A función da cabra e a orixe da traxedia grega

Na descrición dunha representación da "comedia da cabra" recollida por Nicolai Yevreynov en 1915 en Bielorrusia vese como os actores populares rusos chamados skomorokhi terían representado a obra. O asunto da cabra nesta peza vai estar estreitamente relacionado coa presenza de cabras na traxedia grega, e coa propia etimoloxía de "traxedia", que ven do grego tragos = "cabra".

Non hai posibilidade algunha de sublimar a orixe da arte dramática europea, da traxedia, como se tentou facer en milleiros e milleiros de traballos que procuraron explicar a presenza da palabra tragos = "cabra" no substantivo que designa as obras dramáticas coas que naceu o teatro clásico. Algunhas das opinións dos investigadores e sabios que se ocuparon deste asunto, como Aristóteles (resúltame arrepiante ter que refutalo), son que as cabras na traxedia se explican como: sacrificios ou ofrendas rituais, chivos expiatorios, premios ós actores, animais consagrados ós deuses, animais relacionados coas figuras mitolóxicas dos sátiros do culto dionisíaco...

Burkert pregúntase espantado cómo é posible que no termo traxedia se atope "una palabra a través de la cual asoma el hocico de la bestia en el desarrollo de una cultura humana elevada, y lo primitivo y lo grotesco afloran en medio de la creación más sublime" ("La tragedia griega y los ritos de sacrificio", El origen salvaje, 2011).

Pero non queda máis remedio que atopar a orixe da traxedia nestas funcións ben simples, populares, de can de palleiro. Velaí a orixe da literatura europea na descrición de Yevreynov (sinalamos entre corchetes a correspondente función na traxedia clásica):

"No centro da procesión vai un home maior chamado O Avó, cun bastón na man [Sileno coa súa férula]. Conduce unha cabra. Ó final vai un rapaz cuberto cunha pel de cabra [sátiro], e leva unha máscara de bidueiro que representa a cabeza dunha cabra. Os cornos están feitos de palla e a barba de liño. As outras personaxes son uns ciganos representados por mozas con roupas de homes, coas facianas emborralladas de cinza [coro]. Van en compañía de cantores e músicos [coro]. A esenza da obra é a morte repentina da cabra e a súa resurreción. Cando a cabra cae morta no chan o coro indícalle ó Avó que presione a vena da cabra, o órgano da copulación. O Avó faino e entón a cabra érguese e comeza a danzar. O público ri" (apud Taruskin, Stravinsky and the Russian Traditions, 2020). Simple e eficaz.

Variante da función da cabra fotografada en Madrid no ano 1958 para un artigo da revista Sábado Gráfico, relativo ós circos húngaros. A cabra sube a escaleira e queda en equilibrio "para asombro dos pequenos".

Así pois, destas funcións ou obriñas nas que aparecía mormente unha cabra como protagonista dalgún argumento procaz, inverosímil e sobre todo humorístico, acompañada dun coro de travestidos como o animal (sátiros), xurdiú a traxedia clásica grega, levando o nome orixinario que tiveron as primeiras representacións populares (tragoedia = "a función da cabra", logo por antonomasia "a función teatral"). Pero a traxedia clásica máis antiga nunca esqueceu o seu humilde berce, non só se ve na adopción do mesmo nome, que non é doado de explicar se non se ten en conta a súa orixe popular nas obriñas aludidas; a trazabilidade dunha a outra vese tamén na permanencia na traxedia antiga dos personaxes dos sátiros, que lembraban ós espectadores que realmente estaban a disfrutar dunha típica "función da cabra", iso si, bastante máis elaborada que o seu precedente popular, pero "función da cabra" a fin de contas. Da primeira traxedia, que se atribúe a Tespis, sábese que o seu coro aínda estaba formado por sátiros.

A cabra vai morder a man dun neno, que é protexido pola nai. Representación da función da Capra polo grupo folklórico "Florilei Bucovinei", de Rădăuţi (Rumanía), no 2013.

Outra versión destas micro-obras teatrais populares na que a dramatis personae principal é unha cabra é a función da Capra, que se representa en Rumanía, Ucraína ou Rusia. A máscara de madeira ten unha mandíbula articulada que se pode abrir e pechar, simulando unha cabra que morde á xente que asiste á representación. O argumento é imposible que sexa máis minimalista (a cabra sube unha escaleira, a cabra morde á xente, a cabra morre e resucita). A máscara vai adornada con cornos e barba de cabra, guirlandas e colares e adoita ir cunha compañía composta duns seis xovens que danzan ó seu redor, parte deles vestidos con uniformes militares (comezou a usarse o uniforme despois da Segunda Guerra Mundial), parte con traxes tradicionais do país. Os investigadores non paran quietos na procura de interpretacións rituais, e así para Alin Rus trataríase dun rito de paso no que participan os xovens antes de se incorporar ó servicio militar ("Play of the goat", en The Globalization of Rural Plays in Twenty-First Century, 2022).

Refutacións - Aparato crítico

Segundo Aristóteles (Poética - 1449 a 20) a traxedia procedería ek satyrikû, o que se ven interpretando como que a traxedia tiña o seu inmediato antecedente no "drama satírico", é dicir, nunhas pequenas comedias protagonizadas por sátiros (figuras mitolóxicas en parte humanas con atributos de cabra). Mais esta afirmación non resposta a pregunta, porque supón colocar a pelota noutro tellado: e de onde procede o drama satírico? O drama satírico grego daquela era xa un xénero dramático moi elaborado, probablemente procedente á súa vez das obriñas populares que vimos denominando "funcións da cabra"; dubidamos de que o filósofo estivese pensando nelas cando aseveraba que a traxedia procedía ek satyrikû. Amais, segundo amosou Bommer, o drama satírico non foi ningunha forma primitiva da traxedia, senón unha innovación posterior (apud Burkert, op. cit. px. 23). A hipótese aristotélica, se ben incorrecta, é moi atinada ó expor por vez primeira a idea da transformación dos xéneros literarios, o parentesco xenético polo que uns son a orixe doutros, formando o método a  empregar nestas investigacións.

Aproveitamos para notar a masiva presenza caprina no teatro grego clásico, tanto de sátiros (no drama satírico) como de cabras (na palabra trago-edia > traxedia), pois os dramas satíricos intercalábanse entre as traxedias no momento da representación, como os entremeses, moxigangas e zarabandas nas comedias do teatro dos Séculos de Ouro.

Máis difícil é, aínda, soster que o tíaso dionisiaco, o séquito que acompañaba ó deus Dioniso, estaba composto por sátiros, para logo derivar deste culto ó deus (cos seus sátiros) a orixe da traxedia e do drama satírico. Nos vasos corintios máis antigos que representan o séquito de Dioniso aparecen na comitiva grotescos danzantes panzudos, non sátiros (Burkert, op. cit., px. 25). A sustitución dos danzantes panzudos por sátiros foi, polo tanto, posterior ó século VI a.C., e supomos que se debeu ó éxito que supuxo a creación dos dramas satíricos.