Teiadaulfi, Teimende, e outros topónimos en tei-: os tíos e as tías na toponimia galega

Unha vez amosado por parte de Miguel Costa que o segundo elemento dos topónimos compostos Tadoufe (medieval "Teiadaulfi"), Teibade, Teimende... son nomina possessoris (Umha de celtas: Casa e Estábulo, blog Fror na Area, 2010) imos revisar o primeiro elemento, pois consideramos que é máis apropiado ó contexto dos posesores remitilo ó latín tii - tie xenitivo de tius - tia, "tío - tía", título familiar de respecto ben documentado no noso corpus medieval: nun documento do ano 863 "et de Termino thii mei Lelibici usque in termino thie mee Fredenande" (Lugo).

O ii xeminado do caso xenitivo masculino seguramente puido experimentar alteracións do punto de articulación dos seus formantes, co obxecto de disimilalos. Mesmo o xenitivo feminino tie tamén puido alterarse en tei, pola tendenza do galego ós diptongos decrecentes. Así pois, pensamos que é máis axeitado considerar os topónimos, analizados por Costa como formados polo termo celta *tei, "vivenda" (non documentado no noso léxico), como compostos co título familiar de respecto tius - tia en caso xenitivo. Nalgún caso cambiamos a proposta etimolóxica respecto ós antropónimos fornecidos por Costa:

1. Tadoufe < Teiadaulfi < Tii Adaulfe, propiedade "do Tío Adolfo". 
2. Teibilide < Tie Bellite, en referencia a unha propiedade "da Tía Bellita", nome feminino documentado dende o ano 997.
3. Teicide < Tii Cide, propiedade "do Tío Cid". Nun documento do ano 1106 aparece un "Tio Citi".
4. Teinande < Tie Fredenande, propiedade "da Tía Fernanda" (exemplo xa citado, do ano 863).
5. Teimende <  Tii Menendi, propiedade "do Tío Mendo" (nome propio Menendus ben documentado como hipocorístico de Hermenegildus).
6. Teilor < Tie Gelvire / G(e)loire, propiedade "da tía Elvira / Gloria". Nun documento do ano 1146 aparece mesmamente o comunísimo antropónimo feminino Elvira / Gloria como nome da tía da que o doante herdou a propiedade: "tia mea Gelvire" (Braga).

E así poderiamos seguir, na procura da antroponimia axeitada para explicar esta serie de topónimos compostos, segundo cremos, cun primeiro elemento que semella provir do latín tius - tia. Non obstante convén ter coidado con eles, pois Tiagonce (Lourenzá), aínda que pareza un deles, provén seguramente do xenitivo do nome da posuidora Teodegonza (doc. 1016).

O moderno microtopónimo Tío Matías (Loureza - Oia), ou A Casa da Tía María de Ramón a Cagalla (Saiáns - Vigo), confirman a importancia dos tíos e tías na toponimia.

Inés, Isaura, Benita, Jesusa, Teresa, Lis, Simoa, Rosa, Manuela, Merla, Juana, Alodia, Toña, Sergia, Vicenta, Carlota, Aurora, Dominga, Marta, Generosa, Farruca, Asunción, Sacristana, Sabela, Xoana, Narcisa, Pura, Andrea, María, Culasa, Consuela, Catalina, Bernarda, Comadre, Pepa, Olaia, Antonia, Esperanza, Amalia, Luisa, Ánxela, Guillerma, Rogelia, Silvana, Helena, Xuana, Florinda, Guinibra, Felisa, Emilia, Serafina, Guinívera, Rita, Dolores, Josefa, Angustia, Soledá, Liberata, Rosalía, Ramona, Ventura, Lucía, Amparo, Piñeira, Remira, Pilar, Consuelo, Primitiva, Balbina, Nela, Margarita, Salesa, Candela, Xusta, Venancia, Pepita, Flora, Javiera, Xenoveva, Marcelina, Tomasa... son os nomes propios actuais das tías que aparecen na toponimia galega facendo unha procura por "tía" na Base de datos de Toponimia de Galicia.

Marcamos o nome de Xuana / Xoana porque témolo visto na folla castastral algunha vez como "Ti Xuana / Xoana", coa forma apocopada Ti; lamentamos que a microtoponimia non se estea a recoller respectando exactamente a pronuncia, pois é que este Ti Xuana / Ti Xoana que temos localizado corrobora a etimoloxía do Tijuana de México.

Tratáramos xa das tías na toponimia na entrada do blog Numide / Donumide (Donamide) adicada á forma latina amita, "irmá do pai".

Flamosus = Chamoso, un derivado do prerromano lama

A palatalización espóradica do l- inicial latino ou prerromano nun son africado ch ou ts, semellante á che vaqueira do astur-leonés, documéntase dende a formación do galego como lingua románica, a meados do século VI.

Constátase na toponimia Chaguazoso (Ourense) como equivalente de Chagozos e Chagüezos (Asturias), os que se consideran derivados provintes do latín lacum, "lago" (v. García Arias, e Xulio Concepción).

No léxico galego temos chagorza, que Aníbal Otero define como "Poza, charca, en Mercurín; lagorceira, con hierba por el medio, en Córneas. La africación de l está atestiguada por la toponimia: Chamoso. Alaguar, alagar, en Maderne" (Vocabulario de San Xurxo de Piquín, 1977).

No Diccionario normativo galego-castelán de Boullón, Monteagudo e García Cancela, defínese chaguazo como "lugar encharcado donde abunda el agua", termo que nomea tamén á "planta, mata pequeña que nace en el agua, semejante a la jara". Chaguazoso é, segundo a mesma fonte un "terreno donde abunda el agua durante casi todo el año. Augacento. Brañento".

Vemos, porén, que a etimoloxía comparada entre o galego e o astur-leonés, as acepcións dos dicionarios dos termos chagorza, chaguazo e chaguazoso, maila indicación de Aníbal Otero respecto á africación do l-, levan a considerar que esta serie de nomes proveñen do latín lacum, "lagoa", máis sufixos derivativos, aumentativo e abundacial: -azo + -oso.

Sentado un primeiro precedente para a africación esporádica do l- inicial en galego, resta ver se hai algún caso máis. Segundo pensamos, e semella que Aníbal Otero tamén o cría, o topónimo Chamoso podería ser un derivado do termo prerromano lama, "barro, terra húmida", coa africación do l- inicial que estamos a comentar. Chamoso documéntase no ano 569 como nome dun dos comitatus ou condados altomedievais nos que se fragmentou a Gallaecia Lucense. O seu límite territorial iniciábase no punto no que o río Neira entraba no Miño, sobre O Páramo (Lugo): "comitatus Flamosus" "oritur ubi intrat flumen Neira in Mineo".

O fenómeno de palatalización do l- inicial se produce tamén en Portugal. Hugo da Nóbrega Dias infórmame amablemente dun feito ben interesante: "na zona de Lamas, perto de Santa Maria da Feira, os mais velhos dizem LH em vez de L: Lhamas por Lamas, lhevou por levou, lhuva por luva, lhobo, etc.".

Comitatus de Chamoso. Río Neira, entre O Páramo e O Corgo.

A grafía medieval Flamosus (Chamoso) daría conta do resultado africado palatal xordo do l- inicial de lama, ó equiparalo co resultado ch procedente do grupo fl- latino (flamma > chama, "lapa"). O escribán estaría escoitando a pronuncia africada Chamoso e na escrita restituiría a grafía que el cría etimolóxica, pois xa daquela os grupos cl-, pl-, fl- terían evoluído cara o son africado palatal xordo ch (clamare > chamar; plorare > chorar; flos, floris > chorima).

Esta hipótese serve para establecer, no que atinxe á lingua galega, a palatalización do l- inicial e, indirectamente, a dos grupos pl-, cl-, fl- nun son africado palatal xordo nunha data anterior ó ano 569, cinco séculos antes das primeiras probas aportadas por Menéndez Pidal (Orígenes del español) para o ámbito castelán e leonés: nestas linguas a palabra latina clausa aparecía na documentación medieval como flausa, plosa e flosa; o verbo latino adclamare aparecía como aflamasen; planum como flano, etc. Estes casos de ultracorreccións probarían, segundo o mestre, que nos séculos XI e XII xa existía nestas linguas a evolución cara ll dos grupos pl-, cl-, fl- iniciais. O Flamoso [Chamoso] galego documentado no ano 569 ven sendo outro caso de ultracorrección que nos serve para plantexar consideracións semellantes ás de Pidal e, porén, remitir o fenómeno de palatalización dos grupos pl-, cl-, fl- na diacronía do galego ós remotos inicios da formación da lingua, cara finais do século V. 

San Vicenzo / San Vicente: topónimos augurais

San Vicenzo ou San Vicente adoita ser a cristianización dun castro previo chamado Vincente, participio de presente do latín vincere, "vencer". Sería, pois, un nome augural semellante ó nome celta de Segobriga, "a fortificación victoriosa".

Os nomes augurais impúñanse as novas fundacións ou ás refundacións coa intención ou o desexo de propiciar a súa boa fortuna. Castro Vicente (Mogadouro - Portugal), Castro Vicente (O Pazo de Mende - Vilasantar), Castro de San Vicenzo (Cerceda). Coa chegada do cristianismo algúns deles pasaron a entenderse como formados a partires do nome homónimo do santo: San Vicente, unha das advocacións máis antigas, documentada dende o ano 747.

Un caso semellante, aínda que non fora obxecto de cristianización no noso territorio, é o dos topónimos Valente / Valença, formados, como no caso de Vicente, polo participio de presente do verbo valere, "ser forte", que explicaría o nome de Castro Valente (Padrón).

Castro de San Vicente (Vilamerelle - Guntín).

Mazarelos

 

Arco de Mazarelos nun dos accesos da antiga muralla de Santiago de Compostela.

Do latín maceria, "muro", xurdera moita toponimia do tipo Maceira, da que xa temos tratado ("Maceira, Mazaira y Maciñeira", Arqueotoponimia, 2015), a que normalmente, e erróneamente, considérase sempre dentro da fitotoponimia (arbre que dá as mazás).

Dicía Du Cange no seu glosario que as maceiras eran "grandes paredes que pechaban viñas ou calquera outro espazo" (Du Cange, sub maceria 3). Evidentemente, en Mazarelos temos un derivado de maceira neste sentido que vimos de recuperar. Macerella (Italia) e similares, como derivado do latín maceria é topónimo espallado pola Romania. Precisamente Gonzalo Hermo no seu estudo sobre os nomes do rueiro compostelán recolle Maçerellas como antigo nome, logo "masculinizado" en Mazarelos (Os nomes das rúas, 2019). Supomos que a motivación do nome non ven polas mazás, senón polas murallas ou paredóns que pechaban a cidade deste lado.

Pola Porta de Mazarelos ou Mazarellas entrábase á Praza do Mercado Vello (actual Praza de Mazarelos), polo que tamén era coñecida como Porta do Mercado.

Plano de Santiago de 1796 (Biblioteca Virtual do Ministerio de Defensa). Co número 13 xunto dunhas anotacións en tinta vermella sinálase a Porta de Mazarelos, e co número 7 a Praza do Mercado Vello (hoxe Praza de Mazarelos, onde estiveron sucesivamente as Facultades de Filoloxía, Periodismo e Filosofía). No número 48 estaba o antigo hospicio para orfas.

As catro portas principais de Santiago, cos catro camiños, no Dicionario Xeográfico de Tomás López, polo capellán de Santo Estevo de Abellá, D. Pedro Antonio de Mendoza y Ozores. De esquerda a dereita: Porta de San Roque, Porta do Camiño, Porta do Mercado e Porta Faxeira.

A especificidade do termo latino maceria para facer referencia ás defensas dos castros ponse de manifesto nos textos de Varrón, que describe as maceriae hispanas como muros de peche que protexían un dominio, formando bancais de terra apisonada mesturada con pedras, dispostos en grandes moles (Architectures de terre et de bois, J. Lasfargues ed., 2021); caracterizábanse pola súa grande solidez e longa duración, de séculos.

Sospeitamos, porén, que no rueiro compostelán, no nome e na configuración da Porta de Mazarelos, teríanse conservado as trazas das defensas castrexas do antigo recinto fortificado do Ferro de Santiago de Compostela, que continuarían cara "o Acynto ou Çinto Vello [...] situado cara á actual praza da Pescadería Vella [...] nome que podería facer referencia ao muro máis oriental do antigo castro" (Alsina, apud Gonzalo Hermo). O nome de Callobre que recibía a rúa do Preguntoiro non faría referencia ó castro da cidade vella, como sinala Búa (na ponencia "Toponimia de Callobre", Congreso Internacional de Toponimia do Camiño de Santiago, outubro de 2022). Otero Pedrayo clasificouno como "nombre itinerario", é dicir, relativo á súa cualidade de ser unha vía de comunicación; polo que seguramente foi creado como un derivado de calle máis un sufixo derivativo que se entendeu como despectivo.

Seoane: un derivado de seixo?

Aínda que non cabe moita dúbida de que o topónimo Seoane ben remite á advocación de San Xoán, que provén de San Ioanne, ou ben provén directamente do antropónimo Ioanne < Iohannis, si que é posible aducir que nalgúns casos, como o de Seoane de Sober, poida ter ocurrido algunha reetimoloxización durante o proceso de cristianización a partires dun derivado de seixo < latín saxum, "rocha, penedo". Vémolo na microtoponimia do lugar, no nome Seixuán, que alterna co de Seoane.

Seixuán, derivado de seixo, soa semellante a Seoane (provinte de San Ioanne); dita paronomasia orixinou a crenza de que o nome de lugar baseábase no do santo.

Así podería ter sucedido tamén, no caso de San Xoán de Seoane ou San Xoán do Seixo (As Pontes de García Rodríguez), caso que amablemente me indica Xosé María Ferro Formoso, no que aínda se conservaría por inercia e tradición, no remate do topónimo, O Seixo do que tería xurdido o derivado *Seixuán / *Seixoán que levou á recreación cristiana do topónimo como San Xoán ou Seoane.

Microtopónimo Seixuán en Seoane (Sober - Lugo).