A boneca como axudanta no Alén do conto marabilloso popular, estudado polo folklorista ruso Vladimir Propp, ten un expoñente clásico no conto de "A fermosa Basilisa" (1), nena que queda orfa, mais será axudada na súa viaxe iniciática polo espíritu da súa nai albergado nunha boneca que esta lle entrega á filla pouco antes de morrer. As tarefas que terá que atender a nena, auxiliada pola sabiduría da boneca, son as típicas tarefas imposibles que adoitan aparecer nestes antigos relatos de tradición oral: ir na procura do lume, barrer e limpar, preparar a comida, lavar a roupa, separar o millo do trigo, e as sementes de adormideira da terra. A tarefa de ir na procura do lume é indicativa da profunda antigüidade deste relato, pois implica que aínda non estaba xeralizada a técnica de prender lume, polo que de apagarse o lume dun fogar, había que ir procuralo a outro (neste conto, ó fogar da bruxa Baba Iaga).
Figuriña de Venus paleolítica de Mal'ta (Siberia) - 23.000 BP. (C) Museo do Hermitage.
Pensamos que a boneca como axudanta no Alén dos contos marabillosos (cfr. algún caso máis no estudo de Avard Jivanyan: "Anthropomorfic Dolls as Otherworldly Helpers in the International Folk Tale", 2018; e en Propp, As raíces históricas do conto, epígrafe sobre "As bonecas") tivo unha base real, tal e como supoñía Propp para os elementos dos contos marabillosos. Non é porén un motivo meramente fantástico. Pódese evidenciar a súa existencia real na práctica de se acompañar os defuntos, na súa viaxe ó Alén, de bonecas máxicas portadoras do propio espíritu do defunto ou dun espíritu axudante, como as bonecas ushabti exipcias.
No Libro dos Mortos exipcio hai unha pasaxe na que o defunto se dirixe así á súa boneca: "se eu me vexo obrigado a realizar algún dos traballos que se levan a cabo no Alén, se eu nalgunha ocasión teño que sementar os campos, encher os canais de auga, trasladar as areas dende o leste ó oeste, entón ti dirás: Aquí estou!" (Max Von Boehn: Dolls and Puppets, 2020). Vemos pois á boneca ushabti como serventa / axudanta do viaxeiro do Alén, e tamén os cometidos ou tarefas imposibles que se vencellan a este lugar mítico, tal e como aparecen reflictidos nos contos marabillosos.
No traballo de Paul B. Pettitt, "The Living Dead and the Dead Living: Burials, Figurines and Social Performance in the European Mid Upper Palaeolithic" (2009), destácase o posible contexto funerario das figuriñas chamadas Venus paleolíticas que foron atopadas en fosas.
Correlación entre as figuriñas de Venus e lugares de enterramento. (C) Pettitt.
Doutra banda, xa era coñecido o contexto funerario das figuriñas paleolíticas antropomorfas de Mal'ta (Siberia).
Semella posible que as figuriñas do Paleolítico atopadas en contexto funerario fosen bonecas portadoras da alma / espíritu, bonecas axudantas no Alén. O que implicaría a crenza no Paleolítco nunha vida máis aló desta. No estudo de Lbova indícase que algúns investigadores cren que as figuriñas de Mal'ta representan ós mortos. A devandita afirmación non resulta nada precisa pois pode referirse simplemente a que son unha lembranza dos defuntos, sen que se estea a considerar as figuriñas como representacións que aloxan o espíritu do defunto na súa viaxe ó Alén, como veremos.
Dito costume teríase conservado nos contos populares rusos como o de "A fermosa Basilisa"; conto no que a boneca axudante é interpretada por Clarissa Pinkola Estés como unha externalización da intuición ou do espíritu da protagonista (
Mujeres que corren con los lobos, 1992). E así consideramos nós á boneca axudanta.
É chamativo que prácticamente tódalas figuriñas de Mal'ta estudadas por Lbova, cando o sexo se pode determinar, sexan sempre femias. Pensamos que poderían ter coexistido dúas formas de representación do defunto: unha que o representaría sendo fiel ó seu aspecto, tal e como se desprende da análise de Lbova das figuriñas infantís de diversas idades, e outra na que se representaría o seu espíritu na nai-boneca, que gardaría a alma do defunto como se fose o seu fillo.
Un interesantísimo dato nolo aporta María Alonso Echanove respecto do costume funerario do pobo ostiaco (Siberia): "entre os ostiacos de Obdorsk, as mulleres emparentadas co defunto fan unha boneca á súa imaxe, á que visten, lavan e alimentan tódolos días durante dous anos e medio, se o defunto é home, ou dous anos se é muller; levándoa despois á tumba. Se o morto era un home a viúva deita a boneca ó seu carón" (Van Gennep:
The Rites of Passage, 1960, px. 150). O lapso de tempo dos dous anos correspóndese ó tempo que lle leva ó defunto chegar ó seu destino, tras atravesar un territorio perigoso cheo de obstáculos, que ven ser o mesmo lugar que aparece nas aventuras dos contos marabillosos estudados por Propp.
Bonecas funerarias ostiacas (século XIX). (C) Murashko et al.
Nun artigo de Olga Murashko ("Burials of Indigenous People in the Lower Ob Region", 1996) profundízase no estudo dunha necrópole ostiaca do século XIX excavada previamente por Yanovich, e descríbense as figuriñas das bonecas: "as figuriñas antropomorfas de madeira son un elemento común do inventario de tódolos enterramentos [...]. Están vestidas, e no lugar de caras teñen pracas metálicas de estaño. Yanovich nas súas descricións denominábaas polo seu nome ostiaco: sidyryan ou sonchat. Estes pequenos ídolos foron feitos a man en lembranza dos mortos, como refuxio temporal para a súa alma. Nas tumbas ían situadas xunto á cabeza do defunto, preto dos pratos".
No Aquén, a boneca compórtase de forma idéntica. Na África as bonecas de fertilidade aínda continúan a ser portadoras da alma dos futuros fillos. As bonecas
akwaba ou
akuaba dos asante (Ghana) serven "como lugar onde se aloxa un ser espiritual, unha alma que se atopa nun estado transicional entre o mundo terreal e o espiritual. Levar e coidar unha boneca
akwaba é un requisito para que un destes espíritus apareza na Terra como ser vivo, nacendo na familia da xoven nai" ("
A German Perspective on the Akuaba Doll in the Museum Fünf Kontinente Munich").
Polo tanto a boneca como representación da nai pode ser portadora da alma ou espíritu do seu fillo en calquera dos dous estados transicionais do ser humano, cando viaxa ó Alén, ou cando volta ó Aquén.
_______________________________________
(1) "A fermosa Basilisa" é un conto que na clasificación ATU inscríbese no tipo 510 "Cinderella". No conto de "Cincenta" a boneca de Basilisa, na que se encarna o seu espíritu guía, é substituída polo máis moderno equivalente da fada madriña. Ter isto en conta axudará a abrir o abano de contos que encaixan no prototipo da boneca como axudanta no Alén. Outros axudantes que trata Propp en As raíces históricas do conto son a aguia e o cabalo. Resulta moi evidente, especialmente no caso do cabalo, que estes animais prestan un servizo de transporte do defunto na súa viaxe ó Alén: "Negelein ten toda a razón cando di que o costume de entregar un cabalo ó heroe que morre é a consecuencia das súas funcións de transportador, de porteador"; comportándose, en definitiva, como psicopompo que traslada o espíritu do defunto ó Alén.
No hay comentarios:
Publicar un comentario