Na lectura dun traballo de Mircea Eliade adicado ó estudo do xamanismo entre os rumanos ("Chamanismo entre los rumanos", en De Zalmoxis a Gengis Khan) vemos que o investigador analiza o caso das rusalii, mulleres que, sempre no marco dunha celebración popular que se desenvolve en Pentecostés, caen nunha especie de trance e poden facer predicións sobre o futuro. Preguntámonos, pois, se as rusalii rumanas gardarán algunha relación coa figura da rusalka da mitoloxía eslava, que polo xeral é concebida como un ser feérico equiparable ás sereas, á mermaid ou ás ninfas.
Respecto da etimoloxía do termo rusalia, inclinámonos por partir do latín rus, ruris, "campo"; termo que ó posuír alternancia s/r na consoante radical permite xustificar o doblete ruralia / rusalia. Desbotamos, pois, a proposta etimolóxica que vencellaba o substantivo ó latín rosa, "rosa - flor", como pensaba Du Cange. A rusalia sería entón unha festividade de orixe pagana relacionada co campo, e concretamente co renacer da vexetación, que se celebraba "in praediis suburbanis, id est ruri, unde ruralia, rusalia" = nos predios ó redor das cidades, ou sexa, no rural, de onde ven ruralia e rusalia (cfr. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae e máis os comentarios de Balsamon ó canon 62 do Concilio de Trullo, ano 691-692, que condenaba a festividade pagana da rusalia, en Sources of Slavic Pre-Christian Religion, 2020). Pensamos que o termo rusalia foi usado como sinónimo de paganus, derivado de pagus cun significado semellante ó de rus, ruris.
Eliade, para a súa investigación sobre o suposto chamanismo das mulleres rusalii rumanas, utilizou traballos previos doutros investigadores de principios do século XX. Ó limitarse a analizar os episodios dos trances e as danzas do coro ó redor das "durmintes", deixou fóra un material importantísimo, sobre todo, o que se atopa no resto do traballo de Küppers, que imos ver.
No estudo de Küppers ("Rosalienfest und Trancetänze in Duboka", Zeitschrift fuer Ethnologie, 1954), que participara nestas celebracións de Pentecostés no leste de Serbia entre 1938 e 1939, descríbese unha grande xuntanza de xentes, vindas das montañas para se reunir no pobo de Duboka nunha explanada preto do río, organizadas en casoupas decoradas, unha para cada clan familiar. Alí comíase e bebíase como corresponde: en cadansúa cabana os clans dispuñan leitóns ou cordeiros asados, fogazas de pan descomunais, porros, allos, ovos, queixo de ovella, doces, viño e licor de ameixa. No campo da festa había bandas de músicos ziganos e máis un gaiteiro, e un posto de doces. A celebración do rito comezaba trala comida coa instalación, na tenda do anciano que oficiaba o ritual, dunha (aparentemente) simple bandeira. Di Küpper, ó que debemos esta importante observación: "a bandeira vai nunha hasta longa de bidueiro, e identifícase co símbolo da árbore da vida e de Pentecostés, máis aínda porque se instala na tenda do anciano nun balde de auga. A auga do balde indica que no pasado se empregaba unha árbore viva".
Hoguera ou arbolón fotografado no 2009 en Saõ João de Longos Vales (Portugal). Leva as iniciais do santo, SJB (Saõ João Batista).
Tras afumar con incenso e asperxer con auga bendita tódalas casoupas da festa (traballos efectuados polo anciano oficiante) comeza propiamente a representación dun rito bastante complicado de interpretar, no que algunhas mulleres experimentan convulsións ata caer nun estado de trance no que, poseídas polo Espíritu (ou por un espíritu), comezan a declarar os seus prognósticos como sibilas; un coro de danzantes executa bailes ó seu redor, con varias funcións vencelladas ós distintos estadios do trance, como por exemplo despertalas trasladándoas ó río e barrufando sobre elas herbas masticadas mesturadas con auga. Non vou determe máis nesta parte do rito, pois xa vai incluída no estudo citado de Mircea Eliade que enlazo ó principio.
É oportuno dicir que o coro de danzantes de Duboka, quizais toda esta complexa representación dramatizada (mulleres en trance incluídas), é un coro que se comporta como os da antigüidade clásica, semellante ós coros da traxedia grega que acompañaban as primeiras representacións dramáticas, en principio de carácter ritualístico. A interpretación deste ritual como dramatización ven soportada tamén porque na antiga Rusia os skomorokhi (xograres, actores profesionais, intérpretes, danzantes, músicos) eran coñecidos pola súa crucial participación nas festas das rusalii, os xogos paganos que celebraron os eslavos polo menos dende o século IV, e que remataban o 24 de xuño (noso San Xoán Bautista / Midsummer). Estes xogos foron cristianizados posteriormente dunha forma simple, inseríndoos no ciclo litúrxico como parte da celebración de Pentecostés (v. Russel Zguta, Russian Minstrels. A History of Skomorokhi, 2017).
No estudo de Zguta vese que as rusalii, a mesma festividade que se celebraba en Serbia, foi unha celebración pagana coñecida e practicada tamén polos eslavos, asociada estreitamente ós xograres / actores chamados skomorokhi. A documentación recollida polo investigador contén varias prohibicións respecto de evitar todo contacto cos skomorokhi e as súas representacións, as rusalii. As rusaliia definíanse, de feito, como igry skomorosheskiia (xogos ou representacións dos xograres).
Segundo recolle Jaffé no seu dicionario, para Stasov os skomorokhi poderían ser descendentes dos xamáns asiáticos. Cómpre destacar que o zar Alexei Mikhailovich desterrou os skomorokhi a Siberia e ó norte de Rusia no ano 1648 (Historical Dictionary of Russian Music, 2022), abrindo unha posibilidade moi diferente para a orixe do xamanismo siberiano... que non imos desenvolver.
Resumindo ata aquí, comprobamos que o nome rusalii se aplicou, tanto entre os rumanos como nos países eslavos, á festividade pagana de Midsummer (o noso San Xoán), que logo alí cristianizouse inseríndoa no ciclo litúrxico como Pentecostés. O nome da festividade rematou por nomear, amáis, as mulleres que experimentaban trances xamánicos ou estáticos durante a devandita festividade (na rexión rumana de Serbia), e tamén se vencellou estreitamente cos xograres / actores que representaban os rituais paganos das rusalii (na antiga Rusia). O nome, ó que se ve, foi ampliando os referentes que designaba, todos eles vencellados entre si pola festividade. Imos engadir dous máis:
En Rusia a celebración da Rusaliia, que remata en Pentecostés, envolve o traslado dunha rusalka (bidueiro) dende o bosque ata o terreo das granxas, e tamén as mulleres xovens levan ramas de bidueiro do bosque ó pobo; estas ramas son chamadas rusalki. Velaí de novo o motivo do arbolón / hoguera de San Xoán (Portugal, Asturias), e maila bandeira - rama de bidueiro das festas de Pentecostés de Duboka (Servia). Sempre seguindo a Hubbs neste apartado (Mother Russia: The Feminine Myth in Russian Culture, 1993), a rusalka viría ser un espíritu feminino do bosque encarnado nunha árbore (mormente un bidueiro). Na Ucraína, durante esta festividade dise que as ninfas trepan ás árbores e resulta perigoso para os homes xovens penetrar no seu territorio, pois poderían ser seducidos e asasiñados por elas, o que lembra varios mitos clásicos de despedazamento dun xoven por parte dunha ninfa ou deusa da natureza ("Artemis e Acteón"). A íntima relación entre a ninfa (tamén chamada rusalka) e o bidueiro vese na canción que di "unha rusalka séntase na curva do camiño, na curva rama do bidueiro". Nunha data especial desta festividade as rapazas achéganse ó bosque e decoran un bidueiro con cintas e panos, facendo un adorno que chaman "a camisa da rusalka".
Compilamos os datos da festividade da Rusaliia ou das Rusalii coa deriva semántica do nome:
- Festividade pagana ou ruralia > rusalia.
- Árbore (bidueiro) que é o totem ou elemento central da festividade.
- Espíritu feminino da antigüidade (mitoloxía clásica) que habita na árbore como hamadríada (ninfa).
- Xamáns (xograres / actores / coros da traxedia) que executan a dramatización ritualística da festividade relixiosa pagana.
- Mulleres que entran en trance estático durante a festividade.
