Immram desde Estrela Escura - Navigatio ab Stella Obscura

Entre 1465 e 1467 o barón Leo de Rozmithal viaxou por Europa e chegou a Santiago de Compostela e a Fisterra (ó santuario da Nosa Señora da Barca), deixándonos como testemuña as curiosas anotacións da súa viaxe, escritas en latín. Impresiona a forma en que conclúe a visita ó fin do mundo: "baixo o templo exténdese un longo pago que se chama Finis Terrae, xa que a partir de alí só existe a auga do océano, cuxos límites non coñece ninguén máis que Deus".

E sen embargo... nos anais portugueses -continúa Rozmithal- gárdase a memoria dunha viaxe extraordinaria. Paso a ofrecer un dixesto desta viaxe por mar que nos detallou Rozmithal; é unha aventura case que descoñecida (non hai estudos sobre ela), o que me resulta increíble, xa que forma parte do escaso conxunto dos interesantísimos immrama célticos ou navigationes cara ás illas do Paraíso, como a de San Brandán ou a de Mael Dúin.

Navigatio ab Stella Obscura (Leo de Rozmithal)*

Non se precisa cando, máis do Reino de Portugal saen tres naves abastecidas con todo o necesario para un gran periplo de catro anos, cada unha cunha tripulación na que había doce notarios ou escribas, encargados de apuntar calquera dato relevante das exploracións que se ían efectuar sobre as rexións incógnitas. Tras navegar dous anos, chegan a unha paraxe mariña de tebras na que se perden dúas semanas. Ó saíren da néboa topan cunha illa, e toman terra nela. Alí ven construcións subterráneas cheas de ouro e prata, e sobre as casas, hortas e viñas, como na Galia. O tempo que pasan na illa é dunhas tres horas. Logo deciden partir sen levar nada da illa, porque non saben que podería pasar se collesen algunha cousa... A navegación pronto vese interrumpida por un gran fluxo mariño que se eleva ata o ceo, e que deixa ver rochas e montañas [cecáis unha catarata que verte ó mar?]; dúas naves deciden explorar o fenómeno para dar conta ó Rei, e a outra agárdaos, máis ó ver que nuns días non dan aparecido, danos por mortos e voltan a Lisboa. Alí non son recoñecidos polos seus familiares e achegados, están moi envellecidos, co cabelo branco; é un feito miragroso, pois só fai dous anos que saíron do porto como mozos de vintaseis anos, e agora teñen o cabelo cano como as árbores no inverno, xeadas as súas copas.

Entón son interrogados polo Rei, que desconfía deles por se fosen uns piratas que lle roubaran as naves. Pero danlle tantos detalles da expedición e das instrucións que tiñan encomendadas (como a de facer as anotacións relativas á expedición) que o Rei xa non ten dúbida, ó escoitalos, de que son os mariños que partiron desde Stella Obscura. O relato que lle fan ó Rei é básicamente igual ó que vimos de resumir, máis aparece algún dato novo, como a lonxitude da illa (tres millas de longo), o feito de que a illa estaba deshabitada, que ó regreso, antes de chegar ó gran fluxo mariño, teñen que pasar de novo pola rexión das tebras, e que o ruído que se escoitaba ante a grande columna de auga do fluxo mariño era similar a un bramido ou muxido.

[Da edición das Viaxes de Leo Rozmithal publicada en Stuttgart, 1843, pxs. 88-91]

Deixo para os expertos nas navigationes cara ás illas do Paraíso o desenrolo dos ítems propios deste xénero: o feito de que o tempo no Paraíso transcorre de forma distinta que no mundo (apenas tres horas na illa son moitísimos anos no mundo, tantos que os mariños son uns vellos cando voltan), que os obxectos que se poidan traer do Paraíso son inestables no mundo (no immram de Trezenzonio apodrecen, e neste, os mariños non ousan coller nada pola mesma razón), a columna de auga (A Viaxe de Mael Dúin), as viñas (como na mítica Vinland das sagas nórdicas), etc.

Só vou determe no nome de Stella Obscura, que é o que Rozmithal emprega para referirse a Fisterra. No traballo de Serafín Moralejo sobre o mapa do Beato de Osma e a súa relación có immram de Trezenzonio indícase que a Isla do Solsticio do mapa de Osma é a Insula Magna Solistitionis de Trezenzonio,  e non é outra cousa que un punto de referencia na Terra para o percorrido solar, un punto que no mapa vai arrodeado dunha cartela (confundida logo cunha illa).

"Solitio Magna" na cartela fronte a Gallaecia.

Mapa do Beato de Osma. (C) Wikipedia.

Estes puntos cósmicos ou astronómicos (ortos, ocasos, solsticios, equinocios) foron coñecidos como ianuae caeli ou portas solares. Nesta liña, parécenos ver na denominación Stella Obscura unha motivación orixinada tambén pola observación do percurso solar. Entón, segundo a hipótese de Moralejo, ó Paraíso nas creencias da antigüedade accederiase por unha destas portas cósmicas, logo non era unha illa (Serafín Moralejo, "El mundo y el tiempo en el mapa del Beato de Osma", 1992).

Recreación das portas solares coas entradas ó Paraíso onde o sol se poñe e sae nos solsticios e equinocios; no centro, o fluxo mariño que chega ó ceo; abaixo, vivendas subterráneas e viñas. (C) Andregoto Galíndez, 2020.

*Xosé María Ferro Formoso atopounos unha tradución completa ó castelán nos Viajes por España, traducidos, anotados e cunha introdución de Antonio María Fabié (1879, pxs. 104-109). O editor engade a única observación que teño visto sobre a lenda: "Esta leyenda es curiosa, pues da cuenta del espíritu que reinaba en la época en que Rosmital visitó a Portugal, espíritu que fue causa de las expediciones a la India, y luego del descubrimiento de América".

O Tizón de Nadal

Que é o que realmente celebramos nestas datas? O culto romano ó Sol Invictus? O nacemento dun neno xestado por unha virxe, que non coñeceu varón? Penso que o motivo da virxe e o neno é unha alegoría da creación do mundo / universo, a súa encarnación, facerse real a través dunha singularidade cósmica (a virxe) que hoxe os científicos chaman, por exemplo, Big Bang. A creación a partires da Nada, que é miragrosa no estado actual dos nosos coñecementos, aínda que pretendamos explicala con fórmulas matemáticas. De feito, o pai da teoría aparentemente científica do Big Bang foi, faltaba máis, un físico sacerdote, o francés George Lemaître. Bibliografía complementaria: "Cristo y el Cosmos. La relación entre Cristo y la creación en la teología de Karl Rahner", Ana Isabel González Díez, 2015.

Feliz Big Bang!

De Aetatibus Mundi Imagines, de Francisco de Holanda. Foto tirada na expo Galicia, un relato no mundo, Santiago de Compostela, 2020.

Logo desta profunda reflexión cósmica, podemos ir pensando en preparar os ingredentes para a tortiña irlandesa dos 12 xuncos, que se elabora na Twelfth Night (Véspera de Reis), e constitúe unha variante moito máis complexa do noso Tizón do Nadal. Vaivos a receita orixinal: bosta de vaca amasada en forma de torta ou cake, mesturada a masa con cinzas; as candeas sonche 12 xuncos recollidos dúas semanas antes (máis ou menos o día de Nadal), ós que se lles quita a pel e se poñen a secar, logo pásanse por graxa para que prenda ben o lume neles. A Véspera de Reis préndense as candeas chantadas na torta, dispostas en círculo ou en forma de cruz, e cando sumiron, a torta coas cinzas gárdase tras unha trabe ou na lareira coma unha bola (1), para traer boa sorte todo o ano, ou ben, fréganse os marcos das portas e fiestras con ela, para afunguentar os espíritus e que as colleitas e o gando estean protexidos. Por suposto non se consume, aínda que hai supersticións populares nas que unha pequenísima cantidade dela forma parte de remedios caseiros para curar as queimaduras (2) ou outros males. A torta así feita presentábase sobre unha táboa, que se gardaba para o ano seguinte (3). As candeas podían nomearse cos nomes dos membros da familia, ou dos doce apóstolos.

Tortiña de bosta de vaca e 12 candeas de xuncos para a Véspera de Reis.

(C) Base da datos do Folklore de Irlanda, duchas.ie: Rush Candles for Twelfth Night, Thomas Brennan (Galway, idade: 91 anos).

Aínda que a bosta despiste bastante, o costume, a pouco que se indague nel, ven sendo o mesmo que o do noso Tizón de Nadal: o emprego da bosta como combustible e as cualidades fertilizantes e máxico- profilácticas que se lle atribúen, son correntes entre os pobos gandeiros indoeuropeos e parece que están na base destas tradicións. Que aquí ou alá se fixera de forma distinta non impide ver as semellanzas do ritual, pois segundo Frazer "en Alemaña central, Albania e outras rexións a borralla do Tizón de Nadal era esparexida polos campos durante as doce noites que van desde Nadal ata a festa de Epifanía" (apud Cabada Castro: "Da anterga sacralización do lume ó actual ritual da queimada", Grial, 1996), no mesmo momento e có mesmo obxectivo que o rito da tortiña de bosta. Agora xa sabemos por que o Tió catalán caga: Caga Tió, ametlles i torró!

(1) "When the candle die down the ashes are gathered and put in the chimney along with the cake in the chimney. It is said that will preserve the house from all dangers during the year" (Mr. Owen Coughlan, Offaly).

(2) "This mixture boiled in new milk is a great cure if spread on a burn" (Mrs. L. English, Roscommon).

(3) "They used to leave up the board until the next year" (Mrs. Moran, Galway).

António Correia de Sá, autor do relevo conmemorativo da Defensa do Parque de Monteleón (12 de maio de 1814)

Placa có relevo de Sargadelos da Defensa do Parque de Monteleón, que tivo lugar o 2 de maio de 1808. (C) Blog 1000 Lugares en Galicia: "Museo de Pontevedra. Colección Sargadelos. Parte 1. Introducción y Primera Etapa (1806-1832)", 2019.

Xusto seis anos despois de que o pobo de Madrid e algúns militares como o Daoiz e o Velarde loitaran contra os franceses en defensa da súa (e da nosa) libertade, na Real Fábrica de Sargadelos fundéronse dous relevos en bronce e, co mesmo molde, catro placas de cerámica cremiña, cream ware, onde pode lerse: "A la inmortal memoria de los capitanes del Real Cuerpo de Artillería Daoiz y Velarde muertos gloriosamente por la libertad de su rey y patria en Madrid el día 2 de mayo de 1808. A expensas de D. José Ibáñez en sus Fábricas de Sargadelos que la dedica el 2 de mayo de 1814 a nuestro Augusto Soberano el Señor D. Fernando VII". Isto foi en 1814, un pouco antes de que Goya terminase Os Fusilamentos do 3 de Maio.

Na composición eu destacaría o gran papel que se lle otorga á muller, que ocupa o espazo central anticipándose 22 anos á composición da obra da Libertade guiando ó pobo, de Delacroix. A muller do centro vai armada cun corto coitelo e participa activamente na loita, levando un golpe de baioneta nas costas. Isto foi así, e non é que fose un invento para empoderar ás femias, que xa estabamos bastante empoderadas daquela. É unha composición crúa: os corpos dos feridos latexan no chan, nunha esquina vese un cadáver emborcado. A loita é corpo a corpo, non á distancia de tiro de fusil.

A obra tivo certa fama na súa época: unha copia adornaba, por exemplo, o despacho do Presidente do Consello de Ministros, e foi reproducida na Ilustración Española y Americana (nº XVI, 30 de abril de 1899).

Reproducción da placa na Ilustración Española y Americana en 1899. (C) BNE.

Quen foi o autor desta composición? É ben raro que non teña atribuida autoría, sendo tan doado a pouco que se investigue. Na época da fundición do molde o director técnico da Fábrica de Sargadelos era o mestre portugués António Correia de Sá, ou Correa de Saa, cuxas iniciais aparecen na esquina da parte de abaixo, á dereita, na reprodución que atopamos na Ilustración Española y Americana. O mestre portugués viña da fábrica de louza de Santo António de Vale de Piedade (Vila Nova de Gaia).

Nabia Albione (San Cibrao de Las)

Recomendo a recente conferencia do profesor Abascal sobre as "Prácticas Epigráficas Urbanas y Extraurbanas en el Conventus Lucensis (Hispania Citerior)", dentro das XX Xornadas Mindonienses de Arqueoloxía. Trátase dun moi bo resumo cunha gran calidade gráfica na reprodución fotográfica; tanta, que no chamado cipo de NABIA (San Cibrao de Las), que vimos este ano en Santiago na exposición comisariada por Manuel Gago Galicia, un relato no mundo, lese perfectamente a cara que na expo quedaba moi mal iluminada. Sospeitamos que a leitura ABIONE será, mellor, ALBIONE, o nome completo da deusa río que, segundo Plinio, separaba o Conventus Lucensis dos Astures: "et deinde Conventus Lucensis a flumine Navia Albione".

Desta forma, na primeira palabra teríanse escrito dúas letras no B (BI), estando representado o I no trazo vertical do B, que sobresae un pouquiño por enriba, e na segunda palabra, tres letras no B (LBI), quedando o trazo do L solapado con parte da contorna do B (feito bastante extraordinario na epigrafía).

O que xa non sei é que facía o cipo do limes do conventus nunha zona tan afastada do río Navia. Espolio ou cipo votivo do fin das guerras cántabras?

Ós que cheguedes ás preguntas do final da conferencia: non quededes pasmados có asunto do óso escrito có signario ibérico do "Bancal da Coruña". Esa peza non foi atopada na Coruña, senón no Bancal de la Corona (Mas D'Is, Penàguila - Alicante), e probablemente, aínda por enriba, sexa falsa, xa que na excavación dos silos do Calcolítico do Bancal introduxéronse abundantes pezas que veñen considerándose falsificacións (I. Ballester Tormo, La labor del Servicio de Investigación Prehistórica y su Museo en los años 1940 a 1948, Diputación Provincial de Valencia, 1949, px. 115 e ss.).

A peza do Bancal de la Corona (Alicante), falsa ou non, foi obxecto dunha deturpación máis, xa que foi presentada por un atlantólogo esotérico, de cuxo nome non quero lembrarme, como se se tivese atopado na Coruña, citando referencia bibliográfica tambén apócrifa: a obra do pobre Michel Bouvier, L'art de l'ecriture, que non é outra cousa que un catálogo de 40 páxinas dun libreiro (Librairie Michel Bouvier - París), non unha obra adicada ó estudo da historia da escritura, como pode ser a de Haarman, Historia Universal de la Escritura, de máis de 600 páxinas. Como remate desta patraña, o óso coa referencia ó atlantólogo e ó santiño de Bouvier, que esperemos que non se teña enterado de nada, aparecen na Schøyen Collection, o que non deixa en bo lugar á devandita collection, precisamente. E xa basta de perder o tempo explicando isto, que preguiza!

Disfrutade da conferencia de Abascal e mellor olvidade o óso.

Fairy Forts ou ring forts (castros de terraplén) e os seus pazos

1. FAIRY FORTS AND GENTRY BUSHES: "They are all circular in shape - having a high green bank with bushes chiefly hawthorn and blackthorn growing in it around the edge. The trees and earth in these forts are regarded as sacred and belonging to the fairies, good people or gentry".

2. RELATIONSHIP BETWEEN FAIRY FORTS AND MANOR HOUSES: "In olden times the gentry used to build big mansions, and about eight hundred yards from the mansions they used to built a big fort in the middle of a field. They use to plant trees around it and they used to have an underground passage going from the mansion to the fort".

(Vellas historias que recollo na base de datos duchas.ie, adicada ó folklore de Irlanda, porque aquí non temos nada comparable).

Non nos sorprende atopar agochado nunha historia irlandesa o soporte que precisamos para refrendar a nosa hipótese, continuación da de Moralejo-Best (pazo < i.e. palatiom, "aprisco e habitación dos pastores neolíticos"), respecto á estreita relación entre os castros e os pazos, o complexo que forman ámbolos dous: é que os xentís gostaban de facer diante dos seus pazos unha construción circular de terraplén, todo elo bordeado dun seto vexetal de espiño e arandeira, que era considerada un espazo sacro, cecais un lucus (gentry bush) precursor da paisaxe de bocage. O pazo e o ring fort estaban comunicados por unha pasaxe subterránea.

Vella Granxa de Meirás (Sada) fotografada en 1870 por José Quiroga, o marido de Emilia Pardo Bazán, antes de que a súa muller a convertira nas Torres de Meirás. Tras ela está o ring fort do Castro de Meirás ou da Pedreira da Mescara. (C) Biblioteca Galiciana - Arquivo da Real Academia Galega.

Ringfortexos?

Mescara: un orónimo pirenaico non indoeuropeo na Coruña

Castro de Meirás (Sada). (C) Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Vóo Americán de 1945-46.

"Doscientos cincuenta ferrados al sitio de Castros, de 3ª calidad: lindan al L. con montes comunes de la feligresía de Mondego, P. con montes comunes das Fragas y con los del Venerable Cabildo de Santiago, N. con los de la de Veigue y Pedreira da Mescara, S. con los Castros de esta y Agra das Cacheiras, y su figura es la del margen" (Relación do Mordomo de San Martiño de Meirás, px. 12, 1752).

Notamos como se conservan os topónimos case trescentos anos despois, e o seu valor histórico, por exemplo á hora de determiñar as antigas posesións do Cabildo de Santiago (microtopónimo Cabildos). É tambén relevante a relación entre o termo castro e a agrarización da paisaxe, que ven reflictida no field name Agra das Cacheiras, ambos dunha raíz indoeuropea k̂es-, "cortar [o territorio], parcelar". E sorpréndenos o rarísimo orónimo Mescara, que aínda se mantén no rexistro catastral. O seu referente é unha elevación do terreo, emporiso non albiscamos máis solución etimolóxica que vencellalo coa familia dos orónimos pirenaicos non indoeuropeos biscar / bizkar, "dorso ou espalda dunha montaña", mediante troco de sons bilabiais.

Christmas coloring card: ramo da regueifa ou ramo de mazapán e froitas doces

Imprime e corea este proto-roscón de 1888. Podes envialo como tarxeta de Nadal. Ven sendo un ramo de mazapán e froitas escarchadas, arrodeado de queixo e zucre; vai sobre unha base formada por unha regueifa ou bolo, cortado pola mitade, e adornado con dalias e froitas naturais. Este ramo usábase nas procesións, romeirías e celebracións relixiosas. Foi debuxado por Francisco María de la Iglesia en Cecebre, e atópase na Biblioteca Galiciana, na carpetiña do seu autor titulada "Folk-lore" (ES.GA.15030.ARAG/2.10.2.2.2.//Caixa 103-75).

Hundimiento de un barco de la Armada Invencible en Mullaghderg

Sobre el casco se lee perfectamente t-Armada 1588, fecha del hundimiento, y bun na farraige o fairrge = en el fondo del mar.

En la bahía formada entre Mullaghderg y Mullaghduff (condado de Donegal) y dejando al noreste las islas de Gola y Tory, figura dibujado el casco del barco de la Armada Invencible, quizá el Santa María de la Rosa, en el momento de recibir un cañonazo. Si era posible en la época, sería la línea de lápiz que va de la tierra firme al barco; aunque tal vez la línea pretenda representar la nave desarbolada con el mástil caído.

El dibujo, realizado en 1937 por Pádraig Mac Ailin, se encuentra en uno de los cuadernos de la base de datos dúchas.ie (An Trá - Mullach Dearg) y localiza con bastante exactitud el hundimiento de uno de los barcos de la Armada Invencible frente a la costa donde hoy se sitúa el aeropuerto de Donegal.

Sospechamos que el barco en cuestión era el Santa María de la Rosa porque en el texto en goidélico antiguo se utiliza la palabra Rosuibh que podría ser un spelling de Rosaibh, "rosa". Asimismo, el texto, que apenas comprendemos, parece aportar datos interesantes como la participación del clan O'Donnell en el rescate, por lo que conseguiría un caballo español.

La vecina bahía de Kinnagoe, donde naufragó otro de los barcos de la Armada Invencible, la Trinidad Valencera. (C) Dolores González de la Peña, 2017.

"And right on that spot in the brave days of yore.

The Alonza De Leva was wrecked on that shore"

En Spanish Point se produjeron más bajas en la flota de la Armada Invencible, de ahí el nombre del cabo irlandés, donde por cierto se recuerda la memoria de uno de sus más famosos capitanes, Alonso Martínez de Leyva, en la rima que encuentro en la misma base de datos dúchas.ie (Rinn na Spáinneach - Spanish Point). Alonza de Leva, el nombre del comandante, pierde su significado personal y se usa metonímicamente para referirse a su nave o a la totalidad de la flotilla que dirigía.

 

NOTA

El amable e instruido lector del primer comentario se ha molestado en hacer la traducción del texto: "dase a entender que o barco é español e que houbo supervivintes que quedaron a vivir alí. De feito falan da cor escura da súa pel e que os O'Donell teñen esa cor. Tamén falan de que había unha raza de cabalos e cervos que non era propia, dando a entender tamén que viñan nos barcos".

Gracias a él podemos encuadrar este relato dentro del grupo que trata del mito de los Black Irish, uno de cuyos testimonios tuvimos la oportunidad de recoger personalmente en Moville en 2017 (Una Black Irish en Moville). Como entonces, seguimos pensando que este mito se va renovando sobre uno anterior, el de los Hijos de Míl Spáine.

Lamentablemente, nuestra primera hipótesis de trabajo sobre el nombre Rosuibh no era correcta, cae al comprobar que alude a esta región geográfica denominada Rosses, no al barco. Precisamente, los veloces ponies de Rosses, según tradición, descenderían de los caballos árabes que se salvaron del naufragio del barco de la Spanish Armada que se hundió en Mullaghderg.