A Ruña e o seu glaciar rochoso

O profesor Vidal Romaní ven de informar nun recente artigo de La Voz de Galicia da extraordinaria alfaia xeolóxica que albergan os montes da Ruña (Mazaricos), nada menos que un glaciar rochoso (non de xeo), único en Galicia polo seu excepcional desenvolvemento, e que se comezou a formar fai 135.000 anos.

Semella que o glaciar da Ruña corre perigo pola pretensión de Feroe Ventures & Investments (que mercou a antiga XEAL) de instalar no cumio do monte a balsa dunha central hidroeléctrica revertible, das que bombean auga dun embalse cara o alto cando a enerxía está barata (horas valle), para logo deixala caer e turbinala nas horas na que a enerxía está máis cara (horas punta). O proceso é totalmente absurdo dende o punto de vista ecolóxico do aforro enerxético, pois xérase a mesma cantidade de enerxía que se consumiu para producila. Isto non se lle ocorrería nin ó que asou a manteiga... a non ser, claro, que o único que se pretenda sexa o beneficio económico que se produce ó vender a enerxía así captada (en barato) ó prezo máis elevado das horas punta. 

Alá eles, que se escornen, así como os que lles permiten semellantes imbestments, con b de bestas. Eu limítome a advertir, dende unha pequena lección etimolóxica, de que o proxecto na Ruña non é viable, tal e como indica (avisa) o propio orónimo Ruña.

Evidentemente o orónimo Ruña, único en Galicia, está relacionado coa presenza deste glaciar rochoso, tamén único en Galicia. O seu étimo é o latín ruina, "derrubamento: dunha construción, ou dunha formación oroxénica". É indicativo, pois, de que o monte estivo sometido ó proceso visible de esboroamento periglaciar que constatou o profesor Vidal Romaní, o que fai inestable a súa superficie. Jules Guex na súa obra adicada á toponimia alpina explica por exemplo que Le Rogneuse e Le Rognoc son montes ou terreos que se esboroan, derruban, esborrallan (La montagne et ses noms, Lausanne, 1946). A expresión ruina montium (ruína dos montes) coñecémola polo historiador romano Plinio o Vello, que a describe como unha técnica de minería que provocaba o esboroamento dos montes.

Entón, agora semella que non é o glaciar da Ruña o que corre perigo, senón a balsa proxectada por Feroe Ventures & Imbestments. Non é a primeira vez que a toponimia avisa, sen que se lle preste atención, do inadecuado de realizar determinadas construcións nun lugar. Lembramos por exemplo que no ano 1962 a Riera de les Arenes, habitualmente seca, encheuse por causa dunhas chuvias torrenciais e provocou efectos catastróficos nalgúns barrios de Terrassa e na localidade de Rubí, nos que había construcións no propio leito da riera.

Pregamos encarecidamente a corrección do barbarismo Larruña que aparece na Enciclopedia Galega Universal da Xunta de Galicia.

A Tablilla (Cerceda - Tordoia)

Na entrada sobre A Tablilla, topónimo e lugar común ós concellos de Cerceda e Tordoia, a Comisión de Toponimia fornece un resumo dos obxectos así designados que puideron motivar a creación do topónimo, que se trataría dun claro castelanismo:

1. Tablilla: táboa indicadora dos prezos en distintos establecementos comerciais (mesóns, carnicerías, pescaderías...) - segundo Lidia Gómez e Luz Méndez, en Toponimia de Tordoia (2022, px. 75).

2. Tablilla: taboleiro de información municipal (equivalente do actual "tablón de anuncios") que se ubica nas casas consistoriais, ou preto das igrexas nas aldeas ou núcleos de poboación máis afastados.

3. Tablilla: taboleiros nos que se indicaban os impostos ou tasas ás que estaban suxeitas as mercadorías que entraban a comercializarse nas cidades. Estas "tablillas" atopábanse expostas nas estradas.

4. Tablilla: poste viario nunha estrada no que consta a indicación toponímica. Para o caso da Tablilla de Cerceda / Tordoia o periodista Ramón Vilar Landeira, segundo se recolle na devandita entrada elaborada pola Comisión de Toponimia, tiña comentado nun artigo publicado na Voz de Galicia que esta aldea nacera polos anos 30 do século pasado coa construción das primeiras casas xunto da estrada que unía Ordes e Carballo, nun punto no que había "unha pequena táboa de madeira que indicaba o camiño cara ao veciño municipio de Tordoia". Esta táboa na que estaba escrito "TORDOYA" (nos anos 30 probablemente aínda sen normalizar, escrito á castelá) sería a famosa "tablilla" que motivou o nome do lugar, ó se desenvolver as casas xunto dela.

O uso de "tablilla" con este último significado confirmámolo ó atopalo así nunha das actas de deslinde entre Ares e Mugardos (ano 1927 - IGN): "Decimocuarto mojón, se reconoció como tal una tablilla indicadora que tiene escrito en letra blanca sobre fondo azul la palabra "Mugardos" y cuyas dimensiones son sesenta y cinco centímetros de ancho por veinte de alto, clavada en cruz sobre un poste de un metro cincuenta centímetros de alto. Está situado en el borde occidental de la carretera Ares a Mugardos, en el lugar en que de esta carretera arranca el "Camino de Simou", entre los kilómetros dos y tres de la misma". Resulta tamén curioso o emprego das cores da sinaléctica viaria moderna de tipo informativo nas sinais dos anos vinte do pasado século.

O Cristo ó que lle caeron os brazos, e perdeu as pernas

 

Cristo de Mouraz xunto ó seu marco no 2008. (C) Andregoto Galíndez.

En xaneiro de 2008 publicáramos unha fotografía do Cristo de Mouraz na web Celtiberia.net, agora fornecemos esta outra vista tomada na mesma data, que dá idea da súa altura, uns 2 metros. Témolas mellores, pero esta é adecuada ó asunto da lonxitude do esteo e á posición do marco xunto ó Cristo. Daquela o Cristo de Mouraz xa non tiña brazos e nós non nos faciamos idea de como era posible que se lle chamase Cristo a aquelo, como ó Cristo da Faladora, que si ten brazos. O chanto de Mouraz era o Cristo? Ou sería que sobre el estaría colocada unha pequena cruz..., ou sería que nunca tivo brazos?

Nun traballo monográfico de Ana Durán Penabad sobre O Cristo de Mouraz (Fol de Veleno 9, 2020) podemos ler como os seus informantes lle describían o esteo ou chanto como "un Cristo ó que lle caeran os brazos". Ana Durán recolle varias historias sobre como o Cristo perdeu os brazos, ata unha que atribúe a responsabilidade ós roxos que andaban escapados polo monte. Convén sinalar, pois, que aínda que a maioría de nós viamos nesta peza un simple esteo ou chanto, os veciños insistían en que se trataba dun Cristo sen brazos.

O certo é que si os tivo, tal e como lle apuntaron a Ana Durán os veciños das parroquias limítrofes. Nas Actas de Deslinde entre Ortigueira e Mañon (IGN 1940) aínda os conservaba, formando, polo tanto, a cruz que se describe como mollón 28: "una cruz de piedra labrada, cuyas dimensiones son, ancho de los brazos - setenta centímetros, alto - dos metros; está situado en el sitio llamado "El Cristo de Mouraz" y en la margen izquierda del Camino de Mañon a Candedos". Amais a ficha do mollón vai acompañada dun debuxo esquemático no correspondente Caderno de Campo do deslinde Ortigueira / Mañón, no que se perciben os braciños do Cristo de Mouraz.

O seu estado actualmente, segundo se desprende do estudo de Durán, é de esnaquizamento total. Seguindo coa idea expresada nas lendas populares sobre a perda dos brazos do Cristo, podemos dicir que agora tamén perdeu as pernas, sen que se poida atribuír desta vez a masacre ós roxos escapados... O certo é que ós Xuncos de Mouraz pódese chegar en coche, e hai plantacións de árbores que periodicamente se cortan con maquinaria pesada, factores que non se dan no Cristo da Faladora, que por iso mesmo permanece intacto. O Cristo de Mouraz agora mesmo é un muñón de corpo (non poño fotografía para non ferir sensibilidades), sen brazos nen pernas, máis é Cristo aínda: cruz direccional, antigo lar vial, deus dos camiños, home de pedra.

Cal de Romanos - Xove

Cal de Romanos é un microtopónimo viario que indica a existencia dunha antiga vía de comunicación do tipo via militaris romana. O camiño semella pasar por diante do Castro de Loureiro (Chavín - Viveiro) atravesando o lugar do Cal, cuxo nome viría motivado polo propio camiño, e logo seguir cara Foz atravesando a Serra de Cabaleiros, tal e como ven marcado nas rutas militares da Biblioteca Virtual de Defensa (ano 1864 - "Itinerarios de Galicia: Reducidos al 1:500.000" [C.54-N.20]).

Camiño interior ou de montaña entre Viveiro e Foz segundo os "Itinerarios de Galicia: Reducido al 1:500.00". (C) BVD.

O microtopónimo resulta moi interesante, amais, porque é practicamente único. Só aparece outro Romanos (O Coto dos Romanos - no buscador da base de datos xeolocalizada Toponimia de Galicia) no concello lindante de Cervo, na Serra de Cabaleiros, nome que á súa vez pode gardar relación co paso de cohortes equitatas (dacabalo), que serían eses cabaleiros ós que alude o orónimo. Pero non atopamos evidencias nos visores do PBA, a simple vista, de ter existido neste lugar do Coto dos Romanos un campamento estacional, e cecais só sexa un topónimo ligado á ruta romana que estamos a describir.

En calquera caso, o topónimo Cal de Romanos indica unha vía militar romana que probablemente reutilizase un antigo camiño natural de tránsito, dos que ían polas divisorias de augas. Xa o feito de continuar a sinalarse no mapa de itinerarios do exército do ano 1864 (1400 anos despois) amosa que continuou sendo de utilidade estratéxica para os desprazamentos militares, aínda que só fose como vía secundaria.

O topónimo Chavín (Viveiro) que nomea a parroquia na que se inicia este camiño dá conta tamén do estrato romanizado no que se insire; é ben coñecido que Chavín, como Chaves (Portugal), se ligan etimolóxicamente ós emperadores da dinastía Flavia, ben por recibir o estatuto de municipio durante o mandato desta familia, ben por proceder directamente o topónimo do nome persoal Flavius, ou do seu diminutivo Flavinius (en caso xenitivo de posesión Flavinii > Chavín).

Homes de pedra e etimoloxía de Manzaneda > Maceda

O experto en toponimia galega Vicente Feijoo Ares clasifica os nomes dos pedreiros chamados estantes (Serra da Queixa - cfr. a monografía que lles adica Emilio Araúxo), muradellas (cairn na Pobra do Brollón), mariolas, pedregais e moledros (Portugal), homes de pedra, homes mortos (segundo Quintía Pereira) ou santos de pedra, etc. entre os nomes de pedras que teñen que ver coa actividade pastoril, e concretamente alude á súa función orientadora, ó servir como guías dos camiños. No seu traballo limítase a recoller só tres dos seus nomes, A Menzón / Amanzón, Mariola e Moledro, e a especificar únicamente esta funcionalidade. Grazas á amabilidade de Gloria Sánchez Soto podemos engadir un outro nome á serie, trátase de home de pé, usado en Nogueira de Ramuín; nel mestúrase a idea da antropomorfización co aspecto ergueito e fixo dos estantes.

Mentras que a tradición de construílos ven de recuperarse sen lagoas na transmisión xeracional en Doade (Lalín - Pontevedra), en León perdeuse por completo "la tradición maragata de levantar columnitas con piedras pequeñas en los caminos de peregrinaje [...] las llamaban «hombres de piedra», pero ya no se recuerda su función" (Miguel Ángel González González, apud F. Alonso Romero en "Vestigios de cultos celtas al roble en las romerías gallegas", Anuario Brigantino, 2016).

Os estantes son construcións milenarias e importante patrimonio etnográfico, como os inukshut que construían os inuit para se orientar nas rutas de caza; o termo inuit significa "home de pedra", "de forma humana" (inuk = home, shuk =  figura, imaxe, forma). En italiano existen tamén termos que vencellan estas construcións de montaña á figura humana: ometto di pietra, omino di pietra e uomo di pietra. En Alemania chámanse steinmann. Na Irlanda, segundo Patrick Weston-Joyce, o termo fear-bréige aplícase a pedras ergueitas, ben naturais ou artificiais, que lembran o aspecto dun home (fear); noutra fonte encontramos que a forma anglizada Firbriggs alude a unha "figura humana falsa, artificial", unha morea de pedras elevada nun outeiro como sinal ou marca. Na República Checa Kamenný pastýř ou Kamenný muž significa "pastor de pedra" e "home de pedra", e ven sendo o nome dun menhir.

Estante no Curro da Mosenda. (C) "Ruta ambiental dos Vales Glaciares de Manzaneda" - Concello de Manzaneda.

Na zona de Manzaneda o nome que reciben os homes de pedra é o de menzón ou manzón. Localizamos o topónimo Menzón / Manzón preto do campamento romano do Penedo dos Lobos nas minutas cartográficas do IGN. Menzón / Manzón provén do étimo *a(r)manzón (latín armationem), desligada a vogal por terse interpretado como artigo. É probable, pois, que o topónimo Manzaneda > Maceda sexa un abundancial, motivado pola presencia masiva destes megálitos de sinalización (manzóns), logo vencellado por etimoloxía popular coas mazás.

Menzón nas minutas cartográficas do IGN, sobre o Penedo dos Lobos.

No Báltico os kummeli suecos, construídos na costa como sinais de axuda á navegación, considerábanse figuras humanas, e así se representaban nos gravados da Historia Gentibus Septentrionalibus (1555) de Olaus Magnus, aínda que na realidade só fosen, como os nosos, acumulacións de pedras.

Dous kummeli nos promontorios da costa báltica. (C) Historia Gentibus Septentrionalibus, de Olaus Magnus.

En Galicia a interpretación popular dos estantes como antropomorfos ven probada por algúns dos nomes que acabamos de ver: home de pedra e santo de pedra. Neste sentido, a primeira mención, aínda que cunha función delimitadora que puideron ter tamén os estantes, cecais sexa a dun documento do ano 982 no que se alude a un home de pedra como termo dos límites da aldea de As Maus (Os Baños - Bande): "[...] Martino de Calidas et feret in cima de uilla ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco". Hai quen pensa que este home de pedra do documento do ano 982 sería a famosa estatua do guerreiro de Rubiás, mais na delimitación territorial que se fai de As Maus cadra con que o citado inmediatadamente Castro de Vemes sexa o Castro da Croa de Lobosandaus, ou ben o de Pena Maior, entre os concellos de Cadós e Os Baños, que formaría os límites polo leste de As Maus (Asmanus), mentras que polo oeste As Maus (Asmanus) tocaría con Nugariola (actual Nigueiroá) e Sordos, segundo outro documento de 1069.

Mariola, co Gêres ó fondo, no trilho de pastoreo tradicional de Pitões das Júnias (Portugal). (C) Dolores González de la Peña, 2023.

O historiador Xabier Moure lémbranos os chamados Santiños de Tomonde (Cerdedo), parella de macho e femia, tamén construídos amoreando pedras. Tenos estudado Estanislao Fernández de la Cigoña, así como as pedras coñecidas como O Touzo e A Touza, situadas preto do marco da Portela de Pau (Faro de Avión). Todas elas foran utilizadas para provocar cambios no tempo atmosférico, segundo os rituais que detallan o devandito investigador máis Barandela, Lourenzo e Vázquez Varela noutro estudo; ben derrubando os santos, ben erguéndoos. Dos Santos da Porteliña de Tomonde deixounos o etnógráfo e escritor Calros Solla un interesante artigo cunha preciosa fotografía da parella, "As pedras que gobernan o tempo. II" (Faro de Vigo, 26/07/2015).

Vemos que a técnica construtiva dos santiños que gobernan o tempo, e mailo seu emprazamento na alta montaña (en portelas ou pasos), adoitan ser os mesmos que os dos cairns direccionais chamados estantes, homes de pedra, mariolas, etc. porén, pódese formular a hipótese de que ó redor destes monumentos puideron xurdir cultos ou rituais, como por exemplo sucede cos chörten tibetanos, construídos por unha grande variedade de razóns, como a subxugación de forzas diabólicas do entorno, que pode ser moi hostil, ou para propiciar beneficios á comunidade.

Como os chörtens, os santiños e homes de pedra hai que pasalos sempre pola esquerda, ou arrodealos no sentido das agullas do reloxo, e quen teña lido Tintín no Tibet saberá o acertado do consello.

_______________________________

Tipoloxía: os homes de pedra son o eslabón perdido das hermae dos gregos (mercurios viais dos romanos). Temos escrito sobre elas, e a súa relación cos amilladoiros, en Cara a cara con un lar vial.

Orixe onomatopeica do topónimo Orzán coruñés

 

Dicionario Xeográfico de Tomás López, provincia da Coruña.

Respecto do nome Fonforrón dunha cova mariña do Porto do Son, Fernando Cabeza Quiles teno explicado acertadamente como de orixe onomatopeica, pois intentaría reflectir na súa fonética o son dos embates do mar na cova (baseándose evidentemente no xogo fónico de duplicación de sílabas formadas por sons fricativos e vogais velares: fou-fou). Neste texto de finais do século XVIII, tirado do Diccionario Geográfico de Tomás López, fálase do ruído que produce, non o mar, senón o ar na devandita furna, cuxo nome transcriben como Folfourón, e amais estabelecen un interesante paralelismo co Orzán coruñés: "cuyo bramido que forma el aire en dicha caverna cuando siente el vendaval se oye de tres y más leguas, así como el Orzán en La Coruña". A sintaxe, de ser correcta, dá a entender que Orzán é un ruído ou bramido producido polo vento (por un temporal, un ruído mariño), é dicir, habería que entender que "o ruído do Orzán na Coruña tamén se escoita dende tres e máis légoas". Tamén cabería entender o texto supoñendo unha sintaxe impropia, na que o autor quería indicar que "os ruídos do Fonforrón escoitábanse de tres légoas o máis, así como no Orzán da Coruña".

En calquera caso, o texto liga directamente os sons mariños ós topónimos Fonforrón e Orzán, polo que pensamos que ambos poderían ter xurdido de tentativas de representacións onomatopeicas destes. Eu que escoito a cotío o Orzán coruñés, dou fe de que no inverno urra continuamente; agora mesmo coas ventás abertas e sen temporal escóitase bruar ben. A base onomatopeica de Orzán teríase formado na antigüidade ó redor dun xogo fónico entre unha vogal velar máis consoante vibrante r, fusión da que xurden termos tamén de base onomatopeica como urrar, "bramar o gando", urro / urrido, "bramido"; sons da lingua que tentan reproducir sons da natureza. Supomos pois un *(Mare) Urritiano / Orritiano, cunha fonética que tenta imitar os bramidos ou urridos mariños. Nos dicionarios de Eladio Rodríguez e Franco Grande, de feito, urro ven cunha segunda acepción específica para designar o "bramido do huracán e do mar". Orzz... escóitase a onda de escuma fervendo nas rochas da costa?

Pola aparente semellanza coa nosa proposta analizamos a de Uxío Carré Aldao: "quieren algunos se derive, siguiendo la idea de que la toponimia de la península es en su mayor parte de origen vasco, de orts-azants, nube y ruido" ("Del solar coruñés. Tradiciones y leyendas. ¿La Atlántida?", BRAG, nº 235-240, 1931). Tal e como está enunciada, nós non vemos posibilidade algunha de soster que o autor estivese pensando nunha orixe onomatopeica do sustantivo euskera azantz, "ruído" (cfr. ortzantz na web da Euskaltzaindia). Fala de ruídos, iso si, pero non dice en ningún momento que a palabra Orzán que os expresa sexa un intento de reflectir fonéticamente eses sons. Descartamos porén que Carré tivese formulado unha orixe onomatopeica do topónimo.

Os Xarotos

 

Portela e Coto dos Jarotos. (C) Minutas cartográficas do IGN.

Entre Fornelos de Montes, A Lama e Avión sitúase o Coto dos Xarotos, moi preto do foxo do lobo de Pigarzos, nun entorno de gandeiría tradicional de alta montaña, marcado pola presenza de vellos currais para o gando, chozos de pastores, mámoas e algunha "Pedra da Letra". No Dicionario de dicionarios o termo xaroto vai aplicado a persoas hurañas, de carácter áspero, insociables. Algo semellante ocorre co asturiano xarotu ou xarouto, "torpón, atolondrado".

Pois que existe como termo específico, pódese descartar a hipótese de Paula Ballesteros, que indica que Xarotos é un fitotopónimo, derivado de xaro: "aro, planta arácea de raíz tuberculosa e feculenta ou tamén Saramal, que se podería identificar co nome común da Diploxatis catholica L., planta crucífera de flor amarela moi común entre os cascallos" ("A paisaxe gandeira na Serra do Suído", El Museo de Pontevedra, 62, 2008).

Nunha ruta de Wikiloc, Tralos pasos do lobo (2023), os seus autores, Eri e Edu, consideran que o topónimo indicaría que alí se gardaban os animais máis bravos. Aínda tendo en conta que revisaron o dicionario para cadrar bastante ben a súa explicación, temos que desbotar a proposta dos animais salvaxes, pois no Dicionario de dicionarios vese que o sustantivo aplícase exclusivamente a persoas, como en asturiano.

Polo tanto na nosa opinión o topónimo Os Xarotos máis ben contén unha micro-lenda relativa á existencia no lugar dunha pequena comunidade de homes salvaxes (huraños, esquivos, insociables); lembranza de antigas poboacións de pastores neolíticos, sempre en conflito coas novas sociedades agrarias, que se consideraban a si mesmas máis civilizadas. Estes xarotos serían como o ieti do Himalaia, críptidos lendarios, cecais vestixio de razas do pasado, cecais simples criaturas mitolóxicas, como os mouros.

Vikingos en Niñóns

Recuperamos unha antiga tradición que existía no século XVIII en Niñóns (Ponteceso) sobre invasores que chegaran por mar ás poboacións máis próximas á Costa da Morte. No texto descríbense como mouros, pero ben sabemos que baixo este étnico adoitaban agocharse sen diferenciar tanto os musulmáns como os lordomani (normandos, ou vikingos), é dicir, calquera pagán ou infiel.

"La feligresía de S. Juan de Niñóns se halla situada en la falda del monte que se llama de Santa Marina haciendo espalda al mar por poniente de la travesía, donde se halla el puerto llamado de Niñóns y sólo a la vista del mar está la iglesia de aquella feligresía con bastante peligro, por la invasión del Moro, por cuyo motivo estuvo sin sacramentar aquella iglesia, por haber sucedido (según tradición antigua) esa desgracia" - Dicionario Xeográfico de Tomás López, fol. 187 - provincia de A Coruña. A noticia da invasión e o abandono da igrexa de San Xoán, como doutras igrexas costeiras na época das invasións vikingas, ven na descrición da parroquia de Niñóns que lle remitiu a Tomás López o capelán Josef Antonio Freyre de Andrade no ano 1775.

Mapa de Ponteceso e as Sisargas no Dicionario Xeográfico de Tomás López. (C) BNE.

Carros nos petróglifos do Bronce Atlántico de Galicia - a teoría de Gustavo Pascual Hermida

 

Carro no petróglifo de Conxo (á esquerda, fotografía por cortesía de Álex Negreira - Megaliticia) e algúns dos carriños nos petróglifos suecos de Frännarp (segundo ilustración de Coles, en A emerxencia das sociedades do bronce, de Kristiansen e Larsson).

Pois que non coñeciamos a "teoría dos carros" de Gustavo Pascual Hermida, identificamos de forma *independente*, e así o comentamos cos amigos no Facebook, unha representación dun carro do Bronce Atlántico Final nun petróglifo galego, o do Castriño de Conxo. As diferenzas que atopáramos entre a representación do carro no petróglifo galego e os carros dos petróglifos suecos son que os cabalos non están figurados no de Conxo e as rodas están representadas en perspectiva cenital non abatida (só se gravaron os semicírculos visibles das llantas), amáis de non estar paralelas entre si debido a que seguen, inxenuamente, a liña da caixa do carro, o que tería provocado unha dirección converxente no caso de ser un modelo real, resultando un vehículo non funcional.

Insistimos na independencia da nosa identificación porque, segundo me informou logo Pablo Sanmartín, do Colectivo A Rula, o arqueólogo Gustavo Pascual Hermida no 2011 propuxera nun detallado estudo que estas figuras triangulares que se atopan representadas non só no petróglifo de Conxo, senón noutras estacións galegas, tiñan que se considerar carros de guerra, como os das estelas extremeñas de guerreiro do Bronce Final e os dos petróglifos suecos de Frännarp; estes últimos foron os que nos serviron a nós para establecer a identidade co motivo gravado no petróglifo de Conxo. Deixo o enlace ó crucial estudo de Pascual Hermida, publicado no seu blog: "Los carros de guerra en los petroglifos del noroeste peninsular" (Más que petroglifos 15/11/2011).

Consideramos que pode ser relevante, para garantir que a identificación de Pascual Hermida é correcta, que outra persoa chegase tamén á mesma conclusión. É de salientar que, a pesar do incuestionable da achega que este investigador expuxera no 2011, aínda as figuras triangulares como a de Conxo continúan a se interpretar, incomprensiblemente, como escutiformes (ou escudos), ídolos ou estandartes. A trascendencia do achádego de Pascual permite desbotar vellas hipóteses, ter un elemento máis de xuízo para completar a integración de Galicia no complexo cultural do Bronce Atlántico, así como datar os conxuntos dos petróglifos na franxa do Bronce Final, cara o 1200 a.C. Nada menos!

Non é ata o 2022 que na bibliografía especializada se comeza a outorgarlle creto á teoría de Pascual Hermida. Falamos por exemplo dun traballo de Xurxo Pereira Martínez no que non se menciona a autoría da idea orixinal, asumendo, polo tanto, a identificación realizada por Pascual e os argumentos deste, como se fosen propios: "Las representaciones de armamento en el noroeste peninsular. (Re)visitando el yacimiento de Agua da laxe (Pontevedra, Galicia)" (conferencia de decembro de 2022 no simposio Romper Fronteiras, Atravessar Territórios). E de feito na obra de 2024 Bronze Age rock art in Iberia and Scandinavia (Ling, Díaz-Guardamino, Koch, Horn, Stos-Gale e Grahn) nin se mencionan os carros dos petróglifos galegos, realizándose a comparativa entre a iconografía guerreira do arte rupestre escandinavo e o da Península Ibérica, respecto dos carros, só tendo en conta os carros das estelas de guerreiro do Bronce Final do suroeste peninsular.

A teoría de Pascual Hermida sobre os carros nos petróglifos galaicos é, amáis de correcta, tan atractiva que incita os plaxiarios desta sociedade, cada vez máis narcisista. E como sobre plaxio e plaxiarios temos algunha experiencia... lembramos que é obriga do investigador, antes de presentar á comunidade científica unha idea que cre orixinal, comprobar se alguén a formulou con anterioridade, e así facelo constar.

Kurgáns de Kazakhistán nun mapa do xeógrafo ruso Semyon Remezov (s. XVII)

Na película Dersú Uzalá (1975), de Akira Kurosawa, nárrase como o explorador Vladímir Arséniev é acompañado na misión de cartografar a rexión siberiana de Sijoté-Alín, a principios do século XIX, polo seu equipo de cartógrafos e topógrafos, ó que se incorpora o nativo hezhen Dersú Uzalá en calidade de guía. Neste sentido o filme reflicte moi ben o que tivo que ser a pauta xeral de traballo dos xeógrafos imperiais na súa labor de cartografar para o zar o vastísimo territorio que se iría incorporando ó seu proxecto colonial. Para se facer unha idea deste labor descomunal, polo inconmensurable do territorio siberiano, convén botar unha ollada ó antigo caderno de mapas de Siberia do xeógrafo ruso Semyon Remezov (1642-1720): o Khorograficheskaya kniga de Siberia, ou Caderno Corográfico.

Arséniev con Dersú Uzalá durante a súa exploración siberiana (1906 - fonte: Wikipedia).

Semyon Remezov foi o primeiro en cartografar Siberia por completo, a finais do século XVII.  O nivel de detalle dos seus mapas implica necesariamente que tería dividido o traballo de campo, de exploración do terreo, entre un equipo de axudantes con coñecementos cartográficos e xeográficos, os que lle irían remitindo a Tobolsk mapas esquemáticos, notas e observacións que despois Remezov tería integrado no seu caderno, que se supón que foi a base da que se serviu para facer os traballos de maior envergadura. Non descartamos que el mesmo tivese participado nalgunha expedición, mais resulta evidente que só non puido percorrer o inmenso territorio siberiano.

Dun xeito semellante, aínda que máis groseiro, procedeu Tomás López un século despois. O seu proxecto do Dicionario Xeográfico de España fracasou por partir dunha idea absurda que non atendía os modernos métodos da cartografía, xa plenamente desenvolta a finais do século XVIII. López pretendera facer un mapa corográfico do reino xuntando os bosquexos que lle remitían os seus informantes, selecionados ó azar entre curas parroquiais e persoeiros dos distintos lugares. O proxecto quedou inconcluso por carecer de método e, sobre todo, de formación específica os axudantes do seu equipo. Aínda que nalgún caso conteñan información curiosa ou valiosa, os informes manuscritos, e os mapas sen escala e de moi distinta calidade que se lle remitiron, gárdanse arquivados sen moito orde en cadansúa carpeta provincial, collendo po na Biblioteca Nacional.

No traballo de Remezov, se seguimos o curso dos principais ríos, que é o sistema organizativo da cartografía tradicional rusa, vanse indicando mediante símbolos, debuxos e texto os asentamentos rusos, as iurtas nativas, bosques, tundra, camiños, minas, etc. Segundo Erika Monahan nos 13 folios que integran o mapa do curso do río Tobol cecais se terían sinalado os kurgáns, pois aparecen "mounds, perhaps burials of past civilizations" ("Binding Siberia. Semen Remezov's Khorograficheskaia Kniga in Time and through Time", 2021). Nós temos revisado eses 13 mapas (folios 12 a 24 da edición dixitalizada pola Universidade de Harvard) e non atopamos evidencia deses túmulos que poderían ter sido kurgáns, dos que fala Monahan.

Pero Remezov non nos defrauda ó nivel dos detalles que fornece. No seu caderno hai kurgáns. E aínda que non empregue este termo para referirse a eles, defínense perfectamente no texto, e amais ilústranse cun debuxo. Temos identificado os únicos túmulos funerarios que aparecen no caderno de Remezov na zona do lago Zaysan (fol. 98), ó sur do mesmo, en Tarbagatay.

Túmulo de ósos e calaveiras baixo o lago Zaysan. Caderno de Remezov, fol. 98. (C) Harvard University.

O noso asesor na lingua rusa, Luís Torres, indícanos que sobre o túmulo formado polos ósos e as calaveiras lese "TARBAGATAY Тарбагатай - cheo de moitas много pedras камни e ósos кости". Baixo o debuxo dos ósos e as calaveiras nós lemos xustamente кости = ósos.

As montañas de Tarbagatay son unha rexión de Kazakhistán cunha grande acumulación de kurgáns, por ser un lugar de paso das tribus escitas Saka. A maior concentración de túmulos de gran tamaño asociados á cultura dos nómadas Saka (séculos VIII-VI a.C.) atópase no val Chiliktin ou Shilikty, sitio de Baygetöbe.

Excavación do kurgán de Baygetöbe tralo desmonte parcial do túmulo de terra. No centro, o núcleo da coiraza pétrea que cubre a cámara.

Nun resumo das excavacións realizadas no gran túmulo de Baygetöbe, duns 100 metros de diámetro e 8 de altura, podemos ver que estaba formado por unha grosa capa de terra seguida doutra de pedra, baixo a que se albergaba a cámara funeraria construída en madeira (Muzafer Gürsoy: "Shilikti Baigetöbe kurgan  located in Tarbagatay slope (eastern Kazakhstan)", International Journal of Turkish Literature Culture Education, 2012, pp. 40-54). Os arqueólogos, trala retirada da primeira capa de terra, atoparon ósos de animais espallados sobre as pedras, polo que deducen que se tería realizado un sacrificio de animais ou un banquete funerario, e que logo se depositaron os ósos sobre as pedras que cubrían a cámara. No traballo de Gürsoy tamén se especifica que a construción deste kurgán de Baygetöbe tivo que excutarse en varios momentos, ó longo de moito tempo.

A descrición do kurgán de Baygetöbe (ou algún outro semellante) que ven no caderno de Remezov cadra mellor coa dun túmulo aínda non cuberto de terra, só coa capa de pedras directamente sobre a cámara e co depósito funerario dos ósos espallados polo cairn. Isto avalaría a suposición dos investigadores de que estes túmulos se terían formado ó longo do tempo, en varios momentos construtivos, sendo posible que aló polos anos 1690-1700 os primeiros exploradores rusos da Siberia visen algúns destes monumentos aínda non rematados coa cubrición de terra.

Xaniño e os feixós máxicos, mailos tesouros de Dagda - ATU 328

O tipo de conto marabilloso ATU 328 "The boy steels the giant's treasure" ten o seu expoñente máis coñecido na versión de "Xaniño e os feixós máxicos" ("Jack and the beanstalk"). Aínda que a planta de feixós pola que accede o neno ó reino do xigante é un elemento secundario e ata prescindible, nas versións máis recentes cobra moito protagonismo este método de acceso tan rechamante, e remata por configurar a forma típica do conto, pero non sempre foi así.

A primeira vez que atopamos o conto ATU 328 é sen a pranta, na historia de Dagda contida na obra irlandesa da Batalla de Mag Tuired (manuscrito Harleian do século XVI - British Library). Por este texto sabemos que o xigante Dagda, dos Tuatha Dé Danann, era posuídor de tres obxectos máxicos: un caldeiro sen fondo ou caldeiro da abundancia, que podía alimentar os comensais sen esgotárense nunca os alimentos; un grande báculo que podía matar e devolver a vida; e unha harpa máxica que voaba atendendo só á voz do seu amo, nela Dagda podía tocar unha música que influía nas emocións dos que a escoitaban, xerando tristeza, ledicia ou sono. A harpa de Dagda, roubada polos Fomorios, logo é recuperada polo seu dono empregando a maxia inherente ó obxecto: chamándoa polos seus dous nomes e tocando nela unha melodía que provoca que os enimigos caian nun profundo sono.

Xan o das fabas máxicas, ilustración de Ana Santiso.

Nas versións irlandesas do conto ATU 328 contidas na base de datos do folklore da Irlanda (School Collection - duchas.ie) pódese observar que o xigante tiña tres obxectos máxicos: unha galiña que puña ovos de ouro (inesgotable, como o caldeiro de Dagda), unha espada de luz e un harpa, que ó ser roubada por Xaniño adoita avisar ó seu dono dicindo "Señor, Señor, alguén está intentando roubarme!". Nalgunha outra versión tamén aparece unha alusión ó gran caldeiro do xigante, tan grande como unha montaña, no cal cociñaba os seus alimentos.

Paddy Normile do condado de Limerick, nado no 1879 ("A local variant of Jack and the beanstalk" - duchas.ie)

O roubo da harpa máxica do xigante permite estabelecer aquí unha relación entre os contos marabillosos e o que se ven considerando mitoloxía celta conservada tardiamente na literatura da Irlanda, e lévanos a propor unha cuestión ben difícil: os roles, elementos e formas de se desenvolver a acción que aparecen nos contos marabillosos populares estabelecidos por Propp (heroe, opoñente, axudantes, obxectos máxicos, a loita, etc.) que relación gardan cos elementos dos mitos? Segundo o investigador ruso nalgúns casos parece ben claro que os contos marabillosos anteceden ós mitos, mentres que noutros os mitos acaban xerando os contos marabillosos (Las raíces históricas del cuento, 1974, p. 386), e ata versións literarias cultas, como no caso do Gargantúa e Pantagruel de François Rabelais. O escritor francés baseouse na personaxe popular do xigante Gargantúa, que, como Dagda, era procaz, voraz e lascivo, para escribir no século XVI a súa sátira (Sébillot, Gargantua dans les traditions populaires, 1883). Dito doutra forma, é a narración das aventuras de Dagda na Batalla de Mag Tuired un mito ou un conto marabilloso inserido nun ciclo mítico?

Revelando o sentido orixinario de Queixumes dos Pinos de Eduardo Pondal

 

Ven de saír do prelo un conxunto de ensaios en colaboración sobre a obra poética de Eduardo Pondal, Dun poema as ardentes estrofas. Visións arredor da obra de Eduardo Pondal (Espiral Maior - Col. Baldaio, 2024), no que presentamos o noso traballo "Branca, garrida e fidalga. A muller como símbolo de Galicia na poesía de Eduardo Pondal". O traballo depura e condensa catro entradas que previamente publicamos no blog e que tamén presentamos nunha comunicación nas XI Jornadas galego-portuguesas de Pitões das Júnias (maio de 2023):

• Branca, garrida e fidalga: Galicia en Queixumes dos pinos (Arqueotoponimia, 2023).
• A patria violada (Arqueotoponimia, 2023).
• Homes "femíneos" e "muliebres". A crise do modelo da masculinidade hexemónica reflictida na poesía de Eduardo Pondal (Arqueotoponimia, 2023).
• O motivo da harpa eólica en Queixumes dos pinos: estrutura da obra e concepción poética en Eduardo Pondal (Arqueotoponimia, 2024).

 

Neste traballo, desenvolto 147 anos despois da primeira edición do poemario Queixumes dos pinos (1877), revelamos por vez primeira cal é o verdadeiro sentido da obra pondaliana. Parece incrible que nun século e medio de vixencia dos poemas ningún crítico literario se decatase da intención última que latexaba neles camuflada nunha alegoría formal clásica, a do rapto colonial. Só a profesora da USC, Carmen Blanco García, no seu estudo "Mulleres na utopía celta de Pondal" (Sexo e lugar, Xerais, 2006) foi quen de se aproximar ó sentido alegórico da obra do poeta, aínda que sen se saír totalmente do paradigma tópico da misoxinia que a crítica previa, dende a Pardo Bazán, lle atribuía ó autor, que ata chegou a definirse por parte de María Xosé Queizán como unha personalidade misóxina, racista, clasista ou elitista, en cuxos poemas se facía apoloxía da violación e da pederastia (Misoxinia e racismo na poesía de Pondal, Laiovento, 1998).

Adicamos estas liñas a recomendar a lectura do novo ensaio, pero sobre todo, a tentar explicar por que tivo que transcorrer século e medio para poder comprender a poesía pondaliana, a intentio auctoris e a intentio operis. O tempo transcorrido podería ter sido moito máis, ou incluso non chegarse nunca a valorar adecuadamente Queixumes dos pinos, se non fose polo azar que me levou a participar nos Seminarios pondalianos do Foro de Espiral Maior de Carballo, onde fixemos entre todos a autopsia do poemario ata destripalo por completo.

Xa non quedan (bos) críticos literarios que poidan captar a esencia dunha obra e como se formaliza literariamente esta? É unha pregunta que xurde a pouco que se pense no asunto da malintrepretación da poesía de Pondal. E aínda que non abunden os críticos competentes, compre lembrar que no caso de Pondal, como dixeramos, a profesora Carmen Blanco chegou a esbozar varios elementos que conforman a alegoría política do rapto colonial que empregou o poeta, e así o recollemos no noso ensaio final editado por Espiral Maior. A resposta á incomprensión da poesía pondaliana ten que estar noutra parte...

Fracasou o poeta no obxectivo de facerse entender polos lectores? É a súa obra complexa, abstrusa? O propio autor lamentábase da incomprensión por parte dos seus coetáneos. É responsabilidade do autor facerse comprender, facer unha literatura light? 

“Casi todos los escritores que se han ocupado con más o menos brillantez de los Rumores y Queixumes de los Pinos del Sr. Pondal, casi todos extienden sus estudios a los elementos menos trascendentales, y no han captado el elemento capital, el elemento culminante de su obra" (unha das notas autógrafas de Eduardo Pondal sobre o sentido da súa obra, editada por Manuel Ferreiro: "Eduardo Pondal á procura do verbo sublimado. Arredor das re-escrituras pondalianas", Modelos de Lingua e Compromiso, 2014).

Esta outra posible explicación ó asunto da incomprensión da obra pondaliana tampouco se sostén, pois as creacións literarias non poden supeditarse ou estar condicionadas formalmente para seren doadamente comprendidas; pola contra, canto máis orixinal é a concepción dunha obra, canto máis se sae do canónico, do normal, en contidos e expresión formal, máis xenial é, e faise máis dificil achegarse á súa intrepretación, penetrar no seu sentido. Isto non se debe a un fallo do autor, senón que constitúe a marca que distingue as grandes creacións, literarias ou doutro tipo.

E Pondal foi un xenio literario. Por vez primeira na literatura galega e peninsular utilízase o tropo literario do rapto colonial, conformando unha alegoría política moi complexa, integrada por prácticamente tódolas variables posibles (a muller enferma de morriña como representación do país sometido ó xugo colonial, o doctor que a atende, como político ou rexenerador do país, etc.). É unha delicia ir desenguedellando o conxunto de metáforas unha vez que se ten a chave da lectura dos poemas; ver as complexidades metaliterarias que crea cando xoga a ser o salvador da patria, o rexenerador, o doctor, pois el mesmo era médico na vida real.

A incomprensión que sufriu o autor no seu tempo, ó noso xuízo, debeuse a que non estabamos preparados para este estoupido de creatividade no rexudir da literatura galega. As chaves de lectura que fornecemos no ensaio editado por Espiral Maior facilitan a intelixencia dos textos pondalianos, e abren a oportunidade de estudalos explorando a mensaxe post-colonial de liberación, tamén en clave de xénero. A intrepretación da súa obra como misóxina ou racista ten que se considerar errónea, pois contradícese cos mesmos textos: "cualquier interpretación del lector puede considerarse válida, aunque no coincida con la intención del autor, siempre y cuando no sea contradicha por el propio texto" (Alfonso Martín Jiménez, "Intentio auctoris e intentio operis: intención manifiesta e intención encubierta en Cervantes y Avellaneda", Monteagudo, 2014).

Suddene: Galicia e o Rei Horn

O romance cabaleiresco francés de Ponthus, fillo do rei de Galicia, e da bela Sidonia (s. XV) está baseado na historia do King Horn, concretamente no romance anglo-normando de Horn et Rimel (s. XIII). Imos comparar os principais corónimos que se mencionan nestas dúas fontes, que dan conta das relacións que, tamén na ficción, mantiveran entre si os tres reinos atlánticos de Galicia, Bretaña e Irlanda.

Le Royaume de Gallice, na primeira páxina do libro de Ponthus.

Galicia é denominada Reino de Galicia no libro de Ponthus. Ó ser atacada A Coruña (Couloigne) polos mouros (sarracenos), Ponthus, fillo do rei, parte cara Bretaña, onde coñece á Sidonia, filla do rei, e logo trasládase exiliado a Inglaterra e Irlanda por un tempo, antes de voltar á súa patria cunha armada bretoa para derrotar os mouros e restaurar o reino.

La Petite Bretaigne no libro de Ponthus.

No King Horn os corónimos son distintos, aínda que necesariamente teñen que nomear os tres reinos devanditos. Horn, orixinario de Suddene, ante a chegada dos mouros e a morte do seu pai o rei, embárcase cara Westernesse e logo pasa exiliado a Westir antes de voltar a Suddene, onde aniquila os mouros e restablece a cristiandade, "erixindo capelas e igrexas, ordeando que soen as campás e se canten misas".

Ilustración de Arthur Rackham do Hind Horn, balada popular anglo-escocesa baseada na lenda do King Horn. A princesa recoñece a Horn vestido de pordioseiro polo anel que este deposita na copa de viño.

Os investigadores do ámbito anglosaxón tentaron reducir os mouros ós vikingos, e Suddene a varios lugares do Reino Unido ou norte de Europa: a illa de Man, Sussex, Cornwall, South Devon, Roxburgh, o país de Suddene que aparece no Beowulf (R. Herzman, Graham Drake e Eve Salisbury), Dorsetshire (H.L.W. Ward), Surrey e Sussex (F. Michel) ou Escocia (Oliver). Westernesse foi ubicada en Cornwall (Ward), en Devonshire (McKight), na península de Wirral (W. H. Schofield) ou en Escocia (Oliver). E Westir na Irlanda. Mais a evidencia do libro de Ponthus, que fala claramente de Galicia, e mailo feito real da invasión musulmana da Península Ibérica, chegando a devastar parte da Gallaecia, non deixa lugar a dúbidas de que o corónimo Suddene do que partiu Horn / Ponthus designaba o Reino de Galicia, e de que Horn / Ponthus era un rei galego, ficticio, mais baseado en feitos reais.

Diane Speed no seu estudo "The Saracens of King Horn" (Speculum, 1990) indicara que as mencións ós sarracenos non eran alusións ós vikingos ou daneses, como se viña pensando inexplicablemente nos estudos adicados a esta cuestión no mundo anglosaxón, senón unha referencia real ós árabes, xa que a Península Ibérica foi parte do Islam dende o ano 711, e o califato musulmán de Córdoba gobernou na maior parte dela entre os anos 929 e 1031. Segundo Speed, un dos motivos centrais do King Horn, a loita contra os mouros, estaría tomado da épica das chansons de geste como La Chanson de Roland (s. XI), nas que se narraban os enfrentamentos dos reinos cristiáns do oeste de Europa contra os musulmáns.

A etimoloxía de Suddene derivámola, porén, ben do Old English suth ("as terras do sur"), ben do fráncico ou francés souldan ("as terras do sultán"), e sería un exónimo literario aplicado ó reino cristiano de Galicia na Idade Media anglo-normanda.

Vío e o amilladoiro da Furoca (Pastoriza)

 

Agras de Mesoiro e do Cabaleiro - Vío, mailo amilladoiro da Furoca ou de Vío, nun plano da Real Chancillería de Valladolid (ano 1767).

Detalle do amilladoiro no mapa da Real Chancillería de Valladolid (ano 1767).

O amilladoiro de Pastoriza, de Vío ou da Furoca, coñecido por todos estes nomes, fora descrito por don Luís Monteagudo como un amilladoiro de peregrinación, como os de San Andrés de Teixido. Cremos máis ben que tería sido primeiramente un mollón ou enorme cairn de termo, á vista do plano que presentamos, e de que é descrito no Catastro de Ensenada (século XVIII) como límite entre Pastoriza e San Vicenzo de Elviña: "que la divide de la de San Vicente de Elviña, desde allí al Amilladoiro, desde dicho sitio a la piedra de la Xerpe do Cal das Ameixeiras" (nótese tamén a existencia dunha pedra cunha serpe posiblemente gravada nela na zona do Cal de Ameixeiras).

Na descrición de Monteagudo indícase que o amilladoiro tiña 20 metros de diámetro e 8 metros de altura, e que nel depositaban cadansúa pedra os peregrinos que ían cara ó santuario de Pastoriza dende As Mariñas e Culleredo (La religiosidad callaica, Anuario Brigantino, 1996).

Os lugares de Vío e Mesoiro coas súas agras na vista do Voo Americano de 1956-57, mailo amilladoiro da Furoca ou de Vío. Nas agras hoxe instalouse o polígono industrial de POCOMACO, afogando o lugar de Vío, e o amilladoiro está prácticamente destruído por unha canteira.

Existen dúas posibles etimoloxías para o topónimo Vío, ben do latín vicus, "pequeno lugar habitado", ben do latín viam, "camiño". No primeiro caso debemos supoñer que o resultado habitual, Vigo, sufriu perda do -g- intervocálico, e para a segunda posibilidade pensamos nun masculino analóxico formado dende o feminino vía, que xa aparecía en latín no composto bivium (v. Xosé Lluis García Arias: Toponimia Asturiana, El Víu). Das dúas, a máis consistente coa paisaxe antiga é a de que sexa un topónimo viario, motivado pola situación do lugar á beira do camiño que seguía polo Cal das Ameixeiras, topónimo tamén de tipo viario no seu primeiro elemento (cal < latín callis, -is, "sendeiro").

Os petróglifos de Freás da Canda (Piñor - O Carballiño)

 

Recorte da liña de demarcación cos oito penedos gravados con petróglifos no plano de deslinde entre Freás da Canda e Guimarás (Piñor - O Carballiño) e o mosteiro de Oseira (Cea), do ano 1735. O mapa está accesible no seguinte enlace "Mapa de los términos de Freanes y Guimarás Orense". (C) Arquivo da Real Chancillería de Valladolid.

Vimos de atopar un precioso plano cunha liña de demarcación de oito penedos grabados con petróglifos dos tipos soliformes, espirais, coviñas, ferraduras, cruces e letras de límite, que cremos que podería ser a máis antiga representación dos petróglifos galegos, ó datar de 1735. O detalle dos debuxos é asombroso polo que imos velos de máis preto (pinchade sobre as imaxes para ampliar).

Marco de Paradelas, con soliformes, cruz, ferradura e círculo, e máis, o marco de Encima do Val do Amorto, con espirais.

Marcos de Val do Amorto, A Porteliña - Camba e Pena do Raposo, con espirais e coviñas.

Marcos de Pena Vixigueira 1, Pena Vixigueira 2 e Pena Parda, con cruces e letras de demarcación O (Oseira) e P (Piñor).

Mentras o equipo de exploración sobre o terreo, coordinado polo historiador Xabier Moure, tenta localizalos, nós nunha primeira aproximación, e grazas á información patrimonial recollida no Visor PBA, no que se ubica un petróglifo no Outeiro do Antonio (entre Freás da Canda e A Folgosa), encontramos a zona chamada Pedra Vixigueira no plano de 1735, actualmente Vexigueira (parcela 135 da folla catastral baixo Outeiro do Antonio).

A liña de demarcación dos oitos penedos corría, pois, de norte a sur, e o mapa de 1735 habería que xiralo 90 graos á dereita para velo co norte arriba. Chámanos moito a atención que na mesma liña aparezan penedos con soliformes, espirais, espirais e coviñas, como nunha gradación astronómica. Cecais podería ser un indicio, como se ten dito, do seu significado astral, e que servesen como delimitacións territoriais tomadas respecto de referencias celestes. A liña de penedos con gravados de orixe prehistórica suxire unha función de delimitación territorial mantida durante milenios.

O pintor do debuxo, Joseph Cardelle Montero, desempeñaba un oficio específico destinado a levantar os planos dos deslindes para os escribáns das Reais Audiencias en procesos de litixios por límites territoriais, como se desprende do texto que acompaña ó documento, e como indican Romaní e Bermejo Barrera no seu estudo sobre a funcionalidade dos petróglifos de podomorfos: é o caso dos chamados "ojos" ou "paños de pintura" (planos pintados) feitos polos pintores da Chancillería de Granada, que acompañan sempre os textos dos deslindes e representan fielmente os termos, límites e mollóns. En Galicia, segundo estes investigadores, non había constancia de ningún caso semellante ("La cojuración y el posible uso de signos podomorfos en la Galicia medieval y moderna", Madrider Mitteilungen, 2014).

Mámoa de Pedro Muíño (As Cabazas - Vimianzo)

Á dereita dunha pista que sae das Cabazas (Baíñas - Vimianzo) atópase a mámoa inventariada no Visor PBA como Mámoa de *Pedra Muíño (arrodeada na imaxe cun círculo laranxa), pero un pouquiño máis adiante, na mesma pista e á esquerda, encontramos a verdadeira mámoa, chamada realmente de Pedro Muíño (arrodeámola cun circuliño azul na imaxe). Ese é o seu verdadeiro nome, pois é que se está usando toponímicamente Pedro como forma masculina de Pedra < latín petram, "pedra", non como nome propio de home, tal e como sinalamos nalgunha ocasión (p. ex. para o topónimo Pedro Monteiro que pode aludir a unha mámoa no monte, ou a unha pedra cabaleira). Tódalas parcelas deste lugar chámanse con nomes alusivos á nova medoña (Chan da Medoña e Medoña de Atrás). As súas dimensións, tomadas coa regra do Visor PBA son de aproximadamente 30 metros de diámetro.

A zona é rica en megálitos, dacabalo entre a Arca da Piosa e os túmulos arrasados polo encoro da Fervensa, mais aínda visibles os seus restos se baixa o nivel do encoro.

Restos dun anel lítico con cámara central (platfom cairn) na ourela oeste do encoro da Fervensa.

(C) Dolores González de la Peña, 2017.

No plano que contén o acotamento de San Antolín de Baíñas (arquivo da Real Chancillería de Valladolid, ano 1796) vese que a nova mámoa de Pedro Muíño servía de límite entre Baíñas (Vimianzo) e Muíño (Zas), de aí o seu nome. O máis interesante é a súa descrición, porque, ben debido ó tamaño, ben por descoñecemento do que era unha mámoa, é descrita por unha das partes como unha canteira: "mámoa de Pedro Muíño, que es un sitio alto con piedras naturales en cuya cumbre se reconoce haberse abierto unha cantera". Mentras que a outra parte interesada no deslinde descríbea máis polo miúdo e indica: "mámoa de Pedro Moíño, que es un alto de tierra en la lomba del monte da Pioza, con dos piedras puestas a mano en un hoyo que forma en el medio, y sin cruz [de demarcación] alguna; [situada] a la vista de los lugares de Novelle, Cabazas y otros".

Fai dous séculos aínda se conservaban dous ortostatos da cámara, agora dubidámolo, porque todo o montículo é un eucaliptal.

In arca marmorica? O corónimo Armórica na lenda do sepulcro de Santiago

Xa Isidoro Millán González-Pardo vira unha posible falsa segmentación do texto no que se indicaba o lugar de sepultura do apóstolo Santiago ("Autenticación arqueológico-epigráfica de la tradición apostólica jacobea", en El Camino de Santiago, camino de Europa, conferencias no Escorial, 1991). Resulta evidente que nos códices a lectura dun suposto texto cursivo orixinal "in arcamarmorica" ou ben "in arcemarmorica" (tamén coa variante "in arcamarmarica" / "in arcemarmarica") é susceptible de ser separado polos sucesivos copistas do manuscrito de dúas formas:

1. in arcam Armórica / in arcem Armórica
2. in arca<m> marmórica / in arce<m> marmórica

A proposta de Millán González-Pardo é algo máis complexa do que reflictimos, pois supón tamén unha confusión na lectura doutras grafías, o que conduciría a que o lugar do sepulcro do apóstolo fose un castro ou recinto fortificado (arcem) da Amaía (ammaeicam). Cremos que é moi ad hoc e con demasiadas modificacións do material textual para considerala correcta.

Recorte do artigo citado coa explicación de Isidoro Millán.

Ata o de agora, ademáis da proposta de Isidoro Millán, que é a única que separa o -M- ligándoo á palabra anterior, só se formularon hipóteses sobre o segundo termo lido como MARMÁRICA / MARMÓRICA, ben no sentido de consideralo topónimo (Marmárica, parte da costa norte de África) ou calificativo, "de mármore", o que aludiría, segundo os defensores desta posibilidade, ó sepulcro do apóstolo feito de mármore ou á súa colocación baixo arcos de mármore.

A existencia de formas antigas nalgúns dos manuscritos coa escrita continua, como "achamarmarica" (Bern Bürgerbibliothek 224 f. 159), e coa separación "achaia armorica" (Torino Biblioteca Reale Varia 141), serve de apoio á nosa lectura do texto, no que vemos unha referencia ó corónimo Armórica, deturpada polos sucesivos escribas que non estaban familiarizados co nome de orixe celta (are + mori = ante o mar; a costa) que recibía o tractus armoricanus, que ó final do imperio romano de occidente abranguía tamén a costa da Gallaecia (dende a saída dos bretóns do emperador galaico Magno Máximo dende Britannia cara o continente). De feito, un comentarista dun destes textos ve que a forma Armarica cecais estea por Armórica (Aremórica), indicando un lugar xunto ó mar (Adam Miodonski, "De ortu et obitum patruum. Ex codice veronensi", 1893).

Outro corpo santo que chegara flotando sobre as augas en barca de pedra (no seu propio sepulcro) fora o do Conde Santo de Vilanova de Lourenzá. (C) Dolores González de la Peña.

A condución do corpo do Apóstolo por mar en barca de pedra ten visos de pertencer, pola característica embarcación pétrea que transporta un corpo santo, ás lendas célticas bretoas, que nos terían chegado transmitidas polas migracións destes pobos a partires do momento en que o continxente dos bretóns do emperador Magno Máximo estableceu a Sé Britoniense e fundou o Mosteiro de Máximo, na costa norte da Gallaecia.

A lectura que ofrecemos do texto xacobeo "in arcam armorica" / "in arcem armorica", xunto coa efectiva chegada do corpo do apóstolo a Galicia, refrenda o feito de que o antigo nome de Armórica foi un exónimo utilizado exclusivamente polos bretóns insulares e os da Bretaña francesa para referirse en xeral ó territorio que ocuparon os seus colonos, que se espallaron polas costas meridionais do Mar Céltico, e en particular, á costa galega, onde fundaron a súa primeira sé histórica coñecida no mosteiro de Máximo ó final do imperio romano de occidente (cfr. Arqueotoponimia: Bretones en Galicia, 2008, e Un galego na corte do rei Artur: o emperador Magno Máximo, 2024).

Casas do Foro de Jubia en Ferrol

Unha lista completa das vivendas de Ferrol que a finais do século XVIII aínda estaban suxeitas a pagar rendas ó Mosteiro de Xuvia, por ser da súa propiedade ou estar construídas nos seus terreos, atópase no libro de Arriendos, foros y títulos de hacienda y propiedades do mosteiro, libro 3159 (PARES - Archivo Histórico Nacional). Neste documento danse indicacións de que as devanditas vivendas tiñan que ter no lintel da porta gravadas as letras FDJ (Foro de Jubia) ou ben unha pedra coas letras introducida nalgún lugar da fachada, porque a xentiña adoitaba borralas ou quitalas.

Lintel coas letras FDJ na porta de acceso á cafetería Skada-Moncloa da Rúa Magdalena.

Aínda queda algún lintel coas letras gravadas: un no mesón O Galo (Rúa María 104), outro na cafetería Skada-Moncloa (Rúa Magdalena 64-66), etc. O conxunto de casas que tiñan que ter a pedra, segundo o libro de arriendos ascendía a un total de 390, localizadas nas seguintes rúas e barrios (indícase entre parénteses a cantidade de casas pertencentes ó Foro de Jubia de cada rúa): rúa do Castro en Ferrol Vello (1), rúa San Francisco (24), rúa Magdalena (39), rúa Real (40), rúa Dolores (49), rúa María (24), rúa do Sol (40), rúa do Carmen (1), rúa San Isidro (9), rúa Castañar (43), Canido (40), rúa San Máximo (1), rúa San Xosé (2), rúa Arce (3), Fonte de Insua (2), Esteiro (40), rúa Soto (2), rúa San Amaro (7), rúa San Nicolás (2), rúa San Sebastián (9), rúa San Pedro (5), rúa San Fernando (4).