Ouxa e As Ouxeas

Nun documento de Montederramo (Ourense) do ano 1205 aparece o zootopónimo e orónimo "Nidum de Ougia", que claramente polo contexto e a fonética ten que ser un derivado do latín aquilam, "aguia". Ter en conta esta evolución atípica ougia < aquilam, non notada ata o de agora, explica tamén por que o peixe chamado raia e aguia de mar é coñecido tamén como ouxa; é así porque tanto aguia como ouxa veñen sendo, como indicamos, resultados provintes do mesmo étimo latino aquilam, a primeira forma moito máis conservadora do vocalismo etimolóxico, e a segunda cunha evolución máis innovadora, con metátese do wau do grupo kw: awgi(l)a > ougea, etc.

Aguia de mar, manta, ouxa, jamanta (< ouja-manta).

Mesmo na obra de Carme Ríos Panisse (Nomenclatura de la fauna y flora marítimas de Galicia, 1977) a investigadora sinala que en portugués uja, con monoptongación do diptongo ou de ouxa, é non só o nome do peixe manta, senón tamén o "nome vulgar de uma ave de rapina, espécie de águia tamben conhecida como corujão". A semellanza entre a rapaz e o peixe percíbese na fotografía.

Outro dos nomes da raia que nos lembra Eloi Saavedra é o de tingo. É ben interesante ver que tamén está vencellado a unha rapaz mítica. Segúndo Carme Ríos Panisse existe gran variación nas formas: estínga, estriga, estigha, estrigha, estinga, estrinque, estrinxa, estrinxe, tinga, tingha, tingho e en asturiano tíngola. A investigadora remite a etimoloxía ó latín striga, "bruxa e curuxa", aínda que non descarte a influencia da raíz xermánica *STENGH, "aguillón" (cfr. o inglés sting).

Pensamos que o topónimo As Ouxeas (Vilamarín - Ourense), que Fernando Cabeza Quiles ten explicado como antropónimo que faría referencia "a varias mulleres alcumadas así por seren fillas dunha persoa chamada Ouxea, Oxea, Uxía, Euxea ou Euxenia" (Toponimia de Galicia, 2008), en realidade podería ser unha variante do ouxa < aquilam, "aguia", que estamos a comentar; un zootopónimo que aludiría á presenza destas aves no lugar. A confluencia entre a posible variante *ouxía < aquila, con desprazamento acentual trala perda do -l- intervocálico, cos topónimos e advocacións provintes do antropónimo Eugenia (Uxía, Ouxea, etc.) fai difícil, senón imposible, solventar a etimoloxía particular de cada caso, mais cremos probable que se teñan producido falsas advocacións por reinterpretación cristianizadora de topónimos previos *Ouxía < Ougia < Aquilam como se fosen Sancta Eugenia.

Castrosoiro e Oroso. Recintos castrexos destinados ó gando

No concello de Oroso e próximo ó límite entre os tres termos municipais do Pino, Oroso e Santiago de Compostela localízase o castro inventariado no PBA chamado A Medorra do Castro, poboado fortificado que se extendía en forma de antecastro ata o punto denominado Castrosoiro, sector que ía delimitado por un foxo aínda perceptible denominado Barreiras (cfr. microtopónimo na folla catastral).

O topónimo Castrosoiro non pode explicarse como un derivado de castro mediante a improbable secuencia de morfemas derivativos *-osorio, senón como unha forma composta de castro máis o antropónimo Osoiro, variante de Osorio, á súa vez, variante por metátese r-s > s-r do nome propio Orosio (ou viceversa). Ó que parece, temos atopado a orixe do nome do concello de Oroso no microtopónimo castrexo Castrosoiro, sendo unha destas dúas formas variante por metátese respecto da outra. Pode desbotarse, polo tanto, a proposta que considera Oroso un fitotopónimo provinte do latín he(d)erosus, derivado de hedera, "hedra".

A documentación máis antiga do topónimo Oroso presenta formas como "eroso" ou "heeroso", que aparentemente cadran coa etimoloxía hederosus, mais se explican polo carácter átono do primeiro o de *Orosio < Osorio, en contacto coa preposición de, e o h- inicial pola recorrente intención etimoloxizante dos escribáns medievais.

"feliglisia sancti martini de eroso" (ano 1214)

"sancti Martini de Heeroso" (ano 1291)

"Herosso de Çima e de Fondo na frigresía de san Martino de Herosso" (ano 1402)

Límite entre os concellos de Santiago, O Pino e Oroso. Ubicación de Castrosoiro.

Edelmiro Bascuas apuntara que as formas como a que atopamos no topónimo Castrosoiro, con metátese do i (Osoirio, ano 960) e Osoyro (ano 1009) tiñan unha certa presenza no galego antigo, e amais engadía que á vista da enorme difusión do nome Osorio en Galicia e Portugal podía darse por segura a súa orixe autóctona (Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002, punto 186). Pola súa parte Leite de Vasconcellos  xa sinalara a máis que posible relación entre os antropónimos Orosius e Osorius, considerando a este segundo como provinte do primeiro (Boullón Agrelo, Antroponimia medieval galega, 2014). Nós pensamos que é xustamente ó revés, posto que o antropónimo Osorio é abundantísimo na nosa documentación, mentras que o nome de Orosio apenas aparece dúas veces. Así, o nome do famoso historiador galaico do século IV, Paulo Orosio, ben podía ser un temprano caso de metátese dende a forma Osorio.

Respecto da discutida etimoloxía do antropónimo Osorio, Bascuas propón o tema uk^wsō, da raíz hidronímica *weg^w, "húmido", co que estarían ligados os substantivos indoeuropeos *uk^wsen, "touro, semental", avéstico uxan, "touro / boi", *uk^wsōr, "a mollada, a rosada" > latín uxor, "esposa". Entre os termos derivados deste tema que significan touro ou boi: galés ych, bretón ouhen, antigo islandés oxi, uxi, antigo inglés oxa, inglés ox, tocario B okso, etc. (Gamkrelidze e Ivanov: Indo-European and the Indo-Europeans. A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture, 1995).

Seguindo a proposta etimolóxica de Bascuas, na nosa opinión o nome de Osoiro como segundo formante do microtopónimo Castrosoiro non sería aínda o antropónimo, senón un adxectivo que estaría a indicar que o antecastro do castro da Medorra estaba destinado a recinto gandeiro (Castrosoiro = "castro dos bois"). Como antropónimo xurdiría do vencello coa posesión e coidado do gando, significando probablemente "torero, boyero", e non "forte como un touro" (Bascuas, op. cit, punto 188.4).