O bocage galego: unha paisaxe cultural propia da Idade do Ferro

Imos extrapolar as características do bocage camerunés de Bamileke (África) á nosa paisaxe cultural de bocage, estudada polo xeógrafo francés Abel Bouhier, o cal consideraba que podería ser a paisaxe antropizada máis antiga do noso país, probablemente de orixe prehistórica. Farémolo a partires da caracterización que Denis Gautier, Dirk Verboven e David Andrew Wardell realizaron no artigo The origins of the Bamiléké hedgescape “bocage”. Development from 1900 to 1960 (European Journal of Geography, 2017), traducindo aqueles parráfos que consideramos relevantes.

O obxectivo é observar a idoneidade deste modelo de terraformación para sociedades gandeiras de xefatura, con altísima dispersión poboacional e que ocupan territorios de clima semellante (atlántico - húmido e temperado), aínda que estean separadas cronolóxicamente por milenios. Do que se desprende a perfección e o grande valor ecolóxico do modelo de ocupación e asentamento.

• A paisaxe do bocage de Camerún está modelada por sebes vexetais que se espallan nunha pauta entrecruzada, dende o fondo dos vales polas abas dos outeiros. As divisións de sebes, valos vexetais vivos ou árbores teñen varias funcións, como controlar o movemento do gando, demarcar as propiedades, fornecer produtos (madeira, forraxe ou froita), preservar a biodiversidade nun medio antropizado, ou como abrigo dos ventos.

Característica paisaxe de bocage na Laracha, dende o Coto de Santa Marta.

(C) Dolores González de la Peña, 2022.

• As primeiras descripcións desta paisaxe por parte dos europeos datan de principios do século XX aínda que amosan que o bocage é previo, non xurde a partires da colonización do país levada a cabo por Alemania e Francia: "Unha densa rede de sebes rodean os asentamentos pertencentes a un distrito (chiefdom = dominio dun xefe tribal). As vivendas, salpicadas entre a vexetación, localízanse no fondo dos vales, preto dos ríos. As casas xunto coas leiras están arrodeadas por divisións vexetais de setos vivos". O botánico Ledermann notou no 1908 sebes de determinadas especies nativas (Dracaena arborea), de fortes raíces, conformando os peches dos cultivos: téñense como indicadores das propiedades, que evitaban as disputas polas lindes pola dificultade que entrañaba quitalas do chan.

Paisaxe de bocage camerunés en Ndé. (C) Google Maps, coordenadas 5.147746, 10.568414.

• Pola investigación etnográfica levada a cabo por Den Ouden sábese que antes da chegada dos europeos o espazo adicado ó asentamento e ós cultivos estaba no fondo dos vales, era un poboamento invisible dende as estradas que percorrían as crestas das elevacións. As terras de cultivo estaban valadas [con sebes vexetais], aínda que non había un sistema para separar os pastos dos campos de cultivo, pois o gando compartíaas estacionalmente ou en rotación, durante a seca. Trátase do mesmo sistema que existe na Galicia de bocage, na que, doutra banda, os castros tenden a ocupar o val e os camiños prehistóricos (divisorias de augas ou camiños naturais) van polo cumio das serras.

Peche mixto con salgueiros e algunha froiteira no bocage de Silvalonga (San Sadurniño - A Coruña).

(C) Dolores González de la Peña, 2019.

• Os elementos vexetais vivos que forman os peches dos bamileke foron coidadosamente seleccionados para a obtención de produtos forestais (ej. froita, madeira para combustible ou construción). En Galicia sucede o mesmo: as especies vexetais que forman as sebes tiveron ou teñen aínda moitas utilidades. Nas zonas onde se plantan viñas as sebes adoitan ser de vimbio (pola súa utilidade no atado tradicional das viñas). Úsanse tamén outras especies que fornecen froitos, como o castiñeiro, as silveiras (moras), ou arbustos aromáticos como o loureiro (v. Paisaxe Galega: Guía de caracterización e integración paisaxística de valados, Xunta de Galicia, 2017).

• A hipótese principal que se baralla para o aspecto do bocage camerunés antes da chegada dos europeos é que o territorio estaba estruturado en grupos dispersos de vivendas que gravitaban ó redor dos centros políticos (os chiefdoms). Un labirinto de sebes arrodeaba a residencia principal do xefe. Os espazos baleiros entre os chiefdoms eran zonas polas que loitaban os reinos rivais. A descrición semella idéntica á paisaxe de bocage en torno ós castros galegos, que aínda pervive na súa forma agrarizada, e, nalgunhas ocasións, no rexistro arqueolóxico baixo a forma primitiva da que deriva, a revolta (v. As revoltas dos castros: o caso das Quenllas do Forno). Tamén a alta densidade e grande dispersión polo territorio dos nosos poboados do Ferro pode equipararse ó factor densidade / dispersión do poboamento bamileke.

• Para os investigadores, os clústers illados dos asentamentos bamileke, invisibles no fondo dos vales, xustifican a facilidade coa que os colonos xermanos penetraron no territorio a pesares de estar densamente poboado, xa que eles movíanse polos camiños das crestas, vías naturais de tránsito. Cecais este punto poida poñerse en relación coa colonización romana de Galicia.

• A pacificación dos diferentes reinos á chegada dos colonos franceses acelerou o crecemento da poboación. A presión demográfica favoreceu o desprazamento da mesma cara ás abas dos montes manténdose o sistema de apropiación e delimitación das terras mediante sebes: o bocage xeneralízase.

• Un punto moi interesante é o das consecuencias da colonización, que leva a un aumento da presión poboacional sobre o territorio, ó meu modo de ver debido á súper explotación do mesmo por parte dos colonos (plantacións de café, reforestacións con eucalipto - o "white man tree"), o que conduce á emigración. Sen dúbida o caso pode equipararse ó ocurrido en Galicia en dúas ocasións (romanización e explotación territorial moderna e contemporánea), aínda que pola miña parte non teño coñecementos suficientes no ámbito da xeografía de poboacións para analizar o desencadenante último, se é que o equilibrio poboacional se mantiña na era precolonial bamileke grazas as loitas tribais, que deixaron de producirse coa pacificación colonial (como afirman os autores), ou é que os procesos coloniais, invasivos, levan o xermolo da destrución.

• O papel da Igrexa na reagrupación territorial foi determinante. Na súa tarefa evanxelizadora atoparon o mesmo problema que en Galicia: as vivendas estaban tan diseminadas que era imposible instalar tantas capelas e promoveron ante as autoridades unha nova forma de división territorial (cfr. o proceso de formación da división parroquial propia de Galicia).

• O entramado de sebes que conforma a paisaxe de bocage é moito máis denso nos poboados (centros políticos e relixiosos), e vai perdendo forza a medida que se alonxa deles cara á periferia. Os xefes ordenaban ós granxeiros a construción da rede labiríntica de valos vexetais e sebes có obxecto de conducir ó gando ós pastos comunais dos montes, dende os poboados sitos na parte baixa dos vales.

• A colonización tivo como efecto un incremento da poboación, coas consecuencias seguintes: reducción dos pastos, ocupación das terras baleiras entre os chiefdoms, fragmentación da propiedade (minifundio), agotamento do sistema tradicional que combinaba agricultura e gandeiría. Segundo os autores, facíase necesario promover o éxodo do rural e novos sistemas de produción "máis avanzados" [sic].

• Aínda que dun modo difuso, os autores semellan atribuír un novo incremento da conflictividade social a algún factor alleo ó proceso colonial: tras a II Guerra Mundial a conflictividade aumenta, o cultivo a gran escala do café e as súas compañeiras (as árbores de sombra) nesta zona de Camerún, ocupando preto do 50% das terras, acaba có sistema económico tradicional. Procúranse beneficios económicos inmediatos (cash) coas plantacións de café: a cabana gandeira diminúe e aparecen enfermidades epizoóticas, diminúen as terras adicadas ás colleitas e ós pastos. Desaparece a paisaxe de bocage tradicional que delimitaba cultivos e pastos. O mecanismo é o seguinte: nas terras dispoñibles para os cultivos priorízase ó café e redúcense os terreos adicados ós cultivos alimentarios, os cales entran en produción intensiva mediante rotacións nas poucas terras adicadas a eles, có que o gando queda excluído do ciclo de aproveitamento da terra.

Conclusións

Vese como o bocage ou compartimentación do territorio mediante sebes ou valos vexetais xurde naquelas sociedades tribais atlánticas (de clima temperado) e base económica gandeira, artelladas políticamente en torno a asentamentos principais, que amosan grande dispersión entre eles, e dende os cales se exercía o poder político e relixioso. No caso de Galicia temos que retroceder, para atopar este contexto, á Idade do Ferro e á cultura castrexa. Martín Fernández Calo fornece evidencias de ter sido unha sociedade de xefaturas sen Estado, procedente do substrato da Idade do Bronce (Xenealoxía do poder local galaico na Antigüidade, tese de doutoramento, Santiago de Compostela, 2020, px. 559).

Rede de revoltas no entorno do Castro de Meitufe (Ordes), con gran parte delas agrarizadas no sector leste.

O sistema das revoltas (do que procede o bocage), se seguimos as pautas do artigo estudado foi non só un medio de acubillar o gando, senón tamén de conducilo a determinados enclaves (pastos, bebedoiros), dato que se conserva no noso folklore dos mouros nas innumerables mencións a galerías polas que os mouros levaban o gando a beber ó río (Mar Llinares García en Mouros, ánimas y demonios, px. 72, menciona os tuneis no Castro de Beres - Cabana de Bergantiños, Castro de Viladonga - Outeiro de Rei, Castro de Francos - Brión, Castro de Visantoña - Melide e Castro de Suevos - A Baña).

O proceso de formación desta característica paisaxe galega iníciase, pois, na Idade do Ferro ligada ó entorno dos castros, á proliferación de castros que leva á castración do territorio (CASTRO < raíz paleoeuropea k̂es, "cortar, parcelar o territorio"). A posterior transformación da paisaxe de bocage, ou a súa reutilización como agras, non notada ata ó de agora, foi o que levou a Bouhier a establecer como certo xustamente o contrario, que as agras foran a paisaxe fundamental de Galicia, propoñendo que cecais o sistema de agras tivo a súa orixe nos aterrazamentos castrexos. Bouhier, porén, limitou na súa análise da paisaxe o bocage á zona das Montañas Setentrionais con intrusións na zona da Galicia de agras, e aínda que o consideraba unha tipoloxía ben antiga non chegou máis que a intuír que a súa extensión puido ser maior no pasado.

Mapa unificado (a partir do mapa das paisaxes agrarias de Galicia, de Bouhier): en cor rosa sinálase o territorio de bocage tras unificar a zona das Montañas Septentrionais e a de agras mesturadas con peches.

A trabe de ouro e a trabe de alquitrán

Os límites do mundo na xeografía mítica de Galicia

Case cincuenta anos despois de que Antonio Blanco Freijeiro formulase o reto que moveu ó profesor Fernando Alonso Romero á escritura do seu artigo "El folklore gallego sobre la viga de oro: su origen y significado" (Anuario Brigantino, 2009), o enigma segue, ó meu ver, sen se resolver totalmente.

A escueta análise de Blanco Freijeiro fora a seguinte: na "leyenda que habla de dos trabes o vigas enterradas, la una de oro y la otra de azufre, carbón o asfalto [...] tenemos ya nítidas alusiones al Infierno y al eventual fin del mundo que esas vigas sostienen. Las dos vigas, como sugiere Isidoro Millán, pueden tener relación con el mitologema céltico de las dos columnas que soportan el cielo" ("Petróglifos de Pontevedra", Bellas Artes, 1975, nº 42).

O profesor Alonso Romero, nesta única exégese ampla sobre o mito galego, quédase curto (xa o di el mesmo, que o seu traballo naceu antes de tempo):

1. Fornece moita información sobre o mito, mais limitada ó tema da trabe ou viga de ouro, desligándoo do da grade de ouro, có obxecto, semella, de reducir o mito da trabe exclusivamente a Galicia para cadrala coa súa hipótese da orixe sueva da lenda: "la gran mayoría de las leyendas sobre la viga de oro se encuentran en la zona norte de Galicia [...] y que sepamos  ninguna en Portugal [...]; tampoco encontramos estas leyendas en el foklore salmantino, ni en el extremeño". "Es una leyenda que se encuentra exclusivamente en una zona del Noroeste de España en un territorio en el que se establecieron pueblos germánicos; sobre todo los suevos en el siglo V d.C.". 
2. Entre as posibles explicacións á orixe do mito que enumera, adica o máximo espazo argumental á que filia o mito dentro do mitoloxema da árbore como pilar do mundo, axis mundi ou pilar cósmico, coñecido como Irminsul entre os saxones ou Yggdrasil (o freixo) na mitoloxía nórdica. "Aquí se rindió culto al árbol Iggdrasil, probablemente debido a los suevos que ocuparon el extremo noroeste de España".
3. Non adica nin unha soa mención ás famosas Columnas de Hércules no seu estudo, no que, no apartado referente ós pilares cósmicos, rexistra: as Columnas de Roldán (Alemania), as Columnas de Thor (Suecia), as Columnas de Athelstan (entre os saxóns), o monte Atlas (entre gregos e libios), o monte Teide (na mitoloxía guanche é sustentador do ceo), as Columnas de Xúpiter (na Galia e Inglaterra), o pilar Skambha (na India). Evidentemente, a ausencia podería xustificarse por non seren as Columnas de Hércules propiamente pilares sustentadores do ceo, senón límites do mundo: os marcos de Hércules.

Dous atlantes (titáns - mouros) sosteñen o mundo na basílica de San Martiño de Mondoñedo (Foz - Lugo).

(C) Andregoto Galíndez, 2018.

A nós parécenos que a orixe da lenda galega da trabe / grade de ouro, limitada á fachada atlántica da Península Ibérica, con epicentro no seu extremo noroeste, ten que ver precisamente có milenario mito das Columnas de Hércules, situadas segundo as fontes históricas máis antigas no lonxano occidente da ecumene, nun punto indeterminado do Atlántico que ben puido ser o Finisterrae galego, o que explicaría o arraigamento do mito nesta zona e, por suposto, o propio topónimo Fisterra. Pero... que eran as Columnas de Hércules na antigüidade?

Grades ou trabes?

Fernando Alonso Romero non inclúe as lendas da grade de ouro no seu estudo por ter a palabra distinto significado, e atopar que os contos sobre as grades e as trabes van asociados a lugares diferentes: mentras que trabe significa "viga" e as súas lendas vencéllanse sobre todo ós outeiros e castros (seguindo a Taboada Chivite), grade (e aquí fornezo a definición do diccionario da RAG, porque a do profesor está errada) alude a unha "ferramenta de labranza, con forma de grella (cadrada) de madera ou ferro, e con dentes na súa parte inferior, para desfacer os terróns", e as lendas das grades de ouro aparecen ligadas sobre todo, segundo o profesor, a simas, pozos e ríos.

Nós consideramos que ámbolos dous son termos equivalentes dentro da topografía da xeografía mítica. Trabe gardaría o significado de viga, marco ou columna; mentras que grade conservaría mellor a cara significante, ó ser presuntamente corrupción ou adaptación do vello nome que tiveron as Columnas de Hércules na antigüidade: Cades Herculis ou Gades Herculis. Obxectos ou elementos míticos que, como veremos, non se sabía moi ben que eran nin onde estaban, mesmo na máis remota antigüidade.

Tendo esta prevención en conta, podemos ver que a lenda máis antiga sobre a trabe de ouro non é a que recollera George Borrow nos Ánxeles de Brión (segundo Alonso Romero); é, en realidade, a do achádego dunha grade de ouro nun outeiro (non na esperable sima ou pozo). Fora no Outeiro da Nossa Senhora dos Milagres de Pedrogão Grande (preto de Coimbra) segundo indicou Miguel Leitão de Andrada no século XVII: "Como o gago da torre, que dizia achara naquelle outeiro de nossa Senhora dos Milagres huma grade de ouro mociço" (Miscellanea do sitio de N.Sa. da Luz do Pedrogão Grande, Miguel Leitão de Andrada, 1629).

As Gades de Hércules en Galicia

Ranulph Hidgen no século XIV explicara como o nome de Gades / Cades aplicárase a moitos dos pilares que sinalaban os límites do mundo que non se podían ultrapasar, en lembranza dos primeiros que puxo Hércules en Gades. O cal pode ser certo ou non. Chama moito a atención a proliferación de Gades / Cades nos mapas medievais: nun deles marcáronse ata os catro puntos cardinais como Gades Herculis, Gades Alexandri,  Gades Varacis e Gades Gamel (Conquest Landmarks and the Medieval Word Image, Stephen McKenzie, 2000); noutro mapa figura Gades Liberi Patris (Gautier Dalché, "Mappae mundi antérieures au XIIIe siècle dans les manuscrits latins de la Bibliothèque nationale de France", 1998).

As Columnas de Hércules xa eran lenda ou mito en tempos de Platón (s. IV a.C.). Segundo o filósofo, foran creadas por Hércules cando separara Europa de África, no mesmo terremoto que provocara o tsunami que asolagou a Atlándida. Vese que o mitoloxema e antíquisimo pois intégrase na mitoloxía ctónica da formación do mundo, na que Hércules asumía o papel de creador da forma do mundo, como os Titáns ou os nosos Mouros (xigantes).  A lenda de Platón enlaza tamén coas das nosas cidades asolagadas, situando o nacemento do mito da Atlántida na nosa costa.

Máis tarde, Estrabón, respecto da localización das Columnas, indicaba que algúns pensaban que eran os promontorios que forman o Estreito, mentres que outros creían que estaban en Gadeira, e outros, que estaban máis aló de Gadeira ("está claro, polo pasaxe de Estrabón, que a ubicación orixinal das Columnas nunca se coñeceu" - McKenzie, px. 127).

Ben sexa porque na Idade Media chegou a usarse o termo Gades / Cades para nomear xenéricamente todos os límites do mundo, como indicaba Hidgen, ou ben porque se perdeu case totalmente o coñecemento da ubicación da Gades Herculis en Galicia, o caso é que algunhas poucas fontes sitúana no noso país.

• Iohannes Ganivetus no século XVI fala de que Hércules en Hispania formóu un consello de expertos astrónomos a carón do mar, e que baixo a liña eclíptica solar mandou erixir una alta torre, á que chamou Gades; esta torre aínda permanece, e é chamada polos habitantes Le Castel Pharaont, ou a Torre de Hércules (Amicus Medicorum, 1614).
• Na chamada Crónica Pseudoisidoriana (século X) que semella versionar a Orosio, fálase dun Altum Petron situado no segundo ángulo da Península que forma Galicia; ó que os autores chaman Gades Herculis e está orientado cara Britania.

Manuscrito da Crónica Pseudoisidoriana na Biblioteca Nacional de Francia: as dúas primeiras liñas do visor lense como "[secundus angulus] versus Gallitia, ubi Altum Petron dicitur quod auctores Gades Herculis uocant, Britannia aduergens".

O mito da trabe / grade de ouro como mitoloxema cósmico

Tamén tratada con moito detalle por parte de Alonso Romero esta suxerente posibilidade, indica o profesor que "para estar seguros de que la leyenda de la viga de oro posea un componente astronómico, necesitaríamos comprobar su orientación en todas sus versiones legendarias, cosa que no hemos hecho, y verificar si sus extremos señalan algún punto determinado del horizonte en relación con alguna fecha significativa del orto u ocaso solar". Coido que non é necesario ser tan escrupulosos, senón que bastaría con atopar a lenda perfecta.

A lenda propia que mellor manifesta a relación entre o mito da trabe / grade de ouro e o percorrido ou movemento solar visto dende algún punto da Terra é a que recolleu Xosé Manuel González Reboredo en Rendar (Oincio - Lugo). A lenda vai dunha chave de ouro que abre unha porta de bronce; nós considerámola variante evidentísima polo que se verá de seguida. "Os meus tíos aínda estiveron cavando no Castro de Santa Cristina, pois un home da vila falou cun mouro de Xerusalén que lle dixo que os seus antergos eran do Castro de Santa Cristina, e que nel, ao saír o Sol, había que mirar onde marcaba cós raios; alí había unha porta de bronce que tiña dentro unha chave de ouro, pero había que andar con xeito, pois se os raios de sol daban nel, queimaríase o que estivese diante" (Lendas galegas de tradición oral, 2014). A lenda é interesantísima, pois vencéllase á creenza nas ianuae caeli ou portas celestes por onde saía e logo entraba o sol ó iniciar e finalizar o seu percurso diario (v. no blog o artigo adicado ó noso immram: Navigatio ab Stella Obscura). Habería, pois, unha porta de ouro, e outra escura, a do ocaso, que xustifica a expresión mítica "de alquitrán".

A maiores, temos o texto xa citado de Jean Ganivet que apunta a unha ubicación astronómica, baixo a eclíptica, na construción da Gades da Torre de Hércules. O poeta romano Estacio tamén deixara escrita a relación entre o punto denominado Gades e o curso solar, concretamente semella que é o lugar onde se refuxia o Sol no ocaso: "Solisque cubilia Gades".

Das hipóteses baralladas por Alonso Romero semella que é esta, a de ser un mito de orixe xeográfico baseado nas primitivas observacións astronómicas, a que mellor se adapta as evidencias históricas e folklóricas que levamos comentado. Di o profesor que "os los límites espaciales del territorio de la tribu local se medían tomando como punto de referencia el castro en el que se habitaba y desde el que se observaba el recorrido del Sol. Así, el castro era como un centro cósmico, un centro del mundo de esa tribu y del territorio que se podía abarcar desde él".

A lenda, como tantas, ten base real. As trabes ou grades de ouro e alquitrán non son, porén, axis mundi ou árbores sagradas (postes centrais) que sosteñen o mundo, senón puntos astronómicos que indican a posición na que xurde e se oculta o sol, vista dende un asentamento humán na Terra, e que marcarían, na antiga concepción do mundo, os límites do territorio habitable.

Boicentril

Hai certa discrepancia sobre a ubicación do castro que gobernaba o druida celta Boicentril, personaxe creada por Francisco Tettamancy na súa obra de 1912 titulada Boicentril. O druidismo e o celtismo gallegos. A epopeya irlandesa. Se foi chefe do castro de Cañás ou do castro de Ameás, ambos pertencentes ó concello de Carral e situados moi próximos entre eles.

Dicía o propio autor nos apéndices ó poema que "no promedio das parroquias de San Xoán de Sergude, San Vicente de Vigo e Santaya de Cañás (concello de Carral, provincia da Cruña) aséntase -xa máis adentro da de San Vicente- o Castro nomeado Boicentril. Conta a tradición que o moimento dito chámase d'este xeito porque n-él tivo a súa vecindade a familia arrotreba, cuxo xefe nomeábase Boicentril".

Se seguimos as indicacións de Tettamancy, o castro de Boicentril ha ser o de Ameás, que xa cae dentro da parroquia de San Vicente de Vigo (1). Doutra banda, non atopo estudos sobre o nombre do castro e o nome do druida, polo que deduzco que se considera inventado polo autor?  É falsa, entón, a tradición popular que refire Tettamancy, na que se atribúe o nome do castro ó nome do heroe fundador do mesmo?

Na nosa opinión non sería estraño que o autor versionase no seu poema unha breve lenda recollida na contorna, que explicaba o topónimo Boicentril polo nome do fundador epónimo do castro. Son moi frecuentes dentro da etimoloxía popular este tipo de explicacións, que no ámbito irlandés constitúen un xénero literario por se mesmas: o das dindsenchas.

Microtoponimia Boicentril e Penedo Boicentril ó redor do castro de Ameás segundo as fichas catastrais do Visor PBA da Xunta de Galicia. (1) Castro de Cañás, (2) Castro de Ameás.

A existencia do microtopónimo Boicentril no entorno do castro de Ameás lévanos a soster, por imperativo da evidencia, que esta obra de Tettamancy está baseada nunha lenda tradicional, como indicaba o propio autor; lenda na que se desenvolve o xénero literario das etimoloxías populares, fornecidas polo pobo sen moita máis base que o mito, e tan semellantes ó xénero irlandés das dindsenchas. O que si sería da colleita do autor é, na aclaración que fai, o etnónimo arrotreba, pois vemos imposible que se transmitise na tradición do pobo o nome dunha tribu de hai 2.000 anos mencionada polo historiador romano Plinio que non está nada claro se era correcto (ártabros ou arrotrebas?).

(1) Tal e como sostén Pablo Fernández Ans en Os Ans de Tellado. Xenealoxía dun apelido, 2017.

Mantiñán, Coto Martíns e Santa Marta: derivados do deus romano Marte

O nome de lugar de Mantiñán (A Laracha) puido ter sido un Martiñán, como no caso do topónimo Martiñán de Lugo, que conservou as dúas pronunciacións, con -r e con -n, como evidenciou Amable Veiga Arias (Algunas calas en los orígenes del gallego, 1983). Chegamos a esta conclusión, non só pola dobre pronunciación do Martiñán de Lugo, senón tamén ó observar a proximidade do río de Mantiñán ó Coto Martíns (Castro de Santa Baia - A Laracha), onde poderían existir os restos dun campamento romano ó redor do castro. Parécenos que Mantiñán e Martíns teñen a mesma etimoloxía.

Doutra banda, como topónimo temos documentado un "Castrum Martiniani" na zona de Dorra (na Ulloa) no ano 572 (fonte: CODOLGA).

Forneceremos, pois, a etimoloxía destes nomes de lugar, e do haxiotopónimo Santa Marta, que se repite nas inmediacións: na Pedra de Santa Marta (límite dos concellos de Culleredo, A Laracha e Cerceda) e no Monte de Santa Marta, non moi lonxe do priorato de Soandres, onde existía no cumio unha antiga ermida adicada a esta santa, hoxe en ruinas.

No cumio do Monte de Santa Marta, límite parroquial entre Coiro e Soandres (A Laracha), observamos as ruinas da capela arrodeadas dun anel perimetral de grandes pelouros a modo de cromlech.

Para Xosé Lluis García Arias (Toponimia Asturiana: El porqué de los nombres de nuestros pueblos) "es posible que el cristianismo haya sustituido el culto a Marte generalizando la veneración a Santa Marta y a San Martín, de gran arraigo entre nosotros". Porén, tanto os haxiotopónimos Santa Marta como San Martiño, así como o derivado Martiñán / Mantiñán, poderían ser o resultado da cristianización de lugares de culto adicados ó deus romano Marte*; que, á súa vez, poderían agochar un culto prerromano a unha divindade de atributos semellantes.

Neste sentido, non descartamos que a divindade romana fose Silvano, chamado ás veces Mars Silvanus, deus que fora o que instaurou a forma de demarcar os lindes territoriais mediante pedras, ó que se lle ofrecían porcos en sacrificio, como a San Martiño.

Chama a atención que o culto a San Martiño reflictido pola toponimia peninsular, como amosara Francisco Marsá ("El topónimo San Martín en la Península Hispánica", v. XXXVIII, 1954), foi elevadísimo no noroeste (Galicia e Asturias). Cecais proveña dun culto previo a Marte, vencellado ás campañas militares das longuísimas guerras cántabras.

A ara romana achada no mosteiro de Soandres, hoxe no museo da Catedral de Santiago, lamentablemente non está adicada a Marte, senón a Xúpiter (IOM = Iovi Optimo Maximo), pero proba a intensa romanización da zona. No mesmo mosteiro, o costume de elevar os altares sobre tenantes ou peanas semellantes ás aras perdurou ata o século XIV, tal e como se desprende do achádego destes altariños baixo as mesas das capelas laterais da igrexa parroquial (Begoña Fernández Rodríguez: "Dos altares góticos gallegos: ejemplos del antiguo monasterio de San Pedro de Soandres", Boletín del Museo Arqueológico Nacional, nº 21-23, 2005).

Xogo de tenantes de altar do século XIV que sosteñen a mesa dunha das capelas laterais (antigo mosteiro de Soandres, hoxe igrexa parroquial).

* Adicados ó deus Marte ou á súa versión feminina Belona (Marta): neste sentido destacamos a coincidencia de se atopar un ara a Belona en Santa Marta de Magasca (Cáceres).

A Truxa (Santa Baia de Soandres): un templum in terra

 

A Truxa, recinto do Castro de Santa Baia (A Laracha). Indicamos cunha liña de marcas o recinto rectangular que identificou o equipo dos Roman Army, e coas estreliñas laranxas, a mámoa e os petróglifos de coviñas catalogados no Visor PBA da Xunta de Galicia.

Semella que estamos ante un derivado do latín turrem, "torre, fortificación". Nas fichas catastrais atópanse as formas A Trusa e A Troxa, que consideramos deturpacións dun posible Torrucha, topónimo que xa estudaramos na entrada relativa a Churrana e Churruchao. O eixe decumano do recinto, que vai do leste ó oeste, está aliñado coa mámoa e os petróglifos de coviñas catalogados. Este feito merece unha atención específica dentro do ámbito dos templa in terra dos auguráculos, recintos especiais utilizados polos augures etruscos (e posteriormente romanos) para validar por procedementos de adivinación a fortuna na elección dun emplazamento para fundar un asentamento, procedemento baseado no examen do voo das aves, que debía renovarse periódicamente.

Petróglifo do Outeiro do Filladuiro (xunto ó Castro de Mallou - Carnota).

Posible templum minus ou auguráculo en miniatura pertencente ó recinto do Ferro.

Dentro da tipoloxía moi mal coñecida dos recintos augurais dos antigos asentamentos existía o templum minus e o templum in terra. Ó noso xuízo os templa in terra eran a escala real, non maquetas reducidas do templum augural, de aí que, por exemplo, as árbores fosen os seus límites ("in hoc templum faciendo, arbores constitui fines") ou que amplas zonas do terreo ("regiones") quedaran delimitadas polos seus eixes ("dextras ad meridiem partem, laevas ad septemtrionem" = as zonas destras quedan ó sur, e as sinistras ó norte). Podemos notar que teñen o mesmo fundamento que as centuriacións, que probablemente deriven deste sistema.

Non compartimos, pois, as conclusións do experto en dereito sagrado, o francés André Magdelain*, que ve nos textos de Tito Livio alusións ó templo menor. Non é posible porque as referencias ás árbores e ás rexións implican un terreo real de grandes dimensións.

Conxunto de coviñas aliñadas có decumano do recinto rectangular que arrodea a croa do castro de Santa Baia. É o petróglifo que ven catalogado no Visor PBA como "Petróglifo de Coto Martíns".

Así, tanto a orientación solar do recinto rectangular que arrodea a croa do Castro de Santa Baia, como os elementos patrimoniais que temos marcados na fotografía do relevo, cadran cun templum** in terra, isto é, un auguráculo a escala real sobre o terreo.

Grazas á inestimable colaboración de Manuel Ruibal e Masús, o catálogo de petróglifos identificados na contorna vese moi ampliado con formas que poderían encaixar entre os elementos (puntos de observación, altares) e signos augurais e de delimitación dun destes espazos sagrados fundacionais. A nosa proposta concorda ademais coa frecuencia coa que os petróglifos de coviñas aparecen nos nosos rexistros históricos sinalando aínda os límites dos territorios.

Ara ou altar rupestre con focus cuadrangular atopada por Manuel Ruibal.

Conxunto de coviñas atopado por Masús. Gravadas en clara progresión aritmética: unha, dúas unidas por unha canle (tipo halteriforme), e tres unidas por outra canle. 

* "L'auguraculum de l'arx à Rome et dans d'autres villes", Publications de l'École Française de Rome,1990.

** "templum es una palabra técnica muy precisa, equivalente a la de nemeton entre los celtas, que designa un concepto ritual estrechamente relacionado con la orientación y la concepción cósmica del mundo" (Alonso Romero e Almagro Gorbea: Peñas Sacras de Galicia, 2022).

Río Barcés / Marcés

 A Pepe do Curro

Límites da parroquia de Sarandós polo leste: "de este [marco] al Souto da Salgada, de aquí al pozo de Ardagaña, que se halla en el río Marcés, y al marco que está junto a él, confinando por la parte del Poniente con la precitada feligresía de Beira y San Esteban de Paleo, desde donde prosigue al marco do coto do Ladeiro" (Catastro de Ensenada, parroquia de Sarandós).

Nesta mención ó río Barcés, do ano 1750, temos o que pensamos que é una confusión por parte do escribán entre a pronuncia do b- e do m- (por ser ambos sons bilabiais). No canto de escoitar Barcés, escoitou Marcés e foi o que escribiu. Non pasaría de aquí o dato, que sería anecdótico, se non tivésemos atopado unha outra testemuña do ano 978 na que volta aparecer o Barcés de novo cun m- inicial: "villa in valle Summio, villa vocabulo Varzena sub eodem monte Gallo ripa fluvio Manizes" (documentos de Sobrado - fonte: CODOLGA).

Evidentemente baixo o monte Ghalo discorre o río Barcés que ten que ser este "Manizes", no que detectamos un posible erro de transcrición por parte do editor do documento medieval: confundiría os trazos da letra r manuscrista cós dunha n seguida dunha i, cando o que estaría escrito sería seguramente "Marzés" ou tal vez "Marizés" (cun i de apoio, epentético).

Na cartografía da Deputación (1897) vese aínda o doble nome do río: "Arroyo Barcés o Marcés". (C) "Carta de la Provincia de La Coruña con las Carreteras del Estado y Provinciales y caminos vecinales subvencionados" (Biblioteca Virtual de Defensa).

Na ocurrencia do ano 978 documéntase, porén, un interesante caso, moi temperán, de confusión de sons bilabiais no caso do hidrónimo prerromano Varcena > Barcia* [actual Val da Barcia], e o seu derivado o río Barcés / Marcés (o da Barcia); confusión que chega viva ata os séculos XVIII-XIX (o Marcés que aparece no Catastro de Ensenada e na cartografía da Deputación). Temos a sorte de conservar un documento de fai mil anos no que aparece o antiquísimo nome do río case igual que na actualidade, o que amosa a longa pervivencia da hidronimia paleoeuropea.

Amáis, o amigo Manuel Ruibal venme de informar da existencia do lugar de Morzós na vertente sur do Marcés ou Barcés, moi preto do seu nacemento. Dito topónimo nas Minutas Cartográficas do IGN figura como Marzós. Supomos que esta última forma é a orixinal, pois cadra cuns *Marzo(l)os > Marzós, en alusión ós pequenos regos do Marcés que verten ó cauce principal. Son moi correntes na hidronimia antiga europea os dobletes nos nomes dos ríos, que aparecen nomeando o cauce principal e algún dos seus afluentes.

Esta achega condúcenos a propor que a toponimia tipo MARZ- (Marzo, Marzán / Marzá, Marzoa) poida ter orixe hidronímica a partires do prerromano VARCENA, tendo en conta a confusión de bilabiais exposta.

*Várcena > Varcia / Barcia = "Terreo chan e fértil situado nas marxes dun río, que é frecuentemente anegado por este" (Diccionario da Real Academia Galega).

O Ghalo e The Wall

Minutas Cartográficas do IGN, cun interesante feixe de toponimia ó revés. O mapa é de principios do século XX (c. 1920-30): Anxelio, Xalo, Xustovedro (que en realidade serían Anghelio, Ghalo e Ghustovedro*) e Jián (en realidade é Xián). Vese tamén o antigo Camiño Real que percorría o Ghalo pola divisoría das bacías hidrográficas, dende a pedra de Santa Marta ata o Anghelio, e logo viraba ó norte cara a Xián.

Don Jacinto Ares tiña medio ferrado no lugar de Sojalo no ano 1750. O Libro real de eclesiásticos de Santa María de Celas (fol. 55) contén unha proba directa da pronuncia da gheada en Sojalo, equiparable ó son jota castelán de Jacinto. Soghalo é hoxe Suxalo, preto do Castro de Socastro, en Castelo de Arriba (Culleredo).

No libriño do interrogatorio xeral do Catastro de Ensenada da parroquia de Santiago de Castelo figura un tecelán identificado como "Juan de Jalo, texedor". O feito de escribirse Juan e Jalo con jota nesta data (1750) implica unha pronuncia con gheada (semellante á jota castelá).

Non cabe dúbida de que o nome do monte é Ghalo, con gheada, aínda que hoxe teña moito máis éxito a forma hipercorrecta Xalo. A primeira vez que se ten constancia do nome é nun documento do mosteiro de Samos, do ano 978: "villa in valle Summio, villa vocabulo Varzena sub eodem monte Gallo ripa fluvio Manizes [¿Marces? = Barcés]". Algo máis tarde: "et per terminos de Montanos et Pergalo [per Galo] et inde per terminos de Faro et per illam Carreriam de Singraes usque in Merum" (ano 1112). Ata o de agora Ghalo era considerado un zootopónimo, motivado cecais pola forma de cresta de galo do monte.

Mais na contorna do Ghalo, nas Brañas do Torreiro, destacan no mapa do Voo Americano (1956-57) os restos duns peches gandeiros moi arcaicos, identificados como Revoltas nas fichas catastrais. Veñen arrodeadas polo microtopónimo Ghalo. É por este motivo que imos analizar unha outra posibilidade etimolóxica, xa que nesta ubicación non hai formacións en cresta de galo nas que basear o microtopónimo.

Parécenos moi axeitado partir do latín vallum, "foxo defensivo ou trincheira fortificada", cuxa wau inicial consonantiza no grupo gw, que termina por perder o apéndice labial e que, máis tarde, pasaría a pronunciarse con gheada: vallum > g(w)allo > galo > ghalo. Mesma etimoloxía que a que se supón para o nome do Muro de Antonino (The Wall < latín vallum), en Escocia. Temos que ter en conta que moi preto, no Castro de Santa Baia (Soandres - A Laracha), o equipo de investigación Roman Army atopou indicios de o asentamento castrexo ter sido reutilizado como campamento romano. Así pois, o Ghalo tería sido o noso Muro de Antonino, trincheira defensiva ou barreira que percorrería a liña baixo o camiño que vai da Pedra de Santa Marta ata o Anghelio e que lle da esa forma recta tan característica ó límite parroquial, antigo límite do Comisso de Faro medieval.

Indicacións da existencia dun foxo xunto á pedra coñecida como Barboto ou Borboto da Vella.

(C) Deslinde total del Monte Xalo, 1969.

Foxo de The Wall preto de Bar Hill. (C) Wikipedia.

O feito de usarse nesta zona o termo vallum > ghalo para indicar as trincheiras ou foxos fronteirizos non se limitaría só a este caso, xa que, logo, semella ter deixado a súa pegada nos valos (Ghalos) que pechaban as revoltas das Brañas do Torreiro, ou mesmamente no topónimo redundante Foxo do Galo, límite entre O Esperón (Cerceda) e A Capela (Meirama).

* Do celto-latín busto vetero > Bustovedro / Gustovedro, un antigo peche para o gando vacún. 

Ternande - Trinanto

Ante a falla de antroponimia xermana que explique satisfactoriamente o nome do lugar da Hermida de Ternande (Celas de Peiro - Culleredo) sospeitamos que se trata dun nome céltico agochado baixo a apariencia dun xenitivo dun nomen possessoris xermano rematado en -nande (como podería ser p. ex. Sisnande).

Na nosa opinión é cognado do topónimo francés Ternant. Ernest Nègre indica que son topónimos compostos do galo [céltico] nanto, "val", máis un primeiro elemento descoñecido (Toponymie Général de la France, 1990). Nós sabemos cal é ese primeiro elemento descoñecido, xa que o topónimo ven no famoso Glosario de Endlicher como trinanto, e a glosa que se fornece é "tres valles". Supomos que por ubicarse este lugares nas cabeceiras dos ríos onde nacen varios tributarios (dous, tres ou catro regatos) que forman a bacía principal. No caso do lugar de Ternande o río principal, o Valiñas, porta de novo, noutra lingua, o significado de "val", polo que estariamos ante un exemplo de toponimia redundante, na que se reitera o referente en diversas linguas: trinanto (tres vales) - valiñas (varios vales pequenos).

Outra opción podería ser considerar o primeiro elemento *TER a base hidronímica paleoeuropea da que ten tratado Edelmiro Bascuas, có significado de "frotar, atravesar", e que da nome ó río Tera, afluente do Esla (v. Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia, 2006). Neste caso o significado do topónimo Ternande sería "val do Ter".

Os petróglifos de coviñas como marcas de trifinios

 

Castelo, Brozo, Santo André de Meirama e Laracha nas Minutas Cartográficas do IGN.

Baixo Brozo e o Iglesario de Santo André de Meirama sitúabase o lugar de Laracha, arrasado nos anos oitenta pola escombreira e a mina de "Lignitos de Meirama" (Cerceda), xunto con outros lugares da contorna. Xusto en Laracha, na delimitación da parroquia de San Román das Encrobas, segundo o Catastro de Ensenada, existía unha pedra con "abujeros" que servía de límite coa parroquia veciña de Meirama. Sen dúbida tratábase dunha pedra con petróglifos de coviñas.

Esta parte da delimitación pode seguirse case enteira hoxe en día, e é das máis completas do Catastro. Viña dende o Seixo do Ollo Bó (hoxe esnaquizado, aínda que se coñece a súa ubicación por parte dos comuneiros de Celas) e ía en liña recta á Pedra Mazafacha (no Ghalo).

Pedra Mazafacha no Ghalo.

(C) Dolores González de la Peña, 2022.

Logo baixaba pasando preto das Pedras Campaíñas "siguiendo en derechura al puerto de Ramofeito a otro peñasco que se halla en el mismo puerto con otra cruz", xa preto de Castelo.

Ubicación de Ramofeito na ficha catastral (parcela 180) baixo as Pedras Campaíñas.

Logo a delimitación ía dando un xiro cara ó oeste, cara Santo André de Meirama, dirixíndose á Laracha que vimos de atopar nas Minutas Cartográficas: "siguiendo al campo de Larache, a una piedra que se halla con señales de abujeros". Non é difícil seguir os términos pois os límites parroquiais son os mesmos que na actualidade.

Cumpre indicar agora que estes petróglifos de coviñas da desaparecida Laracha estaban situados en realidade nun trifinium parroquial (Cerceda, As Encrobas e Meirama). E non é o único caso: onte tivemos a oportunidade de visitar os do Monte da Arca Aberta, na compañía dos comuneiros de Celas, de Manuel Ruibal e de David Chas. Son tamén petróglifos de coviñas sitos pegadiños a outro trifinium parroquial (Quembre, Sumio e As Encrobas).

Petróglifos de coviñas da Arca Aberta, excepcionais polo soporte de xisto. (C) Dolores González de la Peña, 2022.

O feito de atoparse estas pedras con "abujeros" de forma recurrente sempre nos límites de tres parroquias lévanos a establecer como hipótese de traballo se non terían sido marcas de trifinios prehistóricos; símbolos previos ás cruces de termo.