedra, homes mortos (segundo Quintía Pereira) ou santos de pedra, etc. entre os nomes de pedras que teñen que ver coa actividade pastoril, e concretamente alude á súa función orientadora, ó servir como guías dos camiños. No seu traballo limítase a recoller só tres dos seus nomes, A Menzón / Amanzón, Mariola e Moledro, e a especificar únicamente esta funcionalidade. Grazas á amabilidade de Gloria Sánchez Soto podemos engadir un outro nome á serie, trátase de home de pé, usado en Nogueira de Ramuín; nel mestúrase a idea da antropomorfización co aspecto ergueito e fixo dos estantes.

Mentras que a tradición de construílos ven de recuperarse sen lagoas na transmisión xeracional en Doade (Lalín - Pontevedra), en León perdeuse por completo "la tradición maragata de levantar columnitas con piedras pequeñas en los caminos de peregrinaje [...] las llamaban «hombres de piedra», pero ya no se recuerda su función" (Miguel Ángel González González, apud F. Alonso Romero en "Vestigios de cultos celtas al roble en las romerías gallegas", Anuario Brigantino, 2016).

Os estantes son construcións milenarias e importante patrimonio etnográfico, como os inukshut que construían os inuit para se orientar nas rutas de caza; o termo inuit significa "home de pedra", "de forma humana" (inuk = home, shuk =  figura, imaxe, forma). En italiano existen tamén termos que vencellan estas construcións de montaña á figura humana: ometto di pietra, omino di pietra e uomo di pietra. En Alemania chámanse steinmann. Na Irlanda, segundo Patrick Weston-Joyce, o termo fear-bréige aplícase a pedras ergueitas, ben naturais ou artificiais, que lembran o aspecto dun home (fear); noutra fonte encontramos que a forma anglizada Firbriggs alude a unha "figura humana falsa, artificial", unha morea de pedras elevada nun outeiro como sinal ou marca. Na República Checa Kamenný pastýř ou Kamenný muž significa "pastor de pedra" e "home de pedra", e ven sendo o nome dun menhir.

Estante no Curro da Mosenda. (C) "Ruta ambiental dos Vales Glaciares de Manzaneda" - Concello de Manzaneda.

Na zona de Manzaneda o nome que reciben os homes de pedra é o de menzón ou manzón. Localizamos o topónimo Menzón / Manzón preto do campamento romano do Penedo dos Lobos nas minutas cartográficas do IGN. Menzón / Manzón provén do étimo *a(r)manzón (latín armationem), desligada a vogal por terse interpretado como artigo. É probable, pois, que o topónimo Manzaneda > Maceda sexa un abundancial, motivado pola presencia masiva destes megálitos de sinalización (manzóns), logo vencellado por etimoloxía popular coas mazás.

Menzón nas minutas cartográficas do IGN, sobre o Penedo dos Lobos.

No Báltico os kummeli suecos, construídos na costa como sinais de axuda á navegación, considerábanse figuras humanas, e así se representaban nos gravados da Historia Gentibus Septentrionalibus (1555) de Olaus Magnus, aínda que na realidade só fosen, como os nosos, acumulacións de pedras.

Dous kummeli nos promontorios da costa báltica. (C) Historia Gentibus Septentrionalibus, de Olaus Magnus.

En Galicia a interpretación popular dos estantes como antropomorfos ven probada por algúns dos nomes que acabamos de ver: home de pedra e santo de pedra. Neste sentido, a primeira mención, aínda que cunha función delimitadora que puideron ter tamén os estantes, cecais sexa a dun documento do ano 982 no que se alude a un home de pedra como termo dos límites da aldea de As Maus (Os Baños - Bande): "[...] Martino de Calidas et feret in cima de uilla ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco". Hai quen pensa que este home de pedra do documento do ano 982 sería a famosa estatua do guerreiro de Rubiás, mais na delimitación territorial que se fai de As Maus cadra con que o citado inmediatadamente Castro de Vemes sexa o Castro da Croa de Lobosandaus, ou ben o de Pena Maior, entre os concellos de Cadós e Os Baños, que formaría os límites polo leste de As Maus (Asmanus), mentras que polo oeste As Maus (Asmanus) tocaría con Nugariola (actual Nigueiroá) e Sordos, segundo outro documento de 1069.

Mariola, co Gêres ó fondo, no trilho de pastoreo tradicional de Pitões das Júnias (Portugal). (C) Dolores González de la Peña, 2023.

O historiador Xabier Moure lémbranos os chamados Santiños de Tomonde (Cerdedo), parella de macho e femia, tamén construídos amoreando pedras. Tenos estudado Estanislao Fernández de la Cigoña, así como as pedras coñecidas como O Touzo e A Touza, situadas preto do marco da Portela de Pau (Faro de Avión). Todas elas foran utilizadas para provocar cambios no tempo atmosférico, segundo os rituais que detallan o devandito investigador máis Barandela, Lourenzo e Vázquez Varela noutro estudo; ben derrubando os santos, ben erguéndoos. Dos Santos da Porteliña de Tomonde deixounos o etnógráfo e escritor Calros Solla un interesante artigo cunha preciosa fotografía da parella, "As pedras que gobernan o tempo. II" (Faro de Vigo, 26/07/2015).

Vemos que a técnica construtiva dos santiños que gobernan o tempo, e mailo seu emprazamento na alta montaña (en portelas ou pasos), adoitan ser os mesmos que os dos cairns direccionais chamados estantes, homes de pedra, mariolas, etc. porén, pódese formular a hipótese de que ó redor destes monumentos puideron xurdir cultos ou rituais, como por exemplo sucede cos chörten tibetanos, construídos por unha grande variedade de razóns, como a subxugación de forzas diabólicas do entorno, que pode ser moi hostil, ou para propiciar beneficios á comunidade.

Como os chörtens, os santiños e homes de pedra hai que pasalos sempre pola esquerda, ou arrodealos no sentido das agullas do reloxo, e quen teña lido Tintín no Tibet saberá o acertado do consello.

_______________________________

Tipoloxía: os homes de pedra son o eslabón perdido das hermae dos gregos (mercurios viais dos romanos). Temos escrito sobre elas, e a súa relación cos amilladoiros, en Cara a cara con un lar vial.

Orixe onomatopeica do topónimo Orzán coruñés

 

Dicionario Xeográfico de Tomás López, provincia da Coruña.

Respecto do nome Fonforrón dunha cova mariña do Porto do Son, Fernando Cabeza Quiles teno explicado acertadamente como de orixe onomatopeica, pois intentaría reflectir na súa fonética o son dos embates do mar na cova (baseándose evidentemente no xogo fónico de duplicación de sílabas formadas por sons fricativos e vogais velares: fou-fou). Neste texto de finais do século XVIII, tirado do Diccionario Geográfico de Tomás López, fálase do ruído que produce, non o mar, senón o ar na devandita furna, cuxo nome transcriben como Folfourón, e amais estabelecen un interesante paralelismo co Orzán coruñés: "cuyo bramido que forma el aire en dicha caverna cuando siente el vendaval se oye de tres y más leguas, así como el Orzán en La Coruña". A sintaxe, de ser correcta, dá a entender que Orzán é un ruído ou bramido producido polo vento (por un temporal, un ruído mariño), é dicir, habería que entender que "o ruído do Orzán na Coruña tamén se escoita dende tres e máis légoas". Tamén cabería entender o texto supoñendo unha sintaxe impropia, na que o autor quería indicar que "os ruídos do Fonforrón escoitábanse de tres légoas o máis, así como no Orzán da Coruña".

En calquera caso, o texto liga directamente os sons mariños ós topónimos Fonforrón e Orzán, polo que pensamos que ambos poderían ter xurdido de tentativas de representacións onomatopeicas destes. Eu que escoito a cotío o Orzán coruñés, dou fe de que no inverno urra continuamente; agora mesmo coas ventás abertas e sen temporal escóitase bruar ben. A base onomatopeica de Orzán teríase formado na antigüidade ó redor dun xogo fónico entre unha vogal velar máis consoante vibrante r, fusión da que xurden termos tamén de base onomatopeica como urrar, "bramar o gando", urro / urrido, "bramido"; sons da lingua que tentan reproducir sons da natureza. Supomos pois un *(Mare) Urritiano / Orritiano, cunha fonética que tenta imitar os bramidos ou urridos mariños. Nos dicionarios de Eladio Rodríguez e Franco Grande, de feito, urro ven cunha segunda acepción específica para designar o "bramido do huracán e do mar". Orzz... escóitase a onda de escuma fervendo nas rochas da costa?

Pola aparente semellanza coa nosa proposta analizamos a de Uxío Carré Aldao: "quieren algunos se derive, siguiendo la idea de que la toponimia de la península es en su mayor parte de origen vasco, de orts-azants, nube y ruido" ("Del solar coruñés. Tradiciones y leyendas. ¿La Atlántida?", BRAG, nº 235-240, 1931). Tal e como está enunciada, nós non vemos posibilidade algunha de soster que o autor estivese pensando nunha orixe onomatopeica do sustantivo euskera azantz, "ruído" (cfr. ortzantz na web da Euskaltzaindia). Fala de ruídos, iso si, pero non dice en ningún momento que a palabra Orzán que os expresa sexa un intento de reflectir fonéticamente eses sons. Descartamos porén que Carré tivese formulado unha orixe onomatopeica do topónimo.

Os Xarotos

 

Portela e Coto dos Jarotos. (C) Minutas cartográficas do IGN.

Entre Fornelos de Montes, A Lama e Avión sitúase o Coto dos Xarotos, moi preto do foxo do lobo de Pigarzos, nun entorno de gandeiría tradicional de alta montaña, marcado pola presenza de vellos currais para o gando, chozos de pastores, mámoas e algunha "Pedra da Letra". No Dicionario de dicionarios o termo xaroto vai aplicado a persoas hurañas, de carácter áspero, insociables. Algo semellante ocorre co asturiano xarotu ou xarouto, "torpón, atolondrado".

Pois que existe como termo específico, pódese descartar a hipótese de Paula Ballesteros, que indica que Xarotos é un fitotopónimo, derivado de xaro: "aro, planta arácea de raíz tuberculosa e feculenta ou tamén Saramal, que se podería identificar co nome común da Diploxatis catholica L., planta crucífera de flor amarela moi común entre os cascallos" ("A paisaxe gandeira na Serra do Suído", El Museo de Pontevedra, 62, 2008).

Nunha ruta de Wikiloc, Tralos pasos do lobo (2023), os seus autores, Eri e Edu, consideran que o topónimo indicaría que alí se gardaban os animais máis bravos. Aínda tendo en conta que revisaron o dicionario para cadrar bastante ben a súa explicación, temos que desbotar a proposta dos animais salvaxes, pois no Dicionario de dicionarios vese que o sustantivo aplícase exclusivamente a persoas, como en asturiano.

Polo tanto na nosa opinión o topónimo Os Xarotos máis ben contén unha micro-lenda relativa á existencia no lugar dunha pequena comunidade de homes salvaxes (huraños, esquivos, insociables); lembranza de antigas poboacións de pastores neolíticos, sempre en conflito coas novas sociedades agrarias, que se consideraban a si mesmas máis civilizadas. Estes xarotos serían como o ieti do Himalaia, críptidos lendarios, cecais vestixio de razas do pasado, cecais simples criaturas mitolóxicas, como os mouros.

Vikingos en Niñóns

Recuperamos unha antiga tradición que existía no século XVIII en Niñóns (Ponteceso) sobre invasores que chegaran por mar ás poboacións máis próximas á Costa da Morte. No texto descríbense como mouros, pero ben sabemos que baixo este étnico adoitaban agocharse sen diferenciar tanto os musulmáns como os lordomani (normandos, ou vikingos), é dicir, calquera pagán ou infiel.

"La feligresía de S. Juan de Niñóns se halla situada en la falda del monte que se llama de Santa Marina haciendo espalda al mar por poniente de la travesía, donde se halla el puerto llamado de Niñóns y sólo a la vista del mar está la iglesia de aquella feligresía con bastante peligro, por la invasión del Moro, por cuyo motivo estuvo sin sacramentar aquella iglesia, por haber sucedido (según tradición antigua) esa desgracia" - Dicionario Xeográfico de Tomás López, fol. 187 - provincia de A Coruña. A noticia da invasión e o abandono da igrexa de San Xoán, como doutras igrexas costeiras na época das invasións vikingas, ven na descrición da parroquia de Niñóns que lle remitiu a Tomás López o capelán Josef Antonio Freyre de Andrade no ano 1775.

Mapa de Ponteceso e as Sisargas no Dicionario Xeográfico de Tomás López. (C) BNE.

Carros nos petróglifos do Bronce Atlántico de Galicia - a teoría de Gustavo Pascual Hermida

 

Carro no petróglifo de Conxo (á esquerda, fotografía por cortesía de Álex Negreira - Megaliticia) e algúns dos carriños nos petróglifos suecos de Frännarp (segundo ilustración de Coles, en A emerxencia das sociedades do bronce, de Kristiansen e Larsson).

Pois que non coñeciamos a "teoría dos carros" de Gustavo Pascual Hermida, identificamos de forma *independente*, e así o comentamos cos amigos no Facebook, unha representación dun carro do Bronce Atlántico Final nun petróglifo galego, o do Castriño de Conxo. As diferenzas que atopáramos entre a representación do carro no petróglifo galego e os carros dos petróglifos suecos son que os cabalos non están figurados no de Conxo e as rodas están representadas en perspectiva cenital non abatida (só se gravaron os semicírculos visibles das llantas), amáis de non estar paralelas entre si debido a que seguen, inxenuamente, a liña da caixa do carro, o que tería provocado unha dirección converxente no caso de ser un modelo real, resultando un vehículo non funcional.

Insistimos na independencia da nosa identificación porque, segundo me informou logo Pablo Sanmartín, do Colectivo A Rula, o arqueólogo Gustavo Pascual Hermida no 2011 propuxera nun detallado estudo que estas figuras triangulares que se atopan representadas non só no petróglifo de Conxo, senón noutras estacións galegas, tiñan que se considerar carros de guerra, como os das estelas extremeñas de guerreiro do Bronce Final e os dos petróglifos suecos de Frännarp; estes últimos foron os que nos serviron a nós para establecer a identidade co motivo gravado no petróglifo de Conxo. Deixo o enlace ó crucial estudo de Pascual Hermida, publicado no seu blog: "Los carros de guerra en los petroglifos del noroeste peninsular" (Más que petroglifos 15/11/2011).

Consideramos que pode ser relevante, para garantir que a identificación de Pascual Hermida é correcta, que outra persoa chegase tamén á mesma conclusión. É de salientar que, a pesar do incuestionable da achega que este investigador expuxera no 2011, aínda as figuras triangulares como a de Conxo continúan a se interpretar, incomprensiblemente, como escutiformes (ou escudos), ídolos ou estandartes. A trascendencia do achádego de Pascual permite desbotar vellas hipóteses, ter un elemento máis de xuízo para completar a integración de Galicia no complexo cultural do Bronce Atlántico, así como datar os conxuntos dos petróglifos na franxa do Bronce Final, cara o 1200 a.C. Nada menos!

Non é ata o 2022 que na bibliografía especializada se comeza a outorgarlle creto á teoría de Pascual Hermida. Falamos por exemplo dun traballo de Xurxo Pereira Martínez no que non se menciona a autoría da idea orixinal, asumendo, polo tanto, a identificación realizada por Pascual e os argumentos deste, como se fosen propios: "Las representaciones de armamento en el noroeste peninsular. (Re)visitando el yacimiento de Agua da laxe (Pontevedra, Galicia)" (conferencia de decembro de 2022 no simposio Romper Fronteiras, Atravessar Territórios). E de feito na obra de 2024 Bronze Age rock art in Iberia and Scandinavia (Ling, Díaz-Guardamino, Koch, Horn, Stos-Gale e Grahn) nin se mencionan os carros dos petróglifos galegos, realizándose a comparativa entre a iconografía guerreira do arte rupestre escandinavo e o da Península Ibérica, respecto dos carros, só tendo en conta os carros das estelas de guerreiro do Bronce Final do suroeste peninsular.

A teoría de Pascual Hermida sobre os carros nos petróglifos galaicos é, amáis de correcta, tan atractiva que incita os plaxiarios desta sociedade, cada vez máis narcisista. E como sobre plaxio e plaxiarios temos algunha experiencia... lembramos que é obriga do investigador, antes de presentar á comunidade científica unha idea que cre orixinal, comprobar se alguén a formulou con anterioridade, e así facelo constar.

Kurgáns de Kazakhistán nun mapa do xeógrafo ruso Semyon Remezov (s. XVII)

Na película Dersú Uzalá (1975), de Akira Kurosawa, nárrase como o explorador Vladímir Arséniev é acompañado na misión de cartografar a rexión siberiana de Sijoté-Alín, a principios do século XIX, polo seu equipo de cartógrafos e topógrafos, ó que se incorpora o nativo hezhen Dersú Uzalá en calidade de guía. Neste sentido o filme reflicte moi ben o que tivo que ser a pauta xeral de traballo dos xeógrafos imperiais na súa labor de cartografar para o zar o vastísimo territorio que se iría incorporando ó seu proxecto colonial. Para se facer unha idea deste labor descomunal, polo inconmensurable do territorio siberiano, convén botar unha ollada ó antigo caderno de mapas de Siberia do xeógrafo ruso Semyon Remezov (1642-1720): o Khorograficheskaya kniga de Siberia, ou Caderno Corográfico.

Arséniev con Dersú Uzalá durante a súa exploración siberiana (1906 - fonte: Wikipedia).

Semyon Remezov foi o primeiro en cartografar Siberia por completo, a finais do século XVII.  O nivel de detalle dos seus mapas implica necesariamente que tería dividido o traballo de campo, de exploración do terreo, entre un equipo de axudantes con coñecementos cartográficos e xeográficos, os que lle irían remitindo a Tobolsk mapas esquemáticos, notas e observacións que despois Remezov tería integrado no seu caderno, que se supón que foi a base da que se serviu para facer os traballos de maior envergadura. Non descartamos que el mesmo tivese participado nalgunha expedición, mais resulta evidente que só non puido percorrer o inmenso territorio siberiano.

Dun xeito semellante, aínda que máis groseiro, procedeu Tomás López un século despois. O seu proxecto do Dicionario Xeográfico de España fracasou por partir dunha idea absurda que non atendía os modernos métodos da cartografía, xa plenamente desenvolta a finais do século XVIII. López pretendera facer un mapa corográfico do reino xuntando os bosquexos que lle remitían os seus informantes, selecionados ó azar entre curas parroquiais e persoeiros dos distintos lugares. O proxecto quedou inconcluso por carecer de método e, sobre todo, de formación específica os axudantes do seu equipo. Aínda que nalgún caso conteñan información curiosa ou valiosa, os informes manuscritos, e os mapas sen escala e de moi distinta calidade que se lle remitiron, gárdanse arquivados sen moito orde en cadansúa carpeta provincial, collendo po na Biblioteca Nacional.

No traballo de Remezov, se seguimos o curso dos principais ríos, que é o sistema organizativo da cartografía tradicional rusa, vanse indicando mediante símbolos, debuxos e texto os asentamentos rusos, as iurtas nativas, bosques, tundra, camiños, minas, etc. Segundo Erika Monahan nos 13 folios que integran o mapa do curso do río Tobol cecais se terían sinalado os kurgáns, pois aparecen "mounds, perhaps burials of past civilizations" ("Binding Siberia. Semen Remezov's Khorograficheskaia Kniga in Time and through Time", 2021). Nós temos revisado eses 13 mapas (folios 12 a 24 da edición dixitalizada pola Universidade de Harvard) e non atopamos evidencia deses túmulos que poderían ter sido kurgáns, dos que fala Monahan.

Pero Remezov non nos defrauda ó nivel dos detalles que fornece. No seu caderno hai kurgáns. E aínda que non empregue este termo para referirse a eles, defínense perfectamente no texto, e amais ilústranse cun debuxo. Temos identificado os únicos túmulos funerarios que aparecen no caderno de Remezov na zona do lago Zaysan (fol. 98), ó sur do mesmo, en Tarbagatay.

Túmulo de ósos e calaveiras baixo o lago Zaysan. Caderno de Remezov, fol. 98. (C) Harvard University.

O noso asesor na lingua rusa, Luís Torres, indícanos que sobre o túmulo formado polos ósos e as calaveiras lese "TARBAGATAY Тарбагатай - cheo de moitas много pedras камни e ósos кости". Baixo o debuxo dos ósos e as calaveiras nós lemos xustamente кости = ósos.

As montañas de Tarbagatay son unha rexión de Kazakhistán cunha grande acumulación de kurgáns, por ser un lugar de paso das tribus escitas Saka. A maior concentración de túmulos de gran tamaño asociados á cultura dos nómadas Saka (séculos VIII-VI a.C.) atópase no val Chiliktin ou Shilikty, sitio de Baygetöbe.

Excavación do kurgán de Baygetöbe tralo desmonte parcial do túmulo de terra. No centro, o núcleo da coiraza pétrea que cubre a cámara.

Nun resumo das excavacións realizadas no gran túmulo de Baygetöbe, duns 100 metros de diámetro e 8 de altura, podemos ver que estaba formado por unha grosa capa de terra seguida doutra de pedra, baixo a que se albergaba a cámara funeraria construída en madeira (Muzafer Gürsoy: "Shilikti Baigetöbe kurgan  located in Tarbagatay slope (eastern Kazakhstan)", International Journal of Turkish Literature Culture Education, 2012, pp. 40-54). Os arqueólogos, trala retirada da primeira capa de terra, atoparon ósos de animais espallados sobre as pedras, polo que deducen que se tería realizado un sacrificio de animais ou un banquete funerario, e que logo se depositaron os ósos sobre as pedras que cubrían a cámara. No traballo de Gürsoy tamén se especifica que a construción deste kurgán de Baygetöbe tivo que excutarse en varios momentos, ó longo de moito tempo.

A descrición do kurgán de Baygetöbe (ou algún outro semellante) que ven no caderno de Remezov cadra mellor coa dun túmulo aínda non cuberto de terra, só coa capa de pedras directamente sobre a cámara e co depósito funerario dos ósos espallados polo cairn. Isto avalaría a suposición dos investigadores de que estes túmulos se terían formado ó longo do tempo, en varios momentos construtivos, sendo posible que aló polos anos 1690-1700 os primeiros exploradores rusos da Siberia visen algúns destes monumentos aínda non rematados coa cubrición de terra.