sábado, 12 de diciembre de 2015

Andrade y Tardinhade

De Castro Álvarez y López Sangil, en su estudio sobre el origen de la familia Andrade, "Genealogía de los Andrade", Cátedra. Revista eumesa de estudios, nº 7, formulan la pregunta del millón sobre el nombre que nos ocupa: ¿qué fue antes, el topónimo o el antropónimo? Es decir, conviene averiguar si el solar eumés tomó su nombre del apellido, o si por el contrario el topónimo pasó a integrarse en el nombre familiar para indicar su vinculación al territorio.

Los autores se inclinan por considerar que fue el topónimo el que se incorporó al nombre familiar, siendo un fenómeno bastante común a partir del siglo XIII la incorporación de topónimos a los apellidos. Como única hipótesis onomástica mencionan la de Isidoro Millán, que consideraba Andrade un topónimo céltico, de hecho vinculado con el irlandés ráth, "fortificación instalada sobre mota artificial y rodeada de foso y parapeto de tierra", comparable, en lo que respecta a este formante, con el galo Argentorate. El primer elemento, ande-, sería para Millán González-Pardo un prefijo aumentativo (Toponimia del concejo de Pontedeume y cartas reales de su puebla y alfoz, 1985, pg. 47-60).

A pesar de la sugerente propuesta de este último autor, también cabría considerar que Andrade, y muy especialmente el Andrade eumés, sea un topónimo procedente del latín antenatus, "nacido antes (de un matrimonio anterior), hijastro". Antenatus ha originado en los romances peninsulares varias soluciones del grupo triconsonántico que se produce al perderse la vocal pretónica: ant(e)nado / andnado > andrado / andado / alnado / adnado / annado. Mientras que su conservación es responsable de las formas más corrientes, entenado o enteado. En el siguiente documento de Celanova el nombre propio Antenato lo lleva precisamente el hijastro, por lo que se trata de un nombre propio motivado, "nostra mulier, abent filios IIIes; et alio nostro nomine suo Antenato Argivastro", y en otro documento de 1145, Coimbra, "ego Pelagius Filiol et uxor mea Maria Petriz ac mee antenate Maria Bella et Tarasia sive frater illarum Martinus", se establece la relación entre los hermanastros, entre las hijas entenadas y su hermano.

Es muy posible, pues, que el patronímico Antenati haya originado el topónimo eumés Andrade < antenati, "(propiedad) del entenado o hijastro", que denotaría el solar donde tuvo su asiento esta estirpe misteriosamente vinculada a la de los Freire, apellido que a su vez vuelve a reflejar relaciones de parentesco al proceder del latín fratre, "hermano". La estrecha relación entre ambas familias se pudo producir por el hecho de haber sido el primer Freire con respecto al primer Andrade, fratrem antenati > Freire de Andrade, esto es, hermano del entenado.

Otros topónimos Andrade de la zona que abarcó el señorío de Andrade, como Penandrade (Ferrol) o A Pena de Andrade (Moeche), denotarán la pertenencia del territorio a estos señores feudales eumeses, mientras que los Andrade de Toén, San Amaro y Santiago, aún teniendo el mismo origen etimológico en el latín antenati, harán referencia a otros entenados sin relación de parentesco con la casa de Andrade eumesa.

A Antenatus suele oponérsele el antropónimo Tardenatus, "nacido el último", aunque Antenatus no tenga el sentido de primogénito, sino el de nacido de un matrimonio anterior; en cualquier caso, Tardenatus también ha originado algún topónimo en el país vecino, como Tardinhade < Tardenati, "(villa) de un tal Tardenato".

3 comentarios:

Ulmo de Arxila dijo...

De "Tardenatus" há também restos toponímicos na Galiza, nomeadamente "Tardade" (freg. do concelho de Vilalva, prov. Lugo) e, através do caso recto *Tardenatu, a forma "Tardeado" (aldeia do conc. Negreira, prov. Corunha). No que a "Andrade" diz respeito, acho que deve ser explicado a par do seu cognato "Andreade", do conc. Paradela (a alternância entre conservação e redução do hiato [ea] é conhecida, cfr. "côdea" / "coda", os próprios "Tardeade" / "Tardado" etc.). Em minha opinião, talvez relacionados com o antropónimo "Andreas" através de qualquer variante flexiva.
A propósito, também de "antenatus", no sentido em que tu comentas, deverá proceder o port. "enteado" = 'filho de uma relação anterior de um dos cônjuges do casal'.

Ulmo de Arxila dijo...

Após uma segunda leitura do teu texto, estou a pensar que talvez possa ser defendida a relação entre "Andr(e)ade" e ANTENATUS, desde que levada em consideração a tendência observável em galego-português para a inserção de [r] entre [d] / [t] e a vogal situada logo a seguir, e.g. "Colantres" (< Colantes), "estrela" (< stella), "Espindro" (< "Espindo") etc. Assim sendo, "Andeade" > "Andr(e)ade" faria mesmo sentido. O que achas?

Andregoto Galíndez dijo...

Ola Ulmo! Grazas polos exemplos galegos derivados de Tardenatus. En canto á túa proposta dunha inserción de r, penso que é moi axeitada, ou ben pola tendencia da que falas, ou mesmo por un cruce co nome Andreas, que tamén suxires. Pero en calquera caso, estou moi convencida e 100% segura de que Andrade é a solución romance do latín Antenati.