jueves, 21 de noviembre de 2024

O bosque xordo: límites entre a civilización e o territorio máxico

O territorio máxico existe; aínda está aquí. Non é unha ficción do imaxinario lendario do folklore e os mitos. Cada vez é máis exiguo, cada vez redúcese máis, pero aínda resiste. Identifícase fundamentalmente por unha cualidade relacionada co sentido do ouvido: non escoitarse nel ruídos ou sons da civilización, ruídos de orixe antrópica, vencellados ás actividades económicas que realizan os seres humáns na natureza. E diredes, "boh! iso é simplemente un territorio alonxado de núcleos de poboación". Pois non, ou non só.

Descubrimos o territorio máxico de casualidade, unindo tres datos que fomos coñecendo ó longo do tempo.

1. Os conxuros contra as tormentas, nos que o oficiante adoita increpar ó nubeiro para que marche cara un lugar "donde galo non cantaba, nin páxaro chiava nin boi brullaba" (A Lama - Pontevedra), "donde nu oigas el gallo cantar, ni el buey manso reburdiar, ni las campanas tocar" (1). O conxuro contra a tormenta máis antigo que conservamos é a formula incantamenti da pizarra de Carrio (Asturias) do século IX, escrita en latín con caracteres visigóticos, da que fornecemos a parte que nos interesa agora, dirixida a afunguentar as nubes para que "per montes uada et reuertam ubi neque galus canta neque galina cacena, ubi neque arator est neque seminator semina, ubi neque nula nomina resona" (ed. de Isabel Velázquez Soriano, Las pizarras visigodas, 2004, pizarra nº 104). O conxuro de Carrio ven sendo en liñas xerais como os demáis que imos ver por exemplo en Rumanía, pero contén unha frase ben impactante, case bíblica, "onde ningunha palabra soa", relativa á cualidade humana máis distintiva, que é a nosa capacidade de falar, e nomear o mundo. Nese territorio mítico e máxico nunca se escoita falar, ou é un espazo-tempo no que as cousas aínda non teñen nome?

2. Nos "Procesos de fe de brujas" (Archivo Histórico Nacional, INQUISICIÓN,1679,Exp.2) de principios do século XVII a primeira pregunta que se lles facía os encausados era se "estando allá [nas xuntas ou aquelarres] o yendo o viniendo [deles] oían reloj, campanas, perros o gallos del lugar más cercano". Se a xuntanza de bruxas fora certa as respostas serían negativas, non se terían escoitado eses sons durante a celebración do sabbat.


3. No "bosque xordo" (M. Eliade, "Il culto della mandragora in Romania", 1975), onde non se escoitaba o galo cantar, era onde as mulleres de Rumanía recollían a planta chamada mătrăguna (cecais a beladona) para facer os seus esconxuros amorosos. Vasile Bogrea ten estudado as fórmulas dos exorcismos en Rumanía, tan semellantes ás nosas, e nas que se conservan datos que indican a realización de tarefas gandeiras, agrícolas e a existencia de fogares ("O străveche formulă de exorcism în descântecele noastre", Dacoromania, 1926). Os conxuros rumanos afunguentaban o mal cara lugares

unde cocoșii negri nu cântă
vaca neagră nu rage
rădăcină nu se trage
foc nu se face

(onde o galo negro non canta, a vaca negra non muxe, a raíz non prende, e non se fai lume)

unde câne nu latră

(onde can non ladra)

As xuntas de bruxas e a recollida da beladona tiñan que se facer no territorio máxico do bosque xordo, marcado e delimitado polo feito de non se escoitar nel sons vencellados á actividade humana. Nesta distinción entre territorio humanizado - non humanizado percíbese a cualidade máxica do territorio non antropizado, que xurde ó considerar as actividades que tiñan lugar nel (celebración do sabbat ou aquelarre, recollida de plantas para esconxuros). Tamén a tormenta ou o nubeiro botábanse fora, mediante os recitados, ó lugar de onde procedían, a ese mundo máxico (non humano) dos espíritus e demos, que segundo a crenza popular creaban os temporais.

________________________________

*Agradezo a María Alonso Echanove a referencia ó artigo de Mircea Eliade, e a Ana Piñeiro a posible identificación da planta chamada mătrăguna en Rumanía coa beladona, que nas versións española e italiana do traballo de Eliade traducen como mandrágora.

(1) Conxuro asturiano tomado do estudo de Jesús Suárez López, Fórmulas mágicas de la tradición oral asturiana. Invocaciones, ensalmos y conjuros, 2016, px. 187 e ss. "Conjuros meteorológicos".

domingo, 17 de noviembre de 2024

"O do Caldeiro" da Compaña: o mito céltico da inmortalidade pola maxia

Para non nos precipitar afirmando taxativamente que A Compaña fora unha reunión de bruxas (aquelarre ou sabbat), antes que unha procesión de ánimas en pena que anuncia unha morte, convén saber se estas dúas tradicións que semellan converxer no mito da Compaña teñen orixes independentes, se unha é a orixe da outra ou se están intrínsecamente ligadas dalgunha forma. Neste sentido, como apuntabamos na entrada precedente adicada ó Voo nocturno, cabería pensar por exemplo en que o mito orixinal da Compaña como reunión de bruxas (seguidoras de Diana) se emburullou coas ánimas dos defuntos en procesión, ben por interpretación popular do espíritu ou corpo astral da bruxa en voo nocturno como se fose un defunto, ou polo vencello que a maxia (bruxería) ten co mundo dos mortos, etc. Se non hai relación xenética entre ámbalas dúas tradicións, habería que prantexar orixes independentes: unha para A Compaña como reunión nocturna de bruxas, e outra para a Visión como comitiva nocturna que anticipa unha morte.

Para elo procedemos a analizar o personaxe chamado "O do Caldeiro", que aparece encabezando a procesión de defuntos da Compaña. Segundo os informantes de Lisón Tolosana, levaría un caldeiro "con auga bendita", e é captado dentre os vivos para esta función; vai xunto doutro que leva unha cruz. Tomamos dúas mostras do estudo de Lisón (La Santa Compaña, 2004), non sen antes sinalar que propiamente no ritual cristiano a auga bieita nunca se leva nun caldeiro, o caldeiro é un utensilio propio da bruxería e do mundo da maxia. Sobre o secreto contido do caldeiro, parécenos moito máis axeitada a interesantísima información que amablemente Dores Lobato nos forneceu; ela ten escoitado nas aldeas do Baixo Ulla que o recipiente contiña sangue callado procedente "dos que morren de "mala maneira" ou do sancre dos malos partos, onde as mulleres morren".

  1. "Meu tío andaba co caldeiro [...]. ¡Acórdome eu! Iba dormido. [...] Por donde foran iles él tiña quir co caldeiro porque o cura leva agua bendita no enterro, e eles collerían agua bendita. Ile para entregarlo ¡oh!, anduvo moito e non era capaz de entregarlo [a outro]. Anduvo moitos anos, él no quería porque tiña que andar de noite".
  2. "Aquí hay uno que dicen que anda en la procesión; falan eso. Tiene 56 años. En el café se lo dijo otro, que andaba co caldeiro. ¡Ay, cómo se puso!, ¡que se iban a las manos! El no quiere que le digan eso. Porque él a certa hora da noite quédase dormido. El otro le dijo: "retírate dahí porque tú como andas co caldeiro tés as cartas embruxadas". Chamamos a atención sobre o feito de que nesta información a expresión "andar alguén co caldeiro" é tomada como insulto, e está vencellada ó mundo das bruxas e a maxia.

Precisamente no estudo de Caro Baroja, Las brujas y su mundo (1966), lemos que na Lei Sálica (século V), nun título adicado á feiticeiría, castigábase o insulto de chamarlle a alguén hereburgium ou herburgium, nestes termos: "se alguén chama a outro hereburgium, isto é, strioportium, é dicir, o que transporta o caldeiro, no que as estrigas [bruxas] cociñan, e non pode probalo, terá que pagar 2.500 denarios, que fan 62 soldos e medio" ("Si quis alterum herburgium clamauerit, hoc est, strioportium, aut qui eneum portare dicitur, ubi strias coccinant, & conuincere non potuerit, IID den. qui faciunt sol. LXII semis"). Vemos como en Galicia conservouse ata non moito o mesmo concepto de insulto de chamarlle a alguén "o do caldeiro", e comprobamos que efectivamente o rol de ser o portador do caldeiro ven da antigüidade pagana, e que estaba ligado ó mundo das feiticeiras. A crenza galega de que o caldeiro da Compaña contiña auga bendita débese sen moita dúbida á cristianización do mito, pois o caldeiro máxico dos cociñadoiros das bruxas contiña ben outras cousas... como imos ver.

Na glosa que se dá no propio texto sálico na explicación de herburgium = strioportium vese unha traducción en quiasmo dos termos glosados: here = portium (do latín portare, "levar") e burgium = strio, en virtude da cal burgium viría ser sinónimo de strio (striga, strix = bruxa), o que fai verosímil entender este burgium como unha forma deturpada de *brugium, "bruxo", tendo en conta que o nivel de barbarismos do latín deste texto é bastante elevado e danse outros erros na redacción, como *strias en lugar de strigas, ou *eneum en lugar de aeneum (latín aeneum, "broncíneo; caldeiro"). Engadimos que cecais her- en herburgium podería ser simplemente o título do antigo fráncico herro, hero, "elevado, alto, noble", termo xermánico que pervive no tratamento Herr, "señor" (v. Knut Jungbohn Clement, Forschungen über das Recht des Salischen Franken, 1879, px. 248). Maurits Gysselin tamén suxire unha etimología *herba-burgja (guardián da bruxa) na que burgja é bruxa, ou ata prostituta (cfr. De Germaanse Woorden in Lex Salica, 1976).

Temos neste texto do século V, por unha parte o que podería ser a máis antiga documentación do termo bruxo, burgium < *brugium, e a identificación do rol de portador do caldeiro dun dos oficiantes que acudía como axudante ós cociñadoiros das feiticeiras. Nesta cronoloxía situámonos nun momento no que a relixión pagana aínda se mantiña como culto arcaico arraigado no pobo, que era necesario extirpar (cfr. San Martiño de Dumio e a súa obra De Correctione Rusticorum).

Debuxo da diadema de ouro, da Idade do Ferro, atopada en Moñes (Piloña - Asturias) na que se representa un portador de caldeiros nunha procesión, cando menos, máxica. (C) Anxo R. Paz.

Dende o século V (Lei Sálica), con estes cultos máxicos de orixe pagana aínda vivos, podemos pois exercer a comparación con escenas que fornecen información semellante tomadas directamente de épocas algo máis recuadas, cando eses cultos estaban ben instaurados. Neste caso parécenos axeitado suxerir que a procesión representada na famosa diadema de Moñes podería vencellarse ó mesmo ritual máxico que, logo de ser demonizado polo cristianismo, se chamou xenéricamente aquelarre ou sabbat, cousa de bruxería. Na diadema de Moñes vese unha comitiva de oficiantes compatible cos da Compaña e o aquelarre / sabbat, entreles o famoso portador dos caldeiros, o que implica a presenza dunha bruxa ou maga, nunha paisaxe mítica fluvial, que cecais indicaría o traslado ó Alén. Outros personaxes poden identificarse con seres mitolóxicos, daemones cornudos ou ornitomorfos, do mesmo xeito que se continuaron a representar nas miniaturas do Códice Rico das Cántigas de Santa María do Rei Alfonso X, O Sabio (século XIII). Os daemones poderían portar fachóns (como na Compaña) e tamén sosteñen torques.

A "Companna do demo malvaz" aparéceselle a un frade con rostros ornitomorfos (bico de paxaro) nunha das miniaturas que ilustra a Cántiga 82 do Códice Rico das Cántigas de Santa María, do Rei Alfonxo X, O Sabio. (C) Mosteiro de San Lorenzo del Escorial.

Podemos establecer esta relación coa procesión funeraria da Compaña das bruxas porque a diadema de Moñes tense interpretado como unha escena na que está presente o mito celta do caldeiro máxico da resurrección (cfr. o Mabinogi de Branwen), coñecido tamén pola súa variante, o manancial máxico da saúde (v. G. Dumezil, Mito y epopeya II: Un héroe, un brujo, un rey, 1971):

"Os Goidil comezaron a prender o lume baixo o Caldeiro da Resurrección. Alí dentro arroxaban os cadáveres ata que o caldeiro estaba cheo. Ó día seguinte os corpos erguíanse convertidos en guerreiros máis temibles ca nunca, coa única limitación de que non podían falar".

"Os guerreiros dos Tuatha Dé Dannan mortos polos seus enimigos Fomorios recobraban a vida, e ó día seguinte estaban máis sans ca nunca. É aquí a razón: Diancecht, os seus dous fillos e a súa filla pronunciaban encantamentos na beira do Manancial da Saúde, botaban alí os feridos, incluso os mortos, e estes saían vivos do manancial. Calquera que fose a gravidade das feridas, curábaas o poder do encantamento que pronunciaran os catro médicos colocados ó redor do manancial". No texto establécese a relación entre o médico - meigo - bruxo (como medicine man) e o seu caldeiro da resurrección / manancial da saúde. Ata é moi posible que o nome de "manacial da saúde" sexa un nome alegórico do caldeiro, non un manancial real.

O mito do caldeiro da resurrección é compartido polo mundo clásico da antigüidade. Podemos mencionar por exemplo o conto da maga Medea que rexuveneceu a Esón, o pai do seu amado Xasón, matándoo e bañándoo nun caldeiro onde previamente botara todo tipo de ingredientes máxicos (Ovidio - Metamorfoses). A mesma Medea rexuveneceu un carneiro ante Pelias e as súas fillas, do mesmo xeito, para invitar as mulleres a matar o seu pai, supostamente co obxectivo de resucitalo a continuación sacándoo rexuvenecido do caldeiro; mais trala morte de Pelias por parte das súas fillas, Medea fuxe sen completar o ritual coa resurrección, xa que só pretendía asasiñar o anciano.

Ilustración do "Medea's miracle". (C) W.M.L. Hutchinson, The Golden Porch. A Book of Greek Fairy Tales, 1914.

Tamén no mito de Triptólemo, relacionado co culto mistérico de Deméter e Perséfone, que como tódolos cultos mistéricos pretendía que os seus devotos acadaran a tranquilidade que dá a crenza, que non certeza, nunha vida mellor no Alén, a deusa nai colocaba tódalas noites ó bebé Triptólemo ó lume para endurecelo e convertilo así en inmortal.

A feiticeira Medea (identificada pola etiqueta "METAIA") rexuvenecendo o seu amado Xasón no caldeiro máxico. (C) Gravado nun vaso do Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, fotografía de Laura D'Erme, 2020.

Conclusións


A Lei Sálica aporta probas da crenza no século V nun ritual máxico levado a cabo polas strigas ou feiticeiras (bruxas) cun caldeiro no que se cociñaba algo sen determinar e que era transportado por un oficiante especial, "O do Caldeiro". Os exemplos que temos aportado na entrada sobre o Voo nocturno, nos que A Compaña se define como xuntanza de bruxas, maila presenza nestas procesións, que doutra banda amosan o seu carácter funerario, do oficiante chamado "O do Caldeiro", lévanos a relacionar o ritual da Compaña cos mitos da antigüidade clásica e bárbara do caldeiro da resurrección, coñecido pola posible representación del na diadema de Moñes (Idade do Ferro do noroeste peninsular), os textos do Mabinogi de Branwen e da Segunda Batalla de Maige Tuired, ou o mito clásico das resurreccións no caldeiro da maga Medea.

Deste xeito, no mito da Compaña imbricaríanse harmónicamente a presenza das bruxas (meigas, feiticeiras) no seu voo nocturno para acudir á xuntanza (aquelarre / sabbat) e a procesión de oficiantes que portan o caldeiro máxico, mailos defuntos, dentro do mito céltico do caldeiro da resurrección, ritual escatolóxico executado polas magas (sen atender ó seu sexo, menciónanse como médicos / meigos nos textos celtas), cecais orixinariamente deusas ctónicas e nocturnas (Ataegina - Proserpina, Hécate - Diana).

sábado, 9 de noviembre de 2024

Voo nocturno: a Compaña como "ludum Dianae" e culto mistérico


No Arquivo do Galego Oral atópase unha grabación (audio 39) recollida por Ángeles Conde García no ano 1993 en Gosolfre (Chacín - Mazaricos) na que as tres informantes falan da Compaña nuns termos pouco habituais para os que estamos afeitos a considerala unha procesión de defuntos ou ánimas en pena.

Dúas informantes coñeceran unha muller chamada Crista, que era de Sanfogha e andaba na Compaña porque "tiña os santos óleos dos mortos". Aínda que as mulleres xa non saben que significa esta frase, trátase claramente da antiga crenza popular que explicaba a videncia por un erro do cura ó sacramentar os nenos no bautismo: se o cura unxía un neno cos óleos dos defuntos a criatura desenvolvería a capacidade de ver ou adiviñar o futuro. Outra mostra destas crenzas é, por exemplo, o caso dos xamáns de Friul estudados por Carlo Ginzburg (1966), os benandanti; críase por entón (séculos XVI e XVII) que se un neno viña ó mundo envolto no amnios (camisa) acadaría a capacidade de experimentar visións.

A continuación transcribimos a parte da grabación máis interesante, coas nosas correcións suliñadas en vermello:

I.2. — Os santos óleos dos mortos. Non sei o qui é, pero eu oía así falare, que..., oíallo siempre á defunta de miña avoa, cando estaba para aquí para nosa casa, pois dixera que si, que esa Crista que andaba na Compaña; e ela, como se levaba tan ben con ela, siempre llo iba contare.
I.3. — Eran viciñas, coño.
I.2. — E..., e ela que lle dicía, que lle preghuntara unha ves, a defunta de miña avoa, que lle dixo:
— "E logho ti por que sabes eso todo, Crista?"
— "Porque eu vou as Compañas todas, porque eu teño os santos óleos dos mortos; e voo e teño que ir a tódalas Compañas, cando me ven chamar de nuite teño que ir".
I.3. — O mas mal...
I.2. — E disque iba a todas. Ela sabía todo, cando había de morre-la xente e máis todo.
I.3. — O mas, o mas mal que se lle daba era por riba dos pinos.
I.1. — Por que se lle daba mal por riba dos pinos?
I.3. — Por riba dos pinos, que lle picaban muito as ramas dos pinos. Disque iban polo aire.

Sinteticamente, destacamos os seguintes riscos que definen unha Compaña ben distinta da típica procesión de ánimas en pena que anuncian unha morte:
  1. Crista era vidente, pois tiña recibido no bautismo os santos óleos dos defuntos.
  2. A súa capacidade visionaria acadaba tódolos eidos, non só o relativo a adiviñación das datas da morte dos seus veciños.
  3. Tiña a obriga de ir a tódalas Compañas (xuntanzas nocturnas dos membros da súa confraría).
  4. O traslado efectuábase por medio do voo nocturno en corpo, non en espíritu (pois quedaba toda rabuñada das pólas dos piñeiros). Nesto se diferencia do voo nocturno en espíritu dos benandanti estudados por Ginzburg.
No traballo que Carmelo Lisón Tolosana adica á Compaña indica dúas liñas ou dúas tradicións míticas como posibles puntos de partida do fenómeno que estuda:

1. A xermana, na que o deus Tiwaz / Wotan / Odín conduce dacabalo, como psicopompo, as almas dos guerreiros defuntos en viaxe nocturna ó Alén. É a liña da chamada Caza Salvaxe, Exercitus Antiquus (= Estantigua) ou Mesnie Hellequin
2. Outra tradición da que non especifica a súa orixe (aínda que antes ten falado de tradicións celto-xermanas), na que un grupo de mulleres, desta vez vivas, acoden ó chamado dunha deusa (Diana / Herodías) e emprenden o voo nocturno. Segundo apunta, estas mulleres capitaneadas por Herodías serían capaces de ver ou establecer contacto coas ánimas do purgatorio ("videre animas purgatorii"), isto é, cos mortos, porque a tradición se tería contaminado co concepto do purgatorio cristiano, que xurde ó final do medievo. É a liña que acaba desembocando nas reunións ou aquelarres de bruxas, ou nos combates nocturnos en espíritu dos benandanti friulanos, estudados por Carlo Ginzburg como remanentes de tradicións provintes do xamanismo euroasiático.

"Linda maestra" (1797-1799), un dos Caprichos de Goya que representa dúas bruxas, aprendiza e mestra, emprendendo o seu voo nocturno camiño do aquelarre.

Mais logo Lisón pronto olvida a segunda liña, como se ve no resumo que fornece sobre a xénese da Compaña a partires do mito xermano do Wotan psicopompo: "una antigua leyenda germana [...] evoluciona de caza salvaje y ejército furioso, a espíritus maléficos en algarada nocturna, a cortejo de espectros, a muertos y a almas en pena". Onde quedan no esquema de Lisón as confrarías de mulleres (vivas) seguidoras de Diana / Herodías que realizaban os seus voos nocturnos? Non as esperedes aínda que o investigador teña recollido dos seus informantes datos suficientes do voo nocturno en corpo ou en espíritu de mulleres vivas que, como a nosa Crista, formaban parte da Compaña: "dicen de una señora de aquí que anda en eso con una vela en la mano; el cuerpo queda en la cama pero el alma de la persona las acompaña. Todas las noches iban a petar la porta: ¡pum, pum! ¡Rosaaa! Estuviera ela onde estuviera cae dormida y va; el espíritu de ella iba acompañando para enseñarles á rolda lo que tenían que facer, el camino e eso. Esto era no primeiro ano, no segundo ano ela xa vai en materia, toda, en corpo, e o corpo traspasa todo, porque elas para entrar en unha casa non abren porta ningunha, traspasan todo" (La Santa Compaña: fantasías reales, realidades fantásticas, 2007).

Na nosa opinión na base do mito da Compaña en Galicia subxace, antes que o tema da Caza Salvaxe xermana (que aínda estaría por demostrar), o aquelarre de bruxas de raigame pagana, o ludum Dianae ou xuntanza nocturna de mulleres con capacidades visionarias. O feito de que se teña vencellado ou confundido a Compaña cunha procesión de defuntos ou ánimas en pena viría dado polo carácter espectral do voo, que podía emprenderse baixo a forma espiritual, abandonando o corpo, como vemos nalgúns destes relatos. É dicir, o termo alma, espíritu ou espectro (corpo astral da bruxa) tería derivado popularmente na impresión de que as compañas ou confrarías estaban compostas por ánimas en pena ou espíritus dos mortos. Ó mesmo tempo, a capacidade visionaria das bruxas, xustificada pola unción cos óleos dos defuntos, aporta unha conexión entre estas mulleres e os mortos común ó xamanismo, pois nesta tradición a comunicación co mundo dos espíritus dos antepasados é a que permite, por medio do trance extático, obter as visións.

Coa nosa proposta cadra a definición de Compaña no dicionario de Cuveiro Piñol: "entre el vulgo, creída hueste o procesión de brujas que andan de noche alumbradas con huesos de muertos, llamando a las puertas para que las acompañen, a los que desean que se mueran pronto; con una porción de disparates a cual más absurdos y misteriosos".

Se aplicamos a hipótese de Ginzburg (Storia Notturna) á tradición da Compaña en Galicia chégase, pois, á conclusión de que proviría máis ben do mito das seguidoras de Diana, no que se configuraba (cito a Ginzburg) unha relixión extática principalmente feminina, de tradición céltica e dominada por unha deusa nocturna de moitos nomes. Segundo o investigador italiano, o culto extático da deusa nocturna estaría completamente ausente no mundo xermánico, inmune ás infiltracións celtas.

No noso ámbito cultural poderiamos propor que o nome da deusa lusitana Ataegina foi un dos que tivo a deusa nocturna, bruxa ela mesma; Untermann tiña vencellado o apelativo ó substantivo irlandés ataig, "noite". Nalgunha inscrición votiva Ataegina denomínase tamén Prosepina, intrepretatio ou asimilación que conduce a establecer certamente o carácter ctónico e infernal da divindade. O seu culto, como a bruxería, estivo estreitamente vencellado ás cabras, que aparecen con moita frecuencia como exvotos nos seus santuarios (ex. o de Santa Lucía del Trampal - Alcuéscar). Unha petición dirixida á deusa, aparecida nunha lápida no encoro da Albuera (Mérida), era unha execratio para recuperar obxectos roubados feita presumiblemente por unha muller, co ton característico das maldicións e das invocacións demoniacas: "Dea Ataecina Turibrigensis Proserpina: per tuam maiestatem te rogo, oro, obsecro ut vindices quod mihi furti factum est [..]" (Sáenz de Buruaga: "El hallazgo de la lápida de Proserpina, de Mérida", Revista de Estudios Extremeños, 1955). Se lembramos que a deusa Diana é realmente unha divindade triforme (Diana - Hécate - Proserpina), vemos como encaixa o culto milenario lusitano a Ateaegina - Proserpina co culto (ludum Dianae) á deusa que dirixe o voo nocturno.

Mais atopar a figura de Ataegina = Proserpina = Perséfone condúcenos, antes de chegar directamente ó xamanismo da proposta de Ginzburg, ós cultos mistéricos. E máis concretamente, ós misterios de Eleusis creados pola deusa Deméter para celebrar o retorno periódico da súa filla Perséfone do Hades. Tendo en conta o eslabón perdido dos cultos mistéricos, as confrarías da Compaña explicaríanse como os thíasoi ou comitivas eleusinas que portaban fachos; os combates nocturnos polas colleitas que realizaban os benandanti de Friul virían ser rituais que realizarían os adeptos respecto do ciclo agrario da renovación vexetal (tema central dos misterios eleusinos, segundo os especialistas na materia); a relación da Compaña / thíasos co mundo dos mortos tería a súa explicación, como no culto de Eleusis, na suposta resurrección dos seres humanos, vencellada á renovación cíclica do mundo vexetal; o secretismo e a nocturnidade dos rituais viría dado en tódolos casos por estar os cultos mistéricos reservados só ós iniciados. Chama a atención que no estudo de Ginzburg o investigador teña atopado confrarías semellantes ós benandanti nos Balcanes (os kresniki), onde se desenvolveu a relixión mistérica de Deméter e Perséfone, que, ó que parece, non tería rematado cando os godos destruíron o santuario de Eleusis no ano 395.

Polo tanto, semella que no "ludum Dianae", nos aquelarres, na Compaña, nos benandanti... sobreviviron os cultos mistéricos dos deuses do paganismo, maiormente os vencellados á deusa ctónica. Déronse erróneamente por rematados no século IV, mais continuaron a existir e foron perseguidos polo cristianismo nos procesos de caza de bruxas ata ben entrado o século XVII.

Casuística


Amáis das testemuñas da historia de Crista e a definición que fornece Cuveiro Piñol sobre a Compaña como comitiva de bruxas, temos localizado máis historias e definicións que apuntan a que orixinalmente a Compaña puido ser unha frauenbund, unha confraría feminina de feiticeiras (cecais, como sinalamos, remanente ou residuo, hibridado con tradicións posteriores, dun thíasos mistérico).

Bruxos e bruxas na praia de Cangas (Beiró Buxán). (C) Beiró Buxán.

  1. Frai Benito Jerónimo Feijoo no 1777 (Ilustración apologética...) discute a crítica que lle fixeran a un dos seus ensaios, nuns termos que poñen de manifesto a crenza en que a Hueste (un dos nomes da Compaña) eran luces nocturnas que evidenciaban unha "congregación de brujas".
  2. No Dicionario galego-castelán de Rodríguez Gil (1863) dase a seguinte definición de bruxas: "que tienen ciertas reuniones o conventículos [...] presididas por el demonio en figura de macho cabrío a quien besa una debajo del rabo, que chupan los niños, que andan de noche alumbrando con huesos de difuntos". As bruxas procesionan do mesmo xeito que a Estadea / Compaña... ou son a Estadea?
  3. No glosario de Cantares Gallegos (1863) Rosalía de Castro da a seguinte definición de Compaña: "Hueste, procesión de brujas".
  4. No dicionario de Marcial Valladares (1884) o sinónimo Estadaíña defínese como "procesión de brujas".
  5. La Revista Popular (1899) sorpréndenos cunha historia de A.N. sobre "Las brujas de Cangas". Un pescador treme de medo cando ve aparecer no horizonte "una legión, un huracán donde rebullen mil ridículas figuras [...] parecían verse allí lamias, fantasmas, vampiros, espectros, sílfides, brujas y demonios [...]. Pronto reconoce que es la maldita Compaña que viene a celebrar el sábado en el arenal de Cangas, y dibuja sobre la cubierta de su navío el gran Sigilo de Salomón". A famosa campá (1) de Coiro ten un destacado papel no conto, para afunguentar a Compaña. No conto evidénciase que a Compaña celebra o sabbath ou aquelarre, sendo polo tanto unha xuntanza de bruxas.
  6. Na novela Ramo Cativo (1918), de Jaime Solá, don Jacobito entra no mesón de Gomariz marmurando aínda a mesma cantinela que salmodian as bruxas cando pasan formando na misteriosa procesión da Estadea.
  7. Nun conto de Celso Emilio Ferreiro titulado "Meigallo" (1948) fálase dunha muller da que se sospeita que era bruxa, nestos termos: "hasta va con la Estadea al arenal de Coiro a celebrar la misa negra. Hay quien asegura que posee un aceite milagroso para untar su cuerpo pecador y volar por los aires como un vampiro". Inequívocamente relaciónase a comitiva da Estadea (Compaña) co obxectivo de celebrar o aquelarre. O areal de Coiro (Cangas) foi famoso, como vimos, por terse desenvolvido nel xuntanzas de bruxas, segundo a tradición popular, concretamente nas Arcas Gordas. O aceite milagroso nesta historia poden ser os mesmos óleos dos defuntos que tiña Crista.
  8. Na nota folklórica que Blanco Guerra redacta sobre Rairo (Ourense) clasifica as bruxas en dous tipos, as "Sumsuncorda", máis pacíficas e boíñas, e as "Piligrinas", estas últimas "eran las que se sumaban a la estadea en sus marchas al Arenal de Sevilla o al de Coiro, en Cangas, a donde concurrían todas para gozar del macho cabrío" ("Historias y leyendas de Rairo", La Región, 1970). O cualificativo "Piligrinas" xa dá idea de que se caracterizan por marchar en procesión.

___________________________________________________

(1) O son das campás impide a reunión de bruxas, como se ve nos "Procesos de fe de brujas" (Archivo Histórico Nacional, INQUISICIÓN,1679,Exp.2). Unha testigo refire que "en oyendo las campanas de cualquier parte se deshacía el aquelarre, y que si las oía antes tampoco podía salir para ir allá" (px. 243 do visor).


jueves, 7 de noviembre de 2024

El Naranjo / Naranxu de Bulnes

 

Debuxo de Guillermo Schulz dos Picos de Europa dende Nueva (Llanes) co perfil do "Naranjo de Bulnes" (1858) - Atlas Geológico y Topográfico de Asturias.

Segundo Ramón Sordo Sotres, Naranxu Bulnes era o nome que os habitantes do oeste de Llanes usaban para se referir ó famoso Picu Urriellu. Semella, entón, que o nome Naranjo que aparece na cartografía de Guillermo Schulz por primeira vez (1855 - 1858) non é, como se pensaba, un topónimo inventado polo inxenieiro alemán, ou unha alteración dun orixinal *Naranco, de orixe prerromana, senón que se trata da castelanización do nome Naranxu que Schulz tería escoitado en Llanes. Sordo Sotres indica nesta mesma entrada da súa obra, Toponimia de Asturias, Cantabria y León (2005), que o nome Naranxu alude á cor laranxa do pico, e di que "los pastores de este pueblo cabraliego [Bulnes] denominan La Mermeya al impresionante extraplomo naranja -color apreciado también a gran distancia- que adorna la cara oeste de la pica que nos ocupa". O investigador fornece outros exemplos do uso do topónimo Naranjo / Naranxu para designar lugares nos que hai algunha formación rochosa de cor laranxa: El Naranjo (prado entre Llánez y Susvilla - Cantabria), praia de El Naranxu (cantís de cor laranxa en Po - Llanes).


Na oronimia do entorno dos Picos de Europa na primeira edición do MTN50 recóllense varios nomes relativos á gama das cores que van do vermello ó laranxa dos picos: "Torre Bermeja" (La Mermeya), "Los Horcados Rojos", "Las Coteras Rojas" e mailo propio "Naranjo de Bulnes". O achádego de Sordo Sotres deste outro nome, tradicional en Llanes, para o pico (Naranxu vs. Urriellu) encádrase satisfactoriamente na motivación dos orónimos do seu entorno, baseados nas cores das rochas das caras das torres, ou nas cores que reflicten ó incidir o sol nelas.

Segundo pensamos, Naranxu tería xurdido como adxectivo de creación popular forzando a moción de xénero (-u / -a) para concordar  aquí cun substantivo implícito masculino (picu), tal e como se comportan os outros adxectivos que sinalan a cor, como bermellu / -a, ou roxu / -a (Horcados Rojos - Coteras Rojas). É dicir, Naranxu na frase El Naranxu Bulnes non é o substantivo que designa a árbore, senón o adxectivo que significa "de cor laranxa": El (Picu) Naranxu de Bulnes > El Naranxu Bulnes, como se dicimos La (Collada) Naranxa > La Naranxa. Un caso próximo con esta mesma elisión nuclear témolo no nome da Mermeya, que ven dunha frase La (Torre) Bermeya. Mentras que nin o galego ou o castelán teñen moción para o xénero do adxectivo laranxanaranja (pantalón laranxa, camisa laranxa), nesta zona de Asturias o adxectivo naranxa si tivo moción de xénero, aínda que só fose a nivel popular. Convén suliñar a cuestión suscitada da moción de xénero do adxectivo naranxu / naranxa, "de cor laranxa", para evitar pensar no substantivo, na árbore laranxeira, naranxu en asturiano. A confusión ten orixinado a curiosa historia humorística que lle contaron a Aurelio de Llano en 1928 sobre a existencia dun naranxu en Bulnes que "durante seis meses al año da naranjas que pesan más de cuarenta quintales cada una" (Bellezas de Asturias de Oriente a Occidente).

A primeira vez que se dá conta da vista dende o mar, dende a costa de Llanes, dos Urrieles e as Peñas de Europa non é no debuxo de Schulz de 1858, senón nun texto sobre o concello de Cabrales que no 1771 elaborou Francisco Antonio Fernández para o Dicionario Xeográfico de Tomás López. Nel se indica que estes picos servían para orientarse dende o mar: "en especial todo el cordón [de serras] de la parte de Medio[día] y Norte son unas peñas inaccesibles, y en los puntos [marcados con] VV hay una peña a manera de punta o castillo tan sumamente alta que desde la mar, que está por medio el concejo de Llanes, se gobiernan por ella, y llaman Urrieles". A esta descrición acompáñana dous planos, un deles reflicte a toponimia da peña "Urrieles" preto de "Bulnes". Este orónimo dos Urrieles mailo nome oficial do pico Urriellu ou Picurriellu proveñen da raíz hidronímica paleoeuropea *ur, "agua", ó ser nacedoiros de mananciais.

Marcas VV que indican a situación dos "Urrieles", preto de Vegas del Toro (24), Campos de Pandébano (30) e Sotres (23). Dicionario Xeográfico de Tomás López, provincia de Asturias, fol. 56.


"Urrieles" xunto a "Bulnes" no Dicionario Xeográfico de Tomás López, provincia de Asturias, fol. 57.