O nó viario prerromán das Travesas (Carral)

 

Sector noroeste do mapa de Juan de Villuga (1543): Repertorio de todos los caminos de España.

(C) Wikipedia.

No repertorio dos camiños de Villuga o lugar das Travesas (Beira - Carral) aparece nun vial principal dos camiños de antiga fundación que percorrían o noso territorio, a continuación do Hospital de Bruma e cara Coruña, o que determina o vínculo do Castro das Travesas directamente cunha vía de comunicación milenaria. Aínda que non fai falla que o dixera Villuga, pois As Travesas é un nó viario per se; nel conflúen as divisorias de augas das bacías hidrográficas de tres ríos, Anllóns, Mera e Tambre, as cales configuran as correspondentes vías de tránsito naturais que soportarán logo os camiños reais.

Dous séculos despois, un tramo do mesmo camiño, o que ía cara Betanzos, chamado Camiño do Norte a Santiago, foi debuxado por don Roque Nicolás de Vigo, capelán de Crendes (ano 1775, BNE, MSS/7297, f. 262-266) para o Diccionario Xeográfico de Tomás López. Pasaba polos lugares de Cabeza do Lobo - Hospital de Bruma - Monte e Feria das Travesas* - Montouto - Abegondo - Crendes - Mabegondo - Ponte de Beldoña - Piadela.

Castro das Travesas ou do Quenllo dos Mouros, e debaixo á dereita, o Castro da Alcaiana.

(C) Visor PBA da Xunta de Galicia.

Na articulación dos espazos castrexos teñen especial relevancia as estruturas aproadas que toponímicamente poden aparecer nomeadas na folla catastral como Bico ou Beque. Os bicos (do céltico beccus, "pico, proa, estrutura angular") dun castro son visibles no voo como proxeccións triangulares ou en cuña. Están formadas polos camiños que rodean a contorna do asentamento e logo tiran cara un punto onde conflúen có camiño principal exterior, vía de comunicación de longo percorrido que leva a outros destinos fóra da localidade. A orientación do extremo do bico é relevante entón para determinar o punto de empalme con esoutra vía de comunicación exterior, que adoitaba chamarse xenéricamente camiño francés (franco, de libre paso) ou camiño real.

No caso do castro do Quenllo dos Mouros vemos que un dos seus bicos leva aínda o nome no parcelario (Bico da Costa), o outro bico perdeuse toponímicamente, máis é ben perceptible a súa forma na imaxe da captura do Voo Americán de 1956-57: partía do leste da croa, quedando no medio o acceso ó recinto, e confluía no camiño principal que ía cara o punto chamado Muralla, onde seguía pola actual estrada hoxe asfaltada AC-542, o antigo Camiño do Norte a Santiago (Ferreira Priegue**).

O nome patrimonial do Castro das Travesas, Quenllo dos Mouros, recuperámolo do estudo de Xosé Lois Vilar Hermidas (Santa Mariña de Veira [sic], Concello de Carral, 1999), e a súa etimoloxía fai referencia a unha trincheira (latín cuniculum, "galeiría", ou ben latín canaliculam, "canle"). Dita trincheira semella que podería ser o vial castrexo exterior do que estamos a tratar, que podería ir amurallado ou garnecido, pola evidencia amosada polo microtopónimo Muralla no punto en que enlaza có Camiño do Norte a Santiago.

A hipótese arqueotoponímica podería confírmase grazas a información*** fornecida por Manolo de Pepito (veciño de As Travesas, de 99 anos de idade). Podemos asegurar que efectivamente o topónimo Quenllo dos Mouros facía referencia a un camiño monumentalizado. Segundo Manolo de Pepito o Camiño dos Mouros viña dende o Castro das Travesas garnecido por dous muros, e se dirixía ó Castro da Alcaiana.

No estudo de Fernández Malde e Castro Vilariño (A Vía Per Loca Marítima ao seu paso polo territorio Mariñas - Betanzos, 2011) o arquéologo sitúa un camiño monumentalizado, semellante ó descrito polo noso informante Manolo de Pepito, unindo en liña recta o Castro das Travesas e o da Alcaiana. Nós non dubidamos da proposta, xa que foi verificada sobre o terreo; o que supoñemos é que esta solución de monumentalización dunha vía de enlace seguramente aplicouse tamén no tramo do camiño que saía do Castro das Travesas cara ó leste para unirse ó camiño real chamado logo Camiño do Norte a Santiago (actual AC-542), de aí a pervivencia do microtopónimo Muralla na leira na que se produce o contacto, así como do odónimo Carreira, na leira contigua.

Tramos do valo característico dos camiños reais entre a subestación eléctrica "Mesón do Bento" (As Travesas) e o estanco fronte á ermida de San Roque, da beira da carreteira.

(C) Dolores González de la Peña.

Cabe sinalar que na zona onde segundo Malde tería existido un camiño amurallado de comunicación directa entre os castros, non hai microtoponimia que avale o percorrido (só aparece Candal); si existe, en cambio, no punto que sinalan os microtopónimos Muralla e Carreira, dende onde non só baixa un camiño cara o Castro da Alcaiana, senón que aí enlaza o vial castrexo có camiño real.

* Feria mensual, de bois e vacas e alimentos, da que tamén deixa constancia a mediados do século XVIII o Catastro de Ensenada (parroquia de Beira, fol. 272).

** Elisa Ferreira Priegue: Los caminos medievales de Galicia, 1988.

*** Entrevista realizada por Manuel Ruibal e David Chas o 18/2/22.