Entre brujas - As meigas de San Xurxo da Mariña

Entre brujas (novela comprimida), é a historia inédita dunha linaxe de mulleres meigas orixinaria de San Xurxo da Mariña (Ferrol) que pasou a asentarse na veciña parroquia de Serantes, e dos problemas que lles ocasionou dito traslado precisamente por ser de San Xurxo, lugar moi vencellado á meiguería. A vella señora Nemesia, a súa filla Calixta, e a neta, Rosiña, de vinte primaveras.

O doutor e arqueólogo don Santiago de la Iglesia Santos conta en primeira persoa o extraordinario caso de bruxería do que fora testigo na súa xuventude, cecais o que foi o último caso de bruxería coñecido no noso país. El mesmo protagoniza a historia cando, recén licenciado e destinado á cidade de Ferrol para ocupar o cargo de médico rural de Serantes, ten que atender de urxencia á vella señora Nemesia, a meiga filla do demo que fora moída a paos pola muller e as fillas dun rico labrador da veciñanza.

O relato curto, baseado en feitos reais e autobiográficos, foi redactado en decembro de 1919, corenta e seis anos despois de que tiveran acontecido os feitos (1874).

A noveliña mergúllanos de cheo na tradición literaria do naturalismo; na corrente naturalista máis dura. Como médico e científico que foi o seu autor, enfróntase ó enigma das feiticeiras tentando explicar a crenza popular no fenómeno paranormal da bruxería, que para el estaría causado pola suxestión, hipnose ou mesmerismo, seguindo así a outros especialistas da súa época que analizaron do mesmo xeito o caso de licantropía que supostamente afectaba ó noso home-lobo Manuel Blanco Romasanta. Lembramos aquí como un tal Mr. Philips no ano 1853 influíra no caso de Romasanta aducindo que a súa enfermidade viña provocada pola electro-bioloxía ou hipnose (Torres e Mariño: "El caso de Blanco Romasanta, el hombre-lobo gallego desde la perspectiva psiquiátrico-forense actual", Estudios penales y criminológicos, 2007).

Neste aspecto, dentro do relato as referencias do doutor de la Iglesia acomódanse perfectamente á bibliografía da época sobre o tema da hipnose, e por certo á dos máis famosos literatos naturalistas: "la señora Nemesia poseía el don de la proyección de lo que llama Balzac la fuerza de la voluntad [...] a la que dio expresión y fuerza científica Charcot en sus inolvidables experiencias de la Salpêtrière, creando el hipnotismo médico".

Entre brujas pasa a ser, entón, o primeiro estudo de etnomediciña ou mediciña forense de Galicia, no marco literario do naturalismo máis ortodoxo. Máis non só é relevante por esta razón.

O que me resulta máis fascinante aínda é a nota folklórica ou etnográfica que insire sobre as xentes de San Xurxo da Mariña e Covas, de onde procedían as mulleres: "de todos estos pueblecillos, ninguno más curioso y original que San Jorge de la Mariña; diríase arrancado de la costa de la Normandía, de tierra de piratas [...] pidiendo al cielo les conceda naufragios".  E continúa, facendo que o lector se sinta como na Pousada do Almirante Benbow: "la tradición secular habla allí de refugios de hombres del norte, de Nor-mands feroces en sus luchas  [...] trayendo en sus naves cuchillos y armas de calidad excelente, bebidas fuertemente embriagadoras, útiles y enseres variadísimos y llevándose carnes saladas y frescos quesos, y mantecas y granos". Unha xa os imaxina cantando aquelo de "ron, ron, ron, a botella de ron!". Stevenson quédalle moi preto ó doutor de la Iglesia.

Delo despréndese a certeza dos contactos entre os de San Xurxo e Covas e os piratas e corsarios normandos dende tempo inmemorial, cos que practicarían un intercambio comercial ata achegarse ó moderno contrabando de bebidas alcohólicas, logo tabaco, etc.

Neste outro aspecto da noveliña tambén é salientable a descrición que fai do costume dos veciños de San Xurxo de aproveitar as crebas arroxadas polo mar tras os naufraxios. Os obxectos máis nobres atopábanse nas chozas máis miserables: camas ou portas de cedro, fermosas pezas de porcelá e vidro. Tamén valiosos produtos químicos, como o cloruro áurico, e as bebidas máis escollidas, como o ron e o champán que tivo a oportunidade de beber o mesmo doutor nas súas visitas médicas, tiñan a mesma orixe.

Espolio dun naufraxio na praia de Marmadeiro ou da bruxa Santa Comba (Covas). A embarcación no momento da súa reaparición tralo temporal que arrastrou a area que a cubría foi obxecto de suposicións un tanto a fume de carozo, antes de que as mareas voltaran a cubrila de novo: chegou dicirse que tiña certo ar vikingo. (C) Dolores González de la Peña, 2014.

Entre brujas pode lerse completa no manuscrito do Arquivo da Biblioteca Galiciana, entre os fondos da Real Academia Galega (Fondos Persoais - Eladia de la Iglesia). A obriña dá para contar moito máis, historia de amor incluída, polo que dá tamén para unha película. Sen intención de ser exhaustiva e destripala totalmente, só vou indicar que a vella señora Nemesia morreu, pero non morreu polos paos recibidos (dos que curou polo bo facer de don Santiago), morreu de rabia. Non vou dicir que ou quen lle ocasionou semellante estado anímico (o cal é moi relevante), senón onde está enterrada a última meiga de Galicia: "frente a la puerta de la capilla en ruinas, cerca del sarcófago del hidalgo Alfonso de Serantes, cuyo sepulcro conocen tan pocos ferrolanos". Respetade a súa tumba porque as facultades da señora Nemesia son as dunha bruxa de verdade.

"La señora Nemesia era bruja de verdad"

Diante da porta, non sei se cara dentro ou cara fóra desta capeliña, moi preto do sarcófago de Alfonso de Serantes, xaz o corpo da última meiga galega. (C) Dolores González de la Peña, 2014.

Meigas ferrolás

Nun artigo de 1900 publicado en El Correo Galego, titulado "Brujerías Ferrolanas", dase traslado dun manuscrito de nigromancia da "monxa de Filgueira", con remedios para os encadelados, as malas fadas, a tiña do liño, o mal da paletilla, os nenos quebrados, diversas plantas máxicas como o xenxibre, o trovisco, o codeso, a xesta, o visgo e o trébol, e a técnica da ovomancia ou adiviñación mediante a clara de ovo (practicada na noite de San Xoán). O autor finaliza así o texto: "esta es la relación verídica y exacta de las paparruchas practicadas por las brujas que, para vergüenza nuestra, ejercen en Ferrol su profesión, con grave detrimento del buen sentido y del bolsillo de los inocentes".