Na procura da arca perdida de Ilduara Eriz

Respecto da famosa donación da condesa Ilduara Eriz ó mosteiro de Celanova (ano 938) tiñamos falado xa das pezas de xadrez que se mencionaban nela co nome de "arrodomas", segundo costume da época entre os que non estaban familiarizados co xogo de estratexia, das que oito chegaron ata nós, e hoxe en día consérvanse integrando o chamado Tesouro de San Rosendo (Catedral de Ourense).

Las redomas iraquíes de Ilduara - Arqueotoponimia, 2016.

La condesa gallega Ilduara Eriz, propietaria del ajedrez de cristal del monasterio de Celanova (Ourense) - Arqueotoponimia, 2022.

Desta vez imos tratar doutra peza relevante desta mesma donación "a nauicella bizath", citada xunto coas redomas.

A nauicella bizath de Ilduara

O significado do termo bizath ata o de agora permanecía na máis absoluta escuridade. No contexto dunha donación de obxectos valiosos que estaban destinados a seren utilizados como adornos dos relicarios ou no servizo da misa, a nauicella sería, literalmente, unha pequena caixa, unha arquiña (v. p. ex. "naveta para insienso" = caixa, doc. de 1775 do arciprestazgo de Nemancos). Atopamos o significado de bizath, adecuado ó contexto relixioso e adaptado ó obxecto, que tería un destino litúrxico, fornecido no termo persa e árabe bayyat / biyat que ten dúas acepcións:

1. "acordo, alianza, pacto"
2. "templo, igrexa"

Notamos que o yim árabe, cun son [dzi], foi grafado co z medieval do galego-portugués, que é a mellor opción pois representaba tamén un son africado postalveolar sonoro. O árabe biyat amosa inflexión por imela, que pecha o a conservado no persa. A proposta de F. Corriente (Dictionary of Arabic and Allied Loandwords, 2008), que vencella bizath co árabe bisat, "tapiz", ha descartarse por non ter en conta o son africado que está a ser representado polo z.

Como primeira hipótese, pois, barallamos a posibilidade de que a nauicella tivese forma de templo en miniatura; sendo moi habituais os relicarios medievais en forma de arcas que imitan templos coas súas columniñas.

  Definición de bayyat / biyat no Dictionary Persian / Arabic / English, de Francis Johnson, 1852.

Doutra banda, chamamos a atención sobre as reducidas dimensións do fragmento de pórfido verde da ara portátil de San Rosendo (Tesouro de San Rosendo - Celanova). Unha das crenzas máis importantes do cristianismo é a da existencia dunha Arca da Alianza onde se gardaban as táboas de pedra cos mandamentos fornecidos por Deus; pois ben, o fragmento de pórfido verde do altar portátil de San Rosendo de Celanova podería terse considerado unha reliquia das Táboas da Lei, chegada a Gallaecia nunha arquiña bizath ou "Arquiña da Alianza" que acabaría pertencendo a Ilduara Eriz. Cecais, aínda que como veremos a continuación non é nin sequera necesario supoñer isto, posteriormente á donación da condesa, trasladaríase a pedra de pórfido ó altar portátil que vemos hoxe, prescindindo da nauicella (arca).

Altar portátil de Celanova 26x18x4 cm. (C) La Región, 19/10/21: "El CSIC pone el foco en el ajedrez de la Catedral de Ourense", artigo de José Paz.

Mais a comprobación de que na Etiopía usan dos tabots ou réplicas da Arca da Alianza como aras portátiles, coa mesma forma e tamaño que a do chamado altar portátil de San Rosendo, lévanos a propor que a nauicella bizath ou Arquiña da Alianza de Ilduara fora unha destas réplicas, un tabot que o abade Pedro posteriormente consagraría a San Rosendo, engadindo o texto do reverso, a adicatoria do anverso (OB HONOREM SANCTI SALVATORIS CELLENOVENSIS RUDESINDUS AEPISCOPUS PETRUS ABBA ME IUSSI FIERI), e renovando a súa decoración coas láminas de prata nielada.

Tabot etíope do Linden Museum. (C) Wikipedia.

No cristianismo etíope, a identidade entre o altar portátil e a Arca da Alianza fora un tema moi controvertido, tal e como se pode ver na bibliografía: Leonardo Cohen, The Missionary Strategies of the Jesuits on Ethiopia (1555-1632), 2009. Varios viaxeiros da antigüidade describiron os tabots etíopes e a súa función: "Os abisinios aínda celebran a misa sobre pequenas caixiñas chamadas tabot, que significa Arca da Alianza" (Baltasar Telles: Travels of the Jesuits in Ethiopia, 1710).

Existe un forte tabú na relixión ortodoxa etíope sobre a visión dos tabots, que só estaría permitida ó clero (1): o British Museum ten retirado as fotografías dos seus once tabots da súa web, e anda en conversacións para retornalos a Etiopía. Nós podemos amosar o de Celanova porque, aínda que moi probablemente sexa un tabot - navicella bizath (Arquiña da Alianza), leva consagrado a San Rosendo mil anos e non pode probarse que chegase ás mans de Ilduara como resultado dun saqueo, como é o caso dos tabots do British Museum, que proceden do espolio trala batalla de Magdala de 1868.

A identificación da nauicella bizath (Arquiña da Alianza) de Ilduara co altar portátil de San Rosendo ven refrendada por algún texto altomedieval europeo no que se insiste no vencello entre a pedra do altar portátil, a estela de Xacobe e a Arca da Alianza: é unha oración illada do Sacramentario Gelasiano, do século VIII, "Singulare illud repropitiatorium", estudada por Jean Magne (v. Eric Palazzo: "Les mots de l'autel portatif", 2019). Ó mesmo tempo, na Biblia dos Septuaginta, co termo hilasterion defínese a Arca da Alianza como altar do sacrificio. Semella que a cualidade de ser a Arca da Alianza o altar fora un dogma ben antigo que non chegou a se consolidar na Igrexa occidental.

Xa levamos dous elementos identificados léxicamente da donación orixinal de Ilduara Eriz, que se conservaron ata hoxe no Tesouro de San Rosendo: as pezas de xadrez (arrodomas) e a Arquiña da Alianza (nauicella bizath). Congratulámonos da exitosa custodia de alfaias de tan extraordinario valor histórico durante algo máis dun milenio.

(1) Unha prevención semellante pode lerse no envés da ara de San Rosendo: ESSE DECET CLARAM VITAM VENIENTES AD ARAM = convén que os que se acheguen á ara leven unha vida libre de pecado. Lenda que conecta coa do Santo Grial, ó ser un cabaleiro de corazón puro o único que podería atopalo.