Estatua de guerreiro de Sa Martín de Trebellu

 

(C) Dolores González de la Peña.

(C) Dolores González de la Peña.

Trátase da única representación de guerreiro galaico aparecida fóra da división romana chamada Gallaecia; un territorio moito maior que a Galicia actual pois abarcaba tamén o norte de Portugal (Conventus Bracarensis) e Asturias e León (Conventus Asturicensis). Á vista dela, e xa que aínda no Val de Xálima manténse a incógnita de que se fala (galego ou portugués?), podemos preguntarnos, e dende cando se fala? Porque vai ser moita casualidade que xusto neste illote lingüístico do galego apareza a única estatua de guerreiro galaico coñecida fóra da Gallaecia Lucense e Bracarense (na Asturicense non hai ningunha).

Forma parte da colección particular dunha coñecida familia de Sa Martín de Trebellu, que a atopara nunha finca do pobo chamada Dehesa de Villalba. A estatua é atípica no senso de que está labrada reaproveitando unha estatua-menhir que ten algo máis de dous metros de altura e vai decorada coa característica xeometría de ondas propia do neolítico. A cabeza lembra no porte á do guerreiro de Bande (Rubiás - Ourense). Carece de torques e armas. O seu encadre no conxunto da estatuaria dos guerreiros galaicos ven dado evidentemente pola enorme semellanza estilística e formal.

Na cartela foi lavrado o ano no que se atopou, 1792. A cabeza foi seccionada na procura dos tesouros que supostamente se escondían no interior da estatua.

Guerreiro galaico do Museu Arqueológico de Lisboa fotografado na exposición Galicia, un relato no mundo, Santiago de Compostela, 2019. (C) Dolores González de la Peña.

Roda, Redonda e Rodís / Rorís

Ós amigos do Adro de San Martiño de Rodís,

a señora Celia, Sonia e Manuel Ruibal.

Para Moralejo Laso Rodís podería ser nalgúns casos (cando non se explica como variante do posible topónimo de orixe antroponímica Roríz < xermano Rodericus -ici) o plural de Rodil, o que en Asturias é Rodiles ("Sobre grafía e pronunciación dos topónimos gallegos", Verba, 1977). Logo, un derivado do latín rotam, "roda". 

No Diccionario Etimológico de Toponimia Asturiana, Julio Concepción sinala que unha rionda ou redonda é unha pequena campa con varias pedras redondas onde os pastores fan as súas cabanas aproveitando os abrigos naturais baixo as pedras, unha pequena mallada. Na mesma clase e acepción mete ó topónimo Rodil.

Henge das Portaleiras en San Martiño de Cerceda. 

A propósito dos henges que están a aparecer nas parroquias de San Martiño de Cerceda e en Santa María Madanela de Montemaior (A Laracha), notamos que todos eles están nas divisorias de augas, e que na toponimia da zona é constante o nome de Rorís e Rodís.

Ubicación dos henges de Portaleiras e da Pedra da Meda, na divisoria de augas entre Montemaior e Soandres - San Martiño de Cerceda. Toponimia Rorís na contorna. Os recintos aparecen sinalados, respectivamente, no inventario dos visores de Aproveitamentos Forestais e do PBA.

Como sinalaba Moralejo Laso é moi probable que Rodís sexa a forma plural de Rodil, derivado do latín rotam, "roda". Este Rodís, ó mesmo tempo presentaría a variante alofónica con rotacismo Rorís. O topónimo indicaría lugares onde os pastores facían as súas malladas brañegas dende épocas moi recuadas, xa que, logo, os mellores sitios para estes asentamentos estacionais gandeiros, que buscan o espazo das divisorias de augas, camiños naturais que aproveitaron os grandes herbívoros para os seus desprazamentos dende a prehistoria, non cambiaron dende que o mundo é mundo. Temos desenvolto a circularidade como modelo de ocupación territorial entre os pobos primordiais, ó redor dun poste central ou axis mundi, na entrada do blog Henges, rodas e seles (2020).

Pequena lomba arredondeada ou rodil da Pedra da Meda, co henge no cumio.

(C) Manuel Ruibal, 2021.

Outros autores que corroboran a nosa proposta (latín rota), aínda que segundo a nosa opinión sen acertar nas acepcións que propoñen para rodil, son:

• Enciclopedia lingüística hispánica, CSIC, 1960, V. I, px. 549: "En Rodís, Rodiz, Rudís, Villarrodís tenemos posiblemente el plural *rodil ("rodezno"?) derivado de roda, que corresponde exactamente a Rodiles, que es el nombre de cinco pueblos de Asturias".
• Edelmiro Bascuas: "Rodil, afluente del Eo, y el plural Rodiles (varios en Asturias) fácilmente explicables como derivados del latín rota, "rueda", con sufijo -ilis" (Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002, px. 162).
• G. Tejada Álamo: "Rodil, diminutivo de roda, "rueda" o "curva de un río" (Topónimos e hidrónimos, 2019).

As acepcións de rodezno dun muíño ou de curva dun río non son posibles nestes casos ó acharse estes Rodís e Rorís nas divisiorias das augas (no alto), non xunto ós cauces fluviais.

A espada na pedra das Brañas do Torreiro

 

Dende os penascais do Monte do Castelo Grande, no Ghalo / *Xalo, unha pode sentir como non lle responden as pernas, como se quixera arrancar a voar, da vértixe que produce o impresionante desnivel dende o cumio ata o val. Estamos no límite do Comisso de Faro, unha división territorial medieval que abarcaba os actuais concellos de Culleredo, A Coruña e Arteixo (San Tirso de Oseiro). Evidentemente o comisso levaba este nome polo faro romano da Torre de Hércules; o Burgo de Faro tamén (actual O Burgo - Culleredo).

Para o historiador López Sangil existiu ademais un castelo chamado Pinna de Faro e máis tarde Castelo de Santiago, que el diferenciaba moi ben da Torre de Hércules, inclinándose por situalo nos lugares de Castelo de Arriba e de Abaixo, preto de Donepedre (Culleredo). Aínda que a súa hipótese é cuestionada (Lixó Gómez, O xurdimento dos castelos na Galiza Medieval (tese de doutoramento), 2020) nós pensamos que este cumio de Castelo Grande, unha atalaia natural, foi este Castelo de Faro. Primeiro porque a pequena parroquia onde se sitúa se chama Santiago de Castelo, o que indica que houbo evidentemente un castelo nela; a advocación a Santiago é a mesma que leva o nome tardío do castelo ou pinna de Faro (Castelo de Santiago). Logo porque baixo él, xusto na vertical, sitúase o petróglifo que atoparan Manuel Ruibal e David Chas e que non sabiamos que representaba ("Petróglifo de termo nas brañas de Torreiro (Celas - Meirama)"); mais agora si.

En relación coa existencia do castelo de López Sangil nesta parroquia de Culleredo, moi probablemente no lugar de Castelo Grande, o petróglifo ábrese entón a novas interpretacións. O castelo, según o estudio de López Sangil ("La antigua demarcación de Faro, el castillo de Faro y la fundación de Crunia", Porteo, 2009) fora cambiando de propietarios dende que o rei Bermudo II no 951 o doara á igrexa de Santiago: no 1110 aínda pertencía á igrexa compostelá; no 1121 é okupado por don Bermudo Pérez de Traba (fillo do Conde de Traba); no 1122 don Diego Xelmírez cun numeroso exército sitia a fortaleza e tras duras negociacións a propiedade pasa ás máns de Munio Peláez, parente dos Traba, coa condición de lla entregar ó bispo cando a reclamase. No 1126 o rei Alfonso VII prégalle ó prelado compostelán que lle cambie o castelo por unhas terras en Tabeirós. No 1130 de novo voltamos atopar ós Traba como tenentes do castelo, do que fan doación ó cabildo compostelán.

Vemos polo tanto que o castelo (Castelo Grande) tiña un importantísimo valor estratéxico na Idade Media, pola súa condición de atalaia natural dende a que se podían controlar ós accesos polo sur ó Comisso de Faro. Tanto foi así que o mesmísimo bispo Xelmírez chegou a sitialo, ó mando dun exército, para recuperar a fortaleza. Suxerimos, entón, que o petróglifo ten que ver coas duras negociacións do ano 1122 entre o bispo e os Traba. Ven ser un documento en pedra que sela o pacto de propiedade coa característica marca chamada signum manuum (Pacheco Sampedro: "El signum manuum en el cartulario del Monasterio de San Juan de Caaveiro", Signo, 1997).

O signo da man formou parte dunha cerimonia de validación dos acordos nas transmisións dos bens: normalmente agarrábase coa man un puñado de terra ou un elemento vexetal simbolizando o territorio. Na documentación medieval galega adoita representarse a man sostendo un pergamiño, unha rama ou unha cruz; a man ás veces é o remate dun longo brazo (represéntase a extremidade completa). Todo elo vai enmarcado nun recadro. Segundo atopamos no estudo de Sáez e Medina ("Los otros signos", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2004) ás mans, ás veces o brazo completo, poden soster, se se trata dos bispos, un báculo como símbolo do dominio.

Petróglifo con representación do signum manuum có brazo do bispo Xelmírez sostendo unha cruz ou unha espada (Brañas do Torreiro - Celas / Meirama). (C) Andregoto Galíndez, 2021.

E diciamos que o que se sostén normalmente na documentación medieval de Galicia é unha cruz (dominios da Igrexa), aínda que ben podería ter sido, moito antes, unha espada (dominios feudais), que acabou por considerarse unha cruz debido á semellanza formal entre ambas. Deste xeito poderiamos chegar a aclarar a orixe da lenda artúrica sobre a espada Excalibur, que otorga o reino a quen sexa capaz de arrancala da pedra (isto é, segundo entendemos aquí, de quebrar o pacto grabado nela). Na variante galega deste mito gravado na pedra, Merlín (o que forxa a espada) ven sendo o bispo Xelmírez, e Artur (o que se fai con ela), o Traba.

Montemaore: un monte sacro ferido polo raio

Dicía o historiador romano Justino que nos confíns da Gallaecia existía un monte sagrado no que estaba prohibido extraer o ouro traballando a terra con instrumentos de ferro, mais cando o raio fendía as súas ladeiras e deixaba á vista a veta do mineral, este podía collerse, pois entón era considerado un presente do deus. 

Este texto fora analizado polo erudito portugués Leite de Vasconcelos (Religiões da Lusitania, 1905), quen a partires del estableceu a crenza nunha antiga divindade celeste vencellada ó raio, ó trono e ás tormentas, que habitaba ou se manifestaba na montaña, e que na epigrafía galaico-romá ven identificándose con Xúpiter ou Marte, seguido do nome do monte (Larouco, Teleno...). O máis probable é que a divindade fose un deus celeste prerromano (como o Taranis galo ou o Horagalles saami) do que non nos chegou o seu nome, e que durante a romanización rematou vencellado ó seu equivalente Xúpiter, o deus romano do raio.

A crenza nos montes sacros onde se manifestaba ou habitaba a divindade do raio chegou ata os nosos días conservada nas supersticións ligadas á pedra de abalar de Montemaior, nas brañas de Rorís (Soandres - A Laracha), preto do límite có concello de Cerceda (entre os lugares de Silvoso e Silvaescura). Os datos que nos fornece Masús, o noso informante, conseguímolos grazas ó veciño de Rodís Manuel Ruibal, sempre tan coidadoso no que atinxe á protección do patrimonio cultural e natural do concello de Cerceda.

Pedra da Cabirta de Montemaior (Brañas de Rorís, Soandres - A Laracha).

(C) Dolores González de la Peña, 2021.

Datos aportados polo veciño da Laracha, Masús, recollidos por el na década dos 90:

1. "Os veciños de Silvoso escoitaban o son da pedra cando facía temporal. Dicían que era un sitio que atraía as tronadas".
2. "Un home de Silvoso achegouse un día ata a pedra, pero asustouse e escapou de alí porque sentira caer un trono nela".
3. "A pedra abala por mor do raio. Está así por mor do raio".
4. "A cercana medorra do Codeso sobreviviu ós canteiros ata os 90 porque dicían que atraía as chispas [raios]. Contábase que un home morrera alí dun chispazo uns anos antes".

Extremo distal da Pedra da Cabirta de Montemaior.

(C) Dolores González de la Peña, 2021.

Pola nosa parte, podemos asegurar que a pedra abala con bastante facilidade producindo o característico son ronco, como un latexo. A súa forma afusada lembra á dunha ferramenta prehistórica, ás bifaces, que tamén estiveron vencelladas na mentalidade popular ós raios: elas mesmas eran consideradas raios petrificados (pedras do raio). A tradición relacionada coas pedras do raio conservouse na zona ata fai ben pouco: a avoa de Masús, a señora Concepción, de Esmorís (Berdillo - Carballo), contáballes ós netos que cando as chispas tocaban na terra voltábanse de pedra. Chamáballes pedras do raio e dicía que se usaban como remedios (estudados na bibliografía sobre as tradicións populares vencelladas ás pedras do raio: "A pedra da pezoña e outras pedras sandadoras da cultura popular galega", de Rafael Quintía Pereira).

Podemos afirmar tamén que, ademáis do son rítmico producido ó abalar a pedra, pode escoitarse raras veces, como nos sucedeu nunha ocasión, e ó velliño de Silvoso, un tronido como se se aproximara unha tormenta perfecta ou como se se desfixeran montañas de pedras xigantes. Inexplicable, no actual estado dos nosos coñecementos (cecáis algún estrato subterráneo inestable?).

O carácter de monte sacro consagrado á divindade celeste do raio deste lugar configurado pola pedra de abalar e a medorra do Codeso (no límite entre A Laracha e Cerceda), sito no Montemaior, pode establecerse con seguridade se primeiro nos decatamos de que a prevención dos canteiros da Laracha, que se gardaron ben de traballar na pedra da medorra do Codeso coa ferramenta de ferro propia deste oficio, é a mesma cautela ou tabú que tiñan os galaicos de Justino, que evitaban practicar a mineiría de ouro con ferramenta de ferro, pois a montaña era inviolable ó estar consagrada ó deus do raio. Logo, é ben sabido que o raio en todas as mitoloxías foi a arma do deus celeste, e que os lugares onde caía convertíanse en sagrados (enelysion en grego / fulguritum en latín: v. Mircea Eliade, Tratatto di Storia delle Religione, 1948), e aquí temos as testemuñas de Masús que nos informan de que estes dous lugares tan próximos entre sí "atraían as tronadas e as chispas".

Non cabe dúbida, pois, de que neste punto da serra de Montemaior mantívose durante milenios, vivo na tradición oral, un antigo lugar de culto: o monte sacro ferido, marcado polo raio dunha vella divindade celeste.

Madrosende

 Madrosende en Casaldabade (Tordoia).

Levamos un tempo defendendo unha etimoloxía paleoeuropea para estes nomes en -sende, "camiño", contra vento e marea da hipótese colonial, que sostén que son nomes orixinados a partir dos posuidores xermanos que chegaron a Galicia a establecer os seus reais (v. El topónimo Gosende como indicador de sendas pecuarias neolíticas).

Neste caso, ademáis, o requerido nome propio *Matrosindo brilla pola súa ausencia, non existiu, a pesares de que pola web circula unha forma suposta reconstruída ou inventada, e que debe ir precedida en todo caso dun asterisco. Nin aparece na base de datos do CODOLGA nin nos corpora de antropónimos específicos.

Na nosa proposta, Madrosende ten que ser evidentemente un composto do proto-céltico *sentu-, "camiño", máis o hidrónimo tambén paleoeuropeo matr-, "nai da auga" (v. por exemplo o hidrónimo Matrona). Xustifícase aquí pefectamente por nomear a zona da divisoria de augas onde nacen os tributarios que van cara o río principal. Madrosende é, entón, o camiño das nascentes.

Curro

Curro do castro de Valadares (Outes). Visor PBA, Voo Americán de 1956-57.

O espazo central do castro ás veces denomínase curro, termo exclusivo dos recintos para gando, cuxa etimoloxía é incerta. A explicación que o fai provir do latín currere, "correr", por ser un lugar onde se conduce (correndo) o gando, seméllanos feble semánticamente. Pola nosa parte preferimos o latín curuum, que normalmente ofrece a solución curvo, con consoantización da wau, mais tamén podería sosterse a fusión da wau coa vogal u seguinte, e reforzo previo da vibrante en posición final de sílaba ou de neutralización (como sucedeu en paruum - paruulum, "pequeno" > parvo / parrulo, evolución proposta por nós con anterioridade).

A designación entón viría motivada pola forma arredondeada do recinto, como no caso de Croa < latín coronam, ou Roda < latín rotam. O interés da microtoponimia Curro ligada ós castros ven do matiz semántico especializado do termo, pois só se aplica ós recintos gandeiros; é a mesma especialización que ten o topónimo Cró goidélico, derivado segundo pensamos do latín coronam.

Rexístrase o seu uso pecuario no século XIII: "et mando etiam monasterio IIII vaccas bonas et vace iste semper sint in curro et non vendant illas" (fonte: CODOLGA - Toxos Outos).

Bá do Curro (Vao do Curro) en Asenso - San Xián de Beba (Mazaricos).

Capa do Voo Americán de 1956-57.

Mediante a microtoponimia e o factor espacial ou topográfico podemos atopar un outro curro castrexo destas mesmas características en Asenso. O recinto gandeiro era todavía perceptible no Vóo Americán: ten a mesma forma oval e sitúase igualmente no cóbado dun sistema fluvial, neste caso vadeable (Bá do Curro). O espazo máis amplo, tambén de uso gandeiro, quedou fosilizado e indicado polo microtopónimo Cebreiros (ligado ós cebros, ós "bueyes ariscos" do Padre Sarmiento, ou uros).

Fonte das Meigas e Fonte da Piolla

Son coñecidas as augas polas súas propiedades salutíferas e sandadoras, así como pola súa capacidade de limpar e purificar, de aquí que propongamos que os nomes destas fontes espallados polo noso territorio proveñan do latín:

1. Aquas medicas > augas meigas. De onde sae o nome das fontes das (augas) meigas, caracterizadas polas súas propiedades medicinais, non motivado pola aparente xuntanza nelas de bruxas para facer aquelarres. Certo que o nome das meigas (bruxas) tamén provén do latín medicas, "sandadoras", como temos sinalado noutra ocasión ("Meigas médicas", Arqueotoponimia 2008), mais bastou que unha profesión estivese desempeñada por mulleres para que pronto se degradase ou se perseguise: meiga (bruxa) / médico (doutor).
2. Piacula ou piaculum, "ritual de limpeza e purificación" > *Pialla / *Piallo > Piolla / Piollo. Nada que ver pois cos parásitos chamados piollos, aínda que estes axudaran á reetimoloxización popular do nome. Pensamos que nas Fontes da Piolla ou dos Piollos, ou Piollosa, levaríanse a cabo rituais especiais de lustratio ou purificación, máis que simple hixiene.

Trátase entón de nomes cunha cronoloxía latina que indican a existencia de fontes miraculosas ou santas xa dende un pasado remoto.

A Baiona e os castella tutoria de Gallaecia

Agochadiño no parapeto do castro de Bermui (As Pontes de García Rodríguez) atopamos un deses microtopónimos que explicitan o rol dos castros da Idade do Ferro como bastións defensivos e lugares dende onde se exercía o control económico e político do territorio circundante (v. tamén o caso de Alcaiás).

A Baiona, posto que fai referencia ó parapeto ou ó propio castro, parécenos que podería provir do latín bajula - bajulona, "tutela, protección" (v. tamén bajulare, "rexer, gobernar"), coa preceptiva perda da consoante -l- intervocálica, caída que podería ter sucedido tamén no caso da Bayonne vasca. Neste suposto etimolóxico, que semella o máis verosímil, o castro tería sido un daqueles castella tutoria ós que voltou a poboación galaica buscando refuxio no século V durante a invasión sueva.

O antendito é aplicable igualmente á Baiona de Pontevedra, posto que en 1201 o rei Alfonso IX ó otorgarlle foro á vila de Erízana, e darlle novo nome (Baiona), puido telo escollido dentre os topónimos da contorna: "et impono eidem villae de novo nomen Bajonam". Deste xeito a hipótese de Ferreira Priegue non estaría acertada. A investigadora sostén que este nome de Baiona fora tomado da Baiona vasca, xa que "es un nombre propagandístico y augurativo, típico de la repoblación urbana que rebautizaba las Valencias y Florencias de nueva planta, en un deseo de emular el prestigio de las originales" (Galicia en el comercio marítimo medieval, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1988); a devandita hipótese vense abaixo ó non ser de aplicación ó castro da Baiona de Bermui (As Pontes de García Rodríguez).

Corazón

Derivado do verbo latino coriare, "guarnecer, revestir", nun sentido arquitectónico ou relativo á indumentaria. Na nosa opinión, deste étimo proceden coraza e coroza. Esta última é definida polo Dicionário Estraviz como:

(1) Capa feita de junco ou de palha para proteger-se da chuva.

(2) Capa de juncos que vai do pescoço até à metade da perna para se proteger da chuva.

(3) Proteção feita de juncos com a feitura de um telhado para a vaca recém-parida.

Monte Corazón, defensa natural do castro de Freón. (C) Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Voo Americán de 1956-57.

O orónimo Monte Corazón atopámolo no borde leste do castro de Freón (Arteixo), formando un contraforte natural do espazo castrexo. Supoñemos polo tanto que foi este o motivo que deu lugar á denominación, xa que o monte protexe o recinto dese lado como se fose un parapeto. Non ten moito que ver, entón, có termo homófono corazón, que designa o órgano que bombea o sangue, pois según parece este procedería do latín cor, cordis.

Sentímonos orgullosas e moi felices de contribuír con estoutro topónimo do amor ós futuros artigos das revistas dominicais que periódicamente tratan sobre a erotoponimia, xa que, logo, os nomes de lugar caracterizados polo seu aparente erotismo xa comezaban escasear, e estar un pouco vistos: Cariño, Carantoña, Bicos, Vilamor...