Infanticidios rituais no samhain irlandés

Jacquelin Borsje negara a existencia de infanticidios rituais na Irlanda precristiana polo samhain, a pesares de que un texto medieval fala deles. Trátase da dindshenchas de Magh Slécht, onde se explica en forma de lenda a orixe do topónimo Magh Slécht. O texto do século XII conta que anualmente a véspera de samhain se ofrecían ó principal ídolo (ríg-ídal) de Irlanda chamado Crom Croich (outra versión do nome é Ceancroithi = figura ou estatua principal):

• cétgeine cacha sotha = os primeiros froitos de cada colleita, e máis
• primgene cacha cloinde = os primoxénitos de cada clan

Logo verquían o sangue dos nenos degolados ó redor do ídolo pedíndolle leite e gran a cambio do sacrificio.

Para Borsje o relato non sería certo; teríase inspirado na pasaxe bíblica na que os cananeos ofrecían sacrificios de nenos a Moloch, e comenta que aínda que a festividade de samhain está conectada con moitas tradicións, en ningunha se mencionan os sacrificios humáns - salvo na dindshechas de Magh Slécht (Borsje, "Human sacrifice in medieval Irish literature", en Bremmer (ed.), The strange world of human sacrifice, 2007).

Alejandro Rodríguez de la Peña non comparte a explicación de Borsje alegando que o ritual cananeo ten pouco que ver co descrito na dindshenchas de Magh Slécht, e que o argumento ex silentio, é dicir, o feito de que non haxa máis casos documentados, non constitúe proba en contra da súa existencia (Iniquidad: el nacimiento del estado y la crueldad social en las primeras civilizaciones, 2023).

Pero tras recolocar correctamente no calendario a festividade de samhain na véspera do día de San Martiño (11 de novembro), e tras comprobar que dita data era a auténtica Old Hallows's Eve (cfr. Samaín e o veranciño de San Martiño, Arqueotoponimia 2023) podemos comprobar que moitas das tradicións recollidas en The Schools's Collection (dúchas.ie) tratan o asunto dos infanticidios rituais na véspera do San Martiño (o verdadeiro samhain ou Old Hallow's Eve).

Na Irlanda cristiana nesta data, e ata fai un século, era obrigado facer un sacrificio en honor a San Martiño, para o que tradicionalmente se degolaba un porco, unha ovella, un ave (gansos, galiñas) ou o animal da granxa que se tivera a man. O sacrificio había que o facer na pedra da lareira, e a continuación verter o sangue nas catro esquinas da casa, na entrada e na corte; con el se facía unha cruz trala porta de entrada e outra na fronte dos membros da familia. Podíase gardar un pequeno anaco de tea ou lá impregnada co sangue, para frotar logo con ela algunha zona do corpo dorida ou un animal doente, pois existía a superstición de que ese sangue tiña propiedades curativas. O sangue así verquido garantía a riqueza e boa fortuna do fogar, o gando veríase incrementado.

No medio das case dúas centenas de composicións escritas polos nenos irlandeses no 1930, que recollen as tradicións de Lá Fhéile Mártain, hai varias que falan dos sacrificios infantís e de verter sangue humano:

1. Domhnall Pléamonn recolle do seu avó, de 80 anos de idade un conto sobre unha muller que non tiña ningún animal para sacrificar en honor de San Martiño, só o seu bebé no berce; entón derramou o sangue do neno. Dito sacrificio foi tan grato a Deus que lle devolveu o neno con vida, facendo del un gran home (traducido do gaélico - "Lá Fhéile Mártain").
2. Micheál C. da Burca conta unha historia na que a nova muller dun granxeiro, co que acaba de ter un neno, non quere matar o porco polo San Martiño, tal e como adoitaba facer sempre o home. Amáis, trataba moi mal ó fillo da anterior muller. O fillastro, facéndose pasar por San Martiño, ameaza á madrasta con que ou ben sacrifica ó animal, ou el mesmo (San Martiño) matará ó seu fillo recén nado (traducido do gaélico - "Féile Mhártain").
3. Annie M. Reilly recolle do seu avó Patrick Reilly, de 87 anos, a historia dunha muller que non tiña nada para matar na véspera do día de San Martiño, e que entón tiña que matar o seu propio fillo, mais unha veciña deulle un ganso para que o sacrificase no canto do neno (traducido do inglés - "St Martin's Day").
4. Noutra historia un home que non tiña ningún animal para sacrificar a San Martiño decídese a matar ó fillo pequeno, mais escoita una voz que lle indica que mire tras el e milagrosamente ve unha ovella, que logo é sacrificada no canto do fillo (Seán Ó Maolchaoine, "Lá Féile Naomh Máirtín").
5. O costume de se cortar un dedo e deixar que o sangue fluíse ata acadar a cantidade necesaria para a lustratio do fogar tamén se documenta tanto nas redaccións en gaélico como nas inglesas: "There was a man one time and when St Martin's night came... it was a custom to kill a cock but he had none, so instead he put three cuts on his finger" (recollido por Mary Murphy de Mrs. Julia Kelly, de 70 anos - "St Martin and St Michael").
6. "If the people had not any fowl or small animal [...] from which to draw the blood, they would prick some part of their bodies, generally the finger, and allow the blood to flow" (Ellie Scanlan, "St. Martin's Night").
7. Patrick Glynn cóntalle á súa filla ou neta Tessie que o costume de sacrificar un animal e esparexer o sangue na casa ven da captividade dos xudeus: Deus dixéralles que mataran un cordeiro e marcaran co sangue as portas das casas para que o anxo da morte non entrase nelas; así o fillo maior salvaríase de morrer (traducido do inglés - "The Feast of St. Martin").

Podemos quedar coa idea de que son contos que nunca ocorreron, e facer como Borsje: neste caso as tradicións recollidas polos nenos das escolas irlandesas de principios do século pasado poderían estar influídas polo episodio bíblico do Éxodo (12-13: A décima plaga e a morte dos primoxénitos), tal e como lle conta Patrick Glynn á súa neta... Mais vese en varios relatos que o sacrificio do animal a San Martiño aparece como un sacrifico vicario, que ven substituír o sacrificio dun neno, asunto que non está presente no episodio bíblico do Éxodo. O asunto do sacrificio humano asoma tamén no feito de que o propio sangue, aínda que sexa procedente dun pinchazo nun dedo, é claramente aceptado como sacrificio a San Martiño.

Sacrificio de Isaac. Caravaggio - 1603.

Supoñemos, porén, que si houbo infanticidios rituais na Irlanda precristiana, é dicir, sacrificios humáns de nenos, cando menos ó deus máis importante do panteón irlandés (Dagda?) durante o samhain, a cambio de obter boas colleitas e gando fecundo (leite), tal e como se conta na dindshenchas de Mag Slécht e pervive nas tradicións orais recollidas en The School's Collection (1930). Coa cristianización da illa remataría esta perversidade ("muerte ritual" disque), pois San Martiño, ó que lle incumbe logo o día do samhain unha vez destruído o deus do panteón pagano, preséntase sempre como salvador dos nenos, ben facendo aparecer milagrosamente unha ovella como víctima vicaria, ben facendo que unha veciña entregue un ganso como substituto, ou incluso devolvéndolle a vida milagrosamente ó neno sacrificado no seu día.

Samaín e o veranciño de San Martiño

Relevo de San Martiño partindo a súa capa co pobre - mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago de Compostela. (C) 1000 Lugares en Galicia.

Conta a lenda que o chamado Verao de San Martiño, o periodo cálido que comeza polo San Martiño (11 de novembro) e dura só uns días, se debe ó santo, que partiu a súa capa en dúas mitades, dándolle unha a un pobre aterido de frío. O efecto foi, evidentemente, que o pobre queceu. A miragre repetiríase periódicamente nestas datas nas que a temperatura aumenta e semella que San Martiño parte a súa capa con todos nós. Existen variantes da lenda, nas que pode intervir Deus, pero non imos profundirzar nelas pois o que nos interesa agora é só que no mes de novembro hai un verao vencellado a San Martiño.

Para a etimoloxía do nome da festa do Samhain irlandés, que cae como o seu nome indica no mes de novembro (samhna = novembro) unha das hipóteses con máis fundamento é a base indoeuropea sem-3 (Pokorny) da que sairían supostamente o nome do mes de Samonios galo (calendario de Coligny) que inauguraba o ano do calendario celta, mailo inglés summer, "verao".

Mais di Koch que non se entende, ou non está claro, por que unha festividade do calendario que marca o inicio do inverno (e do ano céltico) ía denominarse cunha palabra Samhain / Samonios que significaba verao. Certo é que non se entende, a non ser que teñamos en conta que no mes de novembro hai, efectivamente, un verao, o que chamamos aquí Veranciño de San Martiño.

A lenda de San Martiño partindo a súa capa é coñecida na Irlanda. Na base de datos dúchas.ie, na School Collection (1930), a nena Áine Ní Fhágharta, de Galway, cóntaa no seu traballo "Oíche Fhéile Mártain", no que desenvolve outras tradicións significativas da data da festa de San Martiño, como a de sacrificar algún animal (aves, porcos, vacas) cuxo sangue logo é derramado polas esquinas da casa para protexela, sacrificio que sen dúbida hai que vinculalo á nosa matanza do porco polo San Martiño.

Logo o San Martiño irlandés tamén aparece vencellado ó verao; na narración da nena de Galway lígase a data da véspera do San Martiño, que cae "ar an deicmheadh lá dé mí na Shamna" (o décimo día de novembro) coa lenda da capa do santo, que explica o aumento das temperaturas do chamado Veranciño (de San Martiño).

Ademais, é que antigamente a data da festa do San Martiño irlandés era considerada a data auténtica do Samhain - Halloween:

• "Long ago St Martin's Day was known as Old Hallow Eve" ("St Martin's Day" - Schools' Collection, 1930)
"Saint Martin's day is on 11th of November every year. It is also called Old Hallowe'en" ("St Martin Day" - Schools' Collection, 1930).
• "We happened to be out fishing on Martin's Night, or as it's called Old Hallow Eve" (Joe McGowan, Sligo Folk Tales, 2015).

A anticipación de 10 días actual débese ó cambio do calendario juliano polo gregoriano, que se produciu no ano 1582, polo que en algún caso as festas aparecen desdobradas, como é o caso do Samhain - Halloween - Véspera de Defuntos (Noite de Ánimas) do 31 de outubro e doutra banda o Oíche Fhéile Mártain - San Martiño do 10 ou 11 de novembro, que era o antigo Samhain ou Veranciño (de San Martiño).

Esperamos ter probada a relación do termo samhain céltico co verao, así como a relevancia da festividade de San Martiño, coas súas tradicións (matanza do porco, magostos, lumeiradas, etc.) como continuación cristianizada desta importante data do calendario celta.

Seguramente samhain sexa un diminutivo de samhna, "verao", logo ampliado o seu significado para designar todo o mes de novembro, como ocorre na Galicia e Portugal, lugares nos que San Martiño ou mes de San Martiño son empregados como sinónimos de novembro.

___________________________________________

Bibliografía sobre os veranciños na Europa: "El concepto de veranillo en Europa. Ensayo semántico-motivacional", Gargallo Gil e Ruiz-Zorrilla Cruzate.

Lamadosa - Coruña

 

Libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada. Páxina 39 do visor.

Segundo o Libro Real de Leigos (meados do século XVIII) de Santa María de Oza, o topónimo era antigamente A Lama de Oza, de onde, con pronunciación seseante e facendo a liaison, A Lama d'Osa ou A Lamadosa. Non é correcta porén a forma A Madosa, na que se produce o falso corte do artigo *La Madosa, que logo é interpretado como castelanismo e ultracorrixido a *A Madosa.

A Lamadosa recibiría o seu nome por ser un lameiro, un prado, pertencente a Oza.

A Cerca: castro do Castrillón / Os Castros - A Coruña

O castro coruñés situado no barrio dos Castros - O Castrillón fora obviado nunha revisión municipal do PXOM (2016) xa que, segundo o informe, non existían datos ou evidencias arqueográficas que amosaran a súa existencia, aínda a pesares da significativa toponimia Os Castros e Castrillón.

Recorte da memoria para Modificación do PXOM2013 da Coruña Nº 3 (MPG 3/14) para a incorporación de elementos do patrimonio cultural, novembro de 2015.

A continuación amosamos dúas fotografías aéreas nas que se percibe unha grande parte do valo ou parapeito exterior do castro ocupando a parte superior do Monte das Moas. As fotografías pertencen ós voos chamado Americano de 1945 e Interministerial de 1973 e pódense consultar na fototeca do IGN: https://fototeca.cnig.es/fototeca/

Voo Americano de 1945.

Voo Interministerial de 1973.

Da comparación entre as fotografías derívase que o sector noroeste do parapeito do castro conservouse case íntegro ata os anos 70, momento no que se comezaría o seu desmonte para convertilo na futura Rúa Antonio Rivas, que mantén na actualidade a forma elíptica característica do antigo valo do recinto prehistórico. Albíscase tamén que a zona da croa do castro foi aproveitada para unha incipiente praciña, na que logo se desenvolvería arquitectónicamente a moderna Praza da Concordia, baixo cuxa fonte, aproximadamente, estaría a croa do castro.

Amáis destes dous testemuños gráficos do pasado século, que proban sen dúbida a existencia dun gran recinto prehistórico no lugar, de foma elíptica, da Idade do Ferro ou cecais anterior, e de carácter habitacional ou gandeiro, tiñamos tamén indicios toponímicos fornecidos pola microtoponimia conservada no rueiro.

Segundo pensa o arqueólogo José María Bello Diéguez, ó que agradezo a comunicación persoal, o nome da Rúa da Cerca e o da Travesía da Cerca poderían ser vestixios onomásticos nos que se estivese a aludir ó parapeito (cerca) do castro / castrillón.

Nós dámoslle totalmente a razón. Nas fotografías vese que o parapeito conservado ata os anos 70 do pasado século estaba na liña que viña da Rúa da Cerca, que logo terminaría por se unir coa futura Rúa Antonio Ríos unha vez desmontado totalmente o valo. Logo, é moi posible que o topónimo Cerca que sobrevive no rueiro proveña da existencia no pasado, nese sector, da continuación do valo do recinto prehistórico, que se prolongaría ó longo da Rúa da Cerca, motivando dito odónimo.

O amigo Pancho Gallego, outrora habitante do antigo recinto castrexo do Castrillón / Os Castros, indícanos que a forma elíptica da rúa Hernansáez onde vivira algúns anos seguiría a forma do valo no seu sector suroeste, o que ten moito sentido. De feito, nunha inspección preliminar da volta da rúa Hernansáez vese perfectamente un testigo do valo no punto no que se incorpora á rúa do Xeneral Salcedo Molinuevo, cun desnivel que é salvado por unhas escaleiras, o que dá idea da altura que tivo que ter.

As cidades asolagadas de Galilea e Bragunde (Carballo)

 

Nomes dos Baixos de Baldaio segundo Adrián Abella.

(C) Dolores González de la Peña, 2023.

Fronte á praia de Arnedos (topónimo derivado do latín arenam, "area", praia formada polas de Razo e Baldaio, pertencentes ás parroquias de Razo e Lema) vese a inmensidade mariña cara Irlanda, e na liña do horizonte entre auga e ceo, a escuma das ondas que rompen contra as rochas que forman os perigosos baixos somerxidos de Baldaio.

Segundo nos informou Adrián Abella, cando un baixo queda ó descoberto dise que vela; hainos que velan sempre, e outros de cando en vez, dependendo das mareas e do estado do mar.

Os nomes dos baixos de Baldaio foron recollidos por Adrián e xeoposicionados por Vítor Garabana no seu magnífico proxecto Talasonimia da Costa Ártabra. ("Os talasónimos da costa ártabra. Colleitas de nomes mediante entrevistas a xentes do mar", Madrygal, 2014). Podedes ver os nomes consultando o proxecto no enlace: https://www.acorunha.gal/.

Hainos ben interesantes: algúns indican a especie que se pesca xunto deles (A Maragoteira, A Congreira, O Molroeiro), outros semellan estar nomeados así por certa semellanza entre o sector mariño e o terrádego agrícola (A Cortiña, As Lóngaras, A Senreda da Maior), outros polo efecto que produce a auga ó impactar contra eles (O Vapor, O Cachón Falso), etc. Hai diferentes motivacións á hora de se crear un talasónimo, e non sempre son as mesmas que xeran a toponimia terrestre. A talasonimia ten as súas propias reglas.

O irmán de Adrián Abella, Xelucho, ten recollida a existencia de dúas cidades asolagadas na costa de Razo e Lema, unha é a cidade de Galilea e outra a de Bragunde (Xeoantropoloxía mítica da Costa da Morte, 2019). Galilea é nome bíblico, elixido por semellanza acústica co de Galicia.

Segundo nos explicou onte Adrián, a lenda da cidade de Galilea permanace viva no nome dos Baixos de Baldaio chamados A Gran Campana e Seco do Norte da Gran Campana; esa "Campana" non é outra que a campá da igrexa da cidade de Galilea, que aínda se escoita soar cando o seu baixo vela. O feito lendario de dicir que se escoitan as campás baixo a auga é moi común nas lendas de cidades asolagadas.

A lenda da cidade asolagada de Galilea pervive tamén nun dito recollido por Manuel Ruibal do seu avó, o señor Pepe do Curro: "A Coruña será hundida, e Galilea, descuberta" (grabación do 22/10/23). Neste brevísimo conto augúrase o futuro asolagamento da cidade da Coruña, que irá acompañado do fenómeno oposto do emerxer das augas da vella cidade afundida de Galilea, nunha especie de cataclismo do fin do mundo.

Da vella cidade asolagada de Bragunde non temos máis datos que o seu nome. Situámola provisionalmente baixo o castro do Castrillón na baixada cara ó mar, nunhas leiras chamadas Bergonde ou Bragundi  (folla catastral) preto da marisma do Xuncal. Se facemos caso da etimoloxía do microtopónimo Bragunde fornecida por Piel, de Verecundus, vemos que seguramente sexa a ligazón etimolóxica coa verecundia, "vergoña", a razón que levou neste caso a xerar a lenda da cidade asolagada, castigada polo comportamento pouco honesto e cristián dos seus habitantes.

O motivo das xentes ou da cidade idólatra é perceptible na lenda da veciña cidade asolagada do Orzán, contada por vez primeira por Carlos Florencio (El Ideal Gallego, 29/6/1924). Nela nárrase como Xesús e San Pedro chegan ó monte San Pedro (Visma) e atopan unha multitude de xente que procedía dunha chaira entre dito monte e o da Torre de Hércules. Ían adorar unha divindade pagana ante unha ara de pedra. San Pedro para evitalo tocou a ara cunha pedra* que levaba e a ara caeu e fíxose po. Nese momento unha enorme onda ruxidoira e terrible avanzou sepultando por sempre a cidade idólatra; segundo os veciños aínda pódese ver en determinadas épocas do ano no fondo da enseada do Orzán.

*A pedra portada por San Pedro, segundo o relato de Florencio, tiña forma de almofada e servíalle ó santo para facer lume mediante o choque. Pódese imaxinar perfectamente un útil lítico prehistórico, unha pedra do raio ou cousa semellante (pedernal máis eslabón) que identifica as antigas divindades celestes e do raio (cfr. "El martillo del Nubeiro", Arqueotoponimia, 2015).

Portugal e os Portugales galegos

En Galicia temos localizado polo menos cinco topónimos Portugal, entre nomes de aldeas e microtoponimia, que evidentemente terán a mesma orixe etimolóxica que o corónimo Portugal, nome do país veciño e irmán. Como se pode comprobar con facilidade todos son lugares do interior, non da costa. Son:

1. Portugal: terras en Santaballa (Vilalba).

2. Portugal: aldea xunto a Figueiroa, en Cerdedo-Cotobade.

3. Portugal: aldea (Oca - Coristanco).

4. Portugal: terras en Crecente (A Pastoriza).

5. Portugal: terras en Filgueiras (Pedrouzos - Castro Caldelas).

6. Portogaliño: accidente do terreo en Leroño (Rois), o que podería ser un diminutivo de Portugal.

Figura 1. Terras nomeadas como Portugal na contorna de Filgueiras (Pedrouzos - Castro Caldelas).

Portugal é un topónimo composto por un primeiro termo porto, de orixe latina (portus), que non presenta dificultades na súa identificación e significado: "acceso orográfico, paso entre montañas, vao dun río, punto polo que se penetra dende o mar na costa (varadoiro de embarcacións)". No caso dos cinco Portugales galegos, de interior, o sentido do primeiro formante será, pois, o de acceso orográfico ou vao.

Na figura 1 vemos cal é a orixe do segundo formante do topónimo Portugal ó se situar xunto dunha leira que recibe o nome de A Cal pola súa vecindade a un camiño. O sustantivo latino callis (feminino) é o étimo de cal, "camiño" (castelán calle), que no Glosario de Du Cange se define como "via regia", isto é, Camiño Real. Du Cange péganos un repaso, cos seus exemplos, da relación entre os camiños reais, as calzadas romanas e as cales (calles): "Diebus Honorii et Arcadii facti sunt in Britania Calles ad mare" = nos días dos emperadores Honorio e Arcadio fixéronse en Britania cales cara ó mar (ou cecais vías marítimas).

Isidoro definía callis nas súas glosas como "via pecorum vestigiis trita", isto é, un cattle-track ou vía natural de tránsito para as vacas, feita polas pegadas que van deixando ó marchar unha tras outra. Temos entón a partires do termo callis (cal) a cadea completa de formación das vías de tránsito de orixe natural: vías pecuarias feitas polos bóvidos nos seus desprazamentos - calzadas romanas - camiños reais.

A sonorización da oclusiva velar sorda de calle (forma en acusativo latino da que procede cal) prodúcese cando a palabra entra en composición, Portucalle, quedando o son sordo en posición intervocálica o que leva á súa sonorización: Portugal.

Figura 2a e 2b. Núcleo de Portugal xunto da aldea de Figueiroa (Cerdedo - Cotobade).

No caso do Portugal de Figueiroa (Cerdedo - Cotobade) na bibliografía remitida amablemente por Calros Solla infórmasenos de que "unha corredoira lastrada comunícao coa veciña aldea de Loureiro e co Milladoiro de Parada" ("A mámoa de Portugal, outro túmulo inédito no medio dun antigo paso de camiños", Historia de Galicia, 2021). Na figura 2a vese perfectamente o "Camiño de Parada" no mapa das Minutas Cartográficas do IGN, de principios do século XX. Este "Camiño de Parada", lastrado, é seguramente a cal ou senda que no punto no que se metía polo porto orográfico deu orixe ó topónimo Portugal.

É moi relevante, en relación coa posible orixe pecuaria da vía, o recinto prehistórico chamado A Roda da Ameixoada (figura 2b), que Calros Solla e Ignacio Grande inspeccionaron no 2012 ("A Roda da Ameixoada, un novo curro prehistórico en Cerdedo", Faro de Vigo, 2/12/12); como é sabido unha ameixoada é un lugar onde se xuntaba o gando para telo protexido. Tamén é relevante o microtopónimo Calzada que aparece xunto a Portugal na folla catastral, que informa da existencia dese camiño lastrado (calle) descrito por Solla.

Figura 3. Terras chamadas Portugal xunto do río Trimaz na parroquia de Santaballa (Vilalba).

Nas terras da figura 3 chamadas Portugal (Santaballa - Vilalba) dase a localización do topónimo en ámbalas dúas beiras do río Trimaz; neste caso a toponimia corrobora que o porto polo que discurría a cal era un vao.

Os Portugales galegos quedan polo tanto caracterizados en principio como vaos ou portos orográficos de interior polos que discurría unha vía de comunicación (calle latina). De ser Portugalete un diminutivo de Portugal (cfr. a terminación de "molete"), só un dos tres existentes en Galicia se localizaría fronte ó mar (o Portugalete de Muros).  Pensamos logo que o corónimo lusitano Portugal podería encaixar neste perfil dos Portugales galegos, e que porén non se tería formado a partires do nome da cidade de Porto combinado co da cidade de Gaia, situada doutra beira do Douro, xa que non é posible que este último topónimo proveña do Calle de "Portucalli" / "Portucalle" (documentado así na obra de Idacio de Chaves - século V).

No estudo de Matos (As estradas romanas do Concelho de Gaia, 1932) defendérase a existencia dunha vía romana litoral, secundaria da XVI, que pasaría polos castros de Monte Murado, de Valadares e da Madalena, todos no concello de Gaia, e que sería "nesa corda que deverão procurar-se os miliários e os vestigios da famigerada via" (apud Leite, Beites e Coelho: "Um marco miliário de Caracalla, em Vila Nova de Gaia, no contexto do noroeste peninsular", Oppidum, 2012-13). Pois é que na aldea de Tartomil (Gaia) apareceu un miliario de Caracalla desubicado, que os autores do estudo citado supoñen que orixinariamente estaría situado na zona do castro de Valadares, por onde transcurría a estrada romana litoral proposta por Matos. Dita estrada nos textos medievais aparece denominada como "strada mourisca" / "stratam mauriscam".

Nun outro traballo de Luís Seabra recóllense documentos nos que se alude en varias ocasións á vía romana como "strata ueredaria que discurrit de Portugal" - ano 995 ("De Portugal a Coímbra pela Estrada Mourisca", Estudos Aveirenses, 3, 1994). Son textos nos que o nome de Portugal, referido a unha cidade ou a un pequeño territorio ou condado na zona de Porto e Gaia, do que aínda non formaba parte Coimbra, lígase a unha vía de comunicación principal de orixe romana cando menos ("estrada mourisca", "strata ueredaria"). Na nosa opinión dita vía romana sería a calle que tería orixinado o topónimo Portucalle > Portugal, sendo o porto do composto a indicación do vao do Douro entre Porto e Gaia. O nome do vao logo nomearía á cidade de Porto, ó Condado Portucalense e finalmente ó país.

A existencia de topónimos como Portacal (Sobrado), aportado por un lector nos comentarios, viría a completar o exposto coa incorporación de variantes nas que a sonorización k - g non tería ocorrido (o que non é extraño nos compostos), e o primeiro formante teríase realizado na forma feminina. Como se ve na seguinte imaxe, Portacal ocupa un lugar encaixado nunha cal (latín callem).

Figura 4. Portacal, de camiño ó castro da Cruz do Castro (Cumbraos - Sobrado).

Campo das Ratas (Narón) e Campo da Rata (A Coruña)

Como adiviñaredes, estes nomes de lugar non teñen nada que ver en xeral cos malditos roedores, tan omnipresentes no agro que difícilmente chamarían tanto a atención como para xerar un topónimo.

A única "rata" que aparece na nosa documentación medieval (bases de datos do CODOLGA e Corpus Xelmírez) é a forma feminina do participio de pasado do verbo latino reor, entre cuxas acepcións seleccionamos a de "determinar algo mediante cálculo" por ter a súa aplicación inmediata nos repartos de terras (herdanzas e outras formas de transmisións). A este sentido de parte alícuota, "(parcela) determinada, fixada mediante cálculo", é seguramente ó que aluden os topónimos Campo das Ratas (Narón) e Campo da Rata (A Coruña).

Antigo parcelario do Campo das Ratas en Narón, coas fincas ás que alude o topónimo Ratas.

O caso coruñés é algo máis complexo, xa que sabemos que as terras xunto da Torre de Hércules nomeadas como Campo da Rata foron obxecto dunha importante transmisión histórica no ano 991, pola que se doaron por parte do rei Bermudo II a Santiago de Compostela a torre do Faro, o seu comiso, a cidade non lonxe do Faro e unhas casiñas: "Adicimus etiam a parte maris Occeani Pinnam fabricatam ab antiquis hominibus Farum precantium, quod regibus semper fuit deditum vel nobis, ut a modo & deinceps sit parti Domine Jacobi Apostoli secundum illud, obtinuerunt comites de consensu avorum, & parentum nostrorum cum suo comiso quod de ipso Faro sumpsit exordium ab omni integritate post partem Beati Jacobi & secundum illud obtinuit Sanctus Dei Rudesindus Episcopus. Adicimus adhuc civitatem ab antiquis fabricatam per suos terminos non procul ab ipso Faro etiam & casatas ingenuatizas" (cito por José Cornide: Investigaciones sobre la fundación y fábrica de la llamada Torre de Hércules situada a la entrada del puerto de La Coruña, 1792).

Cecais a Rata do Campo da Rata coruñés aluda á parte cedida fixada na doazón medieval do século X.

Mais tamén, tendo en conta que a Torre de Hércules é construción romana, e que os militares romanos adoitaban dividirse as terras por rata parte (portione), proporcionalmente, non pode descartarse que a Rata de xunto á Torre de Hércules sexa un topónimo de orixe romano resultado dun reparto de terras ós veteranos: "militibus agros ex suis possessionibus pollicetur, quaterna in singulos jugera, et pro rata parte centurionibus evocatisque" (César, De Bello Civile, 1).

Orixe da decoración de ondas propia do megalitismo

 

Selección de lenzos cos ortostatos de Gavrinis creados por Christina Ondrus con grafito e acrílico Flashe. Of Shadows and Symbols: Gavrinis, 2016.

Ter en conta que os megálitos tamén estiveron feitos con estruturas de madeira, soas ou en combinación con pedra, como os long barrows británicos, pode aclarar a orixe da característica decoración dos ortostatos das cámaras de pedra, consistente en gravados e pinturas de líneas sinuosas que percorren os paneis, ás veces formando círculos concéntricos ou cúmulos sinuosos de ondas.

Di Timothy Darvill que as pedras elixidas para as construcións megalíticas tiñan particularidades naturais que se incorporaban á decoración das cámaras dos long barrows e das tumbas de corredor, e que no caso de usarse a madeira, se esperaría tamén que as súas características naturais se integrarían nos deseños decorativos das cámaras ("Megaliths, Monuments and Materiality", European Megalithic Studies Group, 2010, px. 10). O autor non avanza máis neste punto do aspecto natural da madeira.

O mesmo investigador suliña que o long barrow de Haddenham tiña unha cámara rectangular construída en madeira procedente de grandes carballos que daquela terían entre 300 e 400 anos de antigüidade e uns 1,5 metros de diámetro. A madeira empregada estaba orientada coa médula cara o interior da cámara (Darvill, 2010, px. 11), polo que o seu aspecto, segundo comprobamos na figura 1 podería ser moi semellante á decoración de ondas propia do megalitismo.

Figura 1. Ensamblaxe de dúas táboas cos radios medulares dun carballo á vista, cortadas segundo o método do corte en cuartos (quarter sawing) que permite amosar os mesmos como decoración natural.

Porén, é moi probable que a decoración de ondas propia do megalitismo sexa unha reprodución da decoración natural (radios medulares, aneis de crecemento e nós) da madeira de carballo coa que se formarían as primeiras cámaras do megalitismo. A madeira de carballo é coñecida pola súa resistencia e con moita frecuencia proporciona vistosos conxuntos decorativos naturais formados polos radios medulares e os aneis de crecemento que quedan á vista ó cortala co método en cuartos. A pervivencia de dita decoración implicaría a importancia, non só práctica, senón tamén simbólica, da madeira de carballo, da árbore, na arquitectura das primeiras cámaras megalíticas.

Como soporte da nosa proposta é de excepcional importancia o poste de carballo atopado no 2012 nunha turbeira en Maerdy (Gales), decorado coa mesma tipoloxía de grafismos propios do megalitismo (son comparados na literatura cos de Gavrinis*), e cunhas dimensións de 1,70*0,26*0,24 (v. ficha do achádego: Richard Scott Jones, A 6000 Years Old Decoratively Carved Timber from Maerdy, Rhondda, Glamorgan. Archaelogy in Wales, vol. 49, px. 79-82). Fora datado por C14 no ano 6270 BP, é dicir, no Mesolítico Final. A decoración en madeira precede, así, varios séculos á coñecida decoración en pedra das tumbas de corredor británicas (K. Ray e J. Thomas: Neolithic Britain: The Transformation of Social Worlds, 2018, px. 53).

Poste de Maerdy (Gales): madeira de carballo decorada con grafismos propios do megalitismo. Figura tomada do libro citado de Ray e Thomas (fotografía por cortesía de Richard Scott Jones).

Andrew Meirion Jones e Marta Díaz-Guardamino (Making a Mark: Image and Process in Neolithic Britain and Ireland, 2019) avanzan dous interesantes aspectos do poste de Maerdy, cuxo estudo definitivo aínda non foi completado. 

A primeira vista semella que hai un ollo ou nó na madeira, co seu característico resalte central arrodeado de óvalos concéntricos, mais unha minuciosa análise RTI (Reflectance Transformation Imaging) revelou que non é natural, senón un motivo executado deliberadamente.

Motivo co nó no poste de Maerdy, Jones e Díaz-Guardamino, px. 85.

O poste foi analizado por especialistas en arqueobotánica (paleoxilología) e entomólogos para descartar que os restantes trazos en forma de ondas sinuosas paralelas fosen produto do traballo de insectos excavando galerías, o que efectivamente foi descartado: son decoracións incisas antrópicas.

A semellanza entre a decoración mesolítica do poste de Maerdy e a dos ortostatos de Gavrinis comentada na bibliografía citada, e varios séculos posterior, indica que os grafismos propios do megalitismo en pedra (ondas sinuosas paralelas e óvalos ou círculos concéntricos) reproducen deseños previos en madeira. Polo feito de terse gravado un característico nó da madeira no poste de Maerdy, que xa era de madeira, vese que a intención do ebanista fora amplificar e reactivar estéticamente os detalles, elementos e formas naturais da madeira, como poden ser os nós das arbres, os aneis de crecemento e os radios medulares, cos que gardan moita semellanza as liñas onduladas do poste galés.

Así pois, os grafismos propios do megalitismo (ondulacións paralelas, óvalos concéntricos) terían a súa orixe nunha decoración extremadamente naturalista, baseada nas características intrínsecas do soporte xílico (arbre, madeira) que reproduce e no que se produce, e con posterioridade continuarían labrándose por tradición nos soportes pétreos que se implementaron para construír cámaras máis resistentes, nos que se conservaron ata a actualidade.

Non somos os primeiros en notar a semellanza, pois Magdalena Midgley notara que as cámaras en pedra dos megálitos do norte de Europa reproducían exactamente a forma das de madeira, e o que é máis importante, a forma da madeira: "The close morphological relationship between timber- and stone-built chambers is very clearly expressed in the westerly grave in the southern barrow at Barkaer, which seems to be a stone replica of the neighbouring timber chamber. Liversage has clearly stated that 'it would be hard to find stones that more faithfully reproduced the shape of large crudely split planks' " (The Megaliths of Northern Europe, 2008).

__________________________________

* Entre outros, a profesora Primitiva Bueno Ramírez establece a comparación entre o poste de Maerdy e a decoración de Gavrinis e Portela do Pau no seu artigo "Natural e artificial colours: The megalithic monuments of Brittany", Antiquity, 2015, no que destaca que é imposible analizar os motivos posglaciais sen ter en conta o posible vencello coa arte das sociedades de cazadores-recolectores mesolíticos; unha mostra da súa capacidade simbólica serían os menhires de madeira (postes, tótems). Mesmamente o nome pau que reciben moitos menhires de Galicia e Portugal semella estar motivado pola madeira do soporte orixinal.

Comparativa de Bueno entre as decoracións do poste de Maerdy e as dos ortostatos de Gavrinis e Portela do Pau.

Comeanda - A Coruña

Explicando a orixe do topónimo Xermade dende o nome propio latino Germinatus, en caso xenitivo de posesión Germinati, o estudoso Joaquim de Silveira atopara as formas Germiade, Germaade, Germinhade e Germandi ("Toponimia portuguesa", Revista Lusitana, 1935). Mentras que para as tres primeiras vía resultados fonéticos compatibles coa evolución natural da lingua románica galego-portuguesa (perda do -n- intervocálico, asimilación de vocais por harmonización, desenvolvemento dunha nasal africada palatal dende o hiato -ïa- > -iña-), no resultado Germandi só viu un erro de transcrición, pois non foi quen de albiscar que da forma con vogal nasalizada Germaãde puido rexenerarse, cun cambio de posición na sílaba, a nasal perdida anteriormente. Polo tanto é unha evolución perfectamente natural Germaãde > Germande.

Dito fenómeno consistente en se xerar unha consoante nasal /n/ a partires dunha vogal nasalizada témolo observado tamén no caso do topónimo Ameendelo < Ame(n)etello ("Los hidrónimos Mendo y Miodelo", Arquetoponimia, 2013), sempre en posición final de sílaba e ante consoante oclusiva dental: "Uanate" > * Baãde > Bande ou "Plataneta" > *Pradaẽda > Padrenda, ganatum > gaãdo > gando. Nótese que non é posible propor a evolución de Uanáte, Platanéta ou ganátum a Bande, Padrenda ou gando pola caída da vogal, xa que esta é tónica e as vogais tónicas nunca caen.

Semella que no topónimo coruñés Comeanda podería terse producido o mesmo fenómeno, dende o latín *cuminatam, derivado de *cu(l)minem, "elevación do terreo". Cuminatam > Cumiãda > Comeanda / Cumianda. Cecais no étimo influíu o termo latino cacumen, "cume": "per cacumina montis Cuminalis" (ano 886 - Ourense).

Porén, ten que se prestar especial atención ás terminacións -nde, -ndi, -nda para comprobar que a posición do n sexa etimolóxica, e non resultado da xeración dun n procedente da vogal nasalizada previa. Na nosa opinión o fenómeno fonético indicaría en certa forma a preservación esporádica das antigas vogais nasais descompostas nos seus dous elementos, vocálico e nasal, e tanto tería grafalo co til de nasalización: Comeãda.

Pola estrada de Comeanda ía eu cara Bens cando traballaba na Moura, ó fondo da Avenida de Finisterre.

A cidade asolagada dos Cabaleiros (Tordoia) e A Pedra Pescada

 

Conta a lenda que na parroquia de Cabaleiros (Tordoia) houbo unha cidade chamada Cidade dos Cabaleiros, que foi asolagada, e no seu sitio formouse unha lagoa. A finais do século XIX e principios do XX aínda se podían atopar tellas e vigas petrificadas no lugar, e daquela unha das vacas do alcalde de Tordoia afundírase nela por ser un lugar especialmente pantanoso.

Xunto da lagoa había un menhir duns nove metros de altura por tres de diámetro. Sospeitamos que a pedrafita tiña por nome A Pedra Pescada, topónimo que aparece na cartografía catastral nomeando unhas parcelas xunto dos microtopónimos Lagoa de Adentro, Poza da Lagoa e Chousas da Lagoa. Ó ser visible, interpretaríase que non afundiu coa cidade porque foi "pescada". Do contrario, o nome de Pedra Pescada, se non fose porque aparentemente podería gardar relación coa lenda da cidade afundida nas augas, sería moi dificil de xustificar.

(1) Gaceta de Galicia, 7 de xullo de 1890; El Ideal Gallego, 30 de maio de 1926.