Benito da Fonte: o Bento do Mesón do Bento

Mesón do Vento ou do Bento? Sobre este curioso topónimo do Camiño Inglés tense pronunciado moitos filólogos e interesa ós paisanos coñecer se convén escribilo con uve ou con be.

Di Cabeza Quiles (Toponimia de Galicia, 2008, px. 402) que "segundo algúns autores e opinións, faría alusión a un hipotético propietario ou mesoneiro de nome Bento (Benito, en castelán). Non compartimos esta opinión por crer que a expresión toponímica "do Vento" pode facer referencia ao vento, que, tendo en conta a situación elevada e desprotexida do lugar, alí ha soprar con forza e frecuencia, como ocorre cós topónimos Ventoso, Ventoseira, Ventosela [...]". Incluso, o autor descarta que no lugar houbese un establecemento hosteleiro, apuntando que o termo mesón neste caso indicaría unha elevación do terreo en forma de mesa orográfica.

A nós non nos cabe dúbida de que o termo mesón, nun camiño da relevancia que tivo na antigüidade o Camiño Inglés, facía referencia a unha venta, taberna ou establecemento hosteleiro con posibilidade de aloxamento para os peregríns e arrieiros. A existencia deste camiño real viña informada polo capelán de Crendes, que no 1775 debuxouno dende Cabeza de Lobo e Hospital de Bruma ata a ponte de Beldoña xa preto de Piadela - Betanzos (v. a entrada neste blog: O nó viario prerromán das Travesas (Carral)).

Ponte de Beldoña (Mabegondo). (C) Dolores González de la Peña, 2007.

Respecto á discusión de se é Vento (con uve) ou Bento (con be), unha lectura detida do Catastro de Ensenada (1750) deparounos a sorpresa de atopar ó futuro dono do mesón, que por entón tiña tres tabernas ó seu cargo neste tramo de camiño real que pasaba pola parroquia de Beira (Carral). Este dato disipa xa calquera posibilidade de defender unha etimoloxía a partires de vento, baseada nas inclemencias do tempo e os fenómenos atmosféricos.

Benito da Fonte, có seu nome de pila castelanizado, era natural das Travesas, concretamente do lugar da Fonte, que xusto veñen de atopar agora Manuel Ruibal e David Chas grazas á información fornecida polo veciño Manolo de Pepito (de 99 anos de idade). Viviu a mediados do século XVIII, fai uns trescentos anos, e tiña moita sona na contorna de Beira ó ter ó seu cargo as tres tabernas da parroquia, o que lle reportaba uns beneficios anuais astronómicos para a época. Del fálase nada menos que dúas veces no libro do interregatorio xeral da parroquia de Santa Mariña de Beira [Veira no Catastro de Ensenada].

"A la vigésima nona [pregunta], dixeron que en este término hay las tres tabernas que dexan depuesto, las que lleva en arrendamiento dicho Benito da Fonte, al que, por la utilidad que le contemplan en él, le regulan de ganancia mil y cien reales al año".

Dado que as catro tabernas da veciña parroquia de Ardemil (As Mamoas, Cabeza de Lobo, A Piolla e Canedo), onde se sitúa O Mesón do Bento, levábaas na época do Catastro de Ensenada o veciño Sebastián Francisco Manteiga, e só lle reportaban trescentos reais ó ano, pensamos que Benito da Fonte foi facéndose có tempo con boa parte do negocio da contorna, pois é que cuadriplicaba as ganancias da competencia. En definitiva, o taberneiro Benito da Fonte viu unha oportunidade ó non haber aínda ningún mesón en Ardemil no 1750 (v. Catastro de Ensenada - Ardemil), así que pouco despois abriu un a só tres kilómetros das Travesas (Beira), que levaría o seu nome e daría orixe ó pobo do Mesón do Bento.

Cecais, unha das tabernas do Bento nas Travesas (Carral). (C) Dolores González de la Peña, 2022.

Das tres tabernas que tiña Benito da Fonte en Beira, antes da apertura do mesón coñecido polo seu nome de pila, parécenos localizar unha no lugar das Travesas, pretiño da Fonte (onde residía o hosteleiro): trátase dunha construción antiga con aspecto de ter sido taberna á beira do camiño real monumentalizado (do que tratamos na entrada citada do blog). A casiña, cecais de orixe medieval, vese moi deteriorada; cunha parte reconstruída con cemento e teitada de uralita. O negocio semella pervivir no actual estanco-bar fronte dela. Á existencia doutra taberna, xa en Montouto, ven indicado polo topónimo Taberna Nova, a só catro kilómetros. O nome proba, unha vez máis, a existencia de toponimia baseada ou motivada pola instalación de establecementos hosteleiros (v. p. ex. Hospital de Bruma) ás beiras dos antigos camiños reais.

Espiñeira

 

Fotografía do Voo Americán de 1956-57.

Parcelario disposto en forma de espiña; feito que motiva o nome do lugar de Espiñeira (Sistallo - Cospeito). Neste caso non se trataría, pois, dun fitotopónimo.

O mesmo sector no Voo Americán de 1945-46.

Nota do 27/2/22:

Nos comentarios á entrada un lector anónimo apunta que no Voo Americán de 1945-46 o parcelario non ten ese aspecto, como ben pode observarse na segunda imaxe, capturada da fonte indicada. Dita forma en espiña de peixe foi, polo tanto, resultado da concentración parcelaria do franquismo (iniciada na Terra Chá en 1950) tal e como sinalan dous lectores. O topónimo Espiñeira, entón, semella ter valor fitotoponímico, ou cecais aludir á certa vertebración das parcelas entre sí, que na fotografía de 1945-46 van percorridas por un camiño central en zig-zag que podería actuar como dorsal.

O nó viario prerromán das Travesas (Carral)

 

Sector noroeste do mapa de Juan de Villuga (1543): Repertorio de todos los caminos de España.

(C) Wikipedia.

No repertorio dos camiños de Villuga o lugar das Travesas (Beira - Carral) aparece nun vial principal dos camiños de antiga fundación que percorrían o noso territorio, a continuación do Hospital de Bruma e cara Coruña, o que determina o vínculo do Castro das Travesas directamente cunha vía de comunicación milenaria. Aínda que non fai falla que o dixera Villuga, pois As Travesas é un nó viario per se; nel conflúen as divisorias de augas das bacías hidrográficas de tres ríos, Anllóns, Mera e Tambre, as cales configuran as correspondentes vías de tránsito naturais que soportarán logo os camiños reais.

Dous séculos despois, un tramo do mesmo camiño, o que ía cara Betanzos, chamado Camiño do Norte a Santiago, foi debuxado por don Roque Nicolás de Vigo, capelán de Crendes (ano 1775, BNE, MSS/7297, f. 262-266) para o Diccionario Xeográfico de Tomás López. Pasaba polos lugares de Cabeza do Lobo - Hospital de Bruma - Monte e Feria das Travesas* - Montouto - Abegondo - Crendes - Mabegondo - Ponte de Beldoña - Piadela.

Castro das Travesas ou do Quenllo dos Mouros, e debaixo á dereita, o Castro da Alcaiana.

(C) Visor PBA da Xunta de Galicia.

Na articulación dos espazos castrexos teñen especial relevancia as estruturas aproadas que toponímicamente poden aparecer nomeadas na folla catastral como Bico ou Beque. Os bicos (do céltico beccus, "pico, proa, estrutura angular") dun castro son visibles no voo como proxeccións triangulares ou en cuña. Están formadas polos camiños que rodean a contorna do asentamento e logo tiran cara un punto onde conflúen có camiño principal exterior, vía de comunicación de longo percorrido que leva a outros destinos fóra da localidade. A orientación do extremo do bico é relevante entón para determinar o punto de empalme con esoutra vía de comunicación exterior, que adoitaba chamarse xenéricamente camiño francés (franco, de libre paso) ou camiño real.

No caso do castro do Quenllo dos Mouros vemos que un dos seus bicos leva aínda o nome no parcelario (Bico da Costa), o outro bico perdeuse toponímicamente, máis é ben perceptible a súa forma na imaxe da captura do Voo Americán de 1956-57: partía do leste da croa, quedando no medio o acceso ó recinto, e confluía no camiño principal que ía cara o punto chamado Muralla, onde seguía pola actual estrada hoxe asfaltada AC-542, o antigo Camiño do Norte a Santiago (Ferreira Priegue**).

O nome patrimonial do Castro das Travesas, Quenllo dos Mouros, recuperámolo do estudo de Xosé Lois Vilar Hermidas (Santa Mariña de Veira [sic], Concello de Carral, 1999), e a súa etimoloxía fai referencia a unha trincheira (latín cuniculum, "galeiría", ou ben latín canaliculam, "canle"). Dita trincheira semella que podería ser o vial castrexo exterior do que estamos a tratar, que podería ir amurallado ou garnecido, pola evidencia amosada polo microtopónimo Muralla no punto en que enlaza có Camiño do Norte a Santiago.

A hipótese arqueotoponímica podería confírmase grazas a información*** fornecida por Manolo de Pepito (veciño de As Travesas, de 99 anos de idade). Podemos asegurar que efectivamente o topónimo Quenllo dos Mouros facía referencia a un camiño monumentalizado. Segundo Manolo de Pepito o Camiño dos Mouros viña dende o Castro das Travesas garnecido por dous muros, e se dirixía ó Castro da Alcaiana.

No estudo de Fernández Malde e Castro Vilariño (A Vía Per Loca Marítima ao seu paso polo territorio Mariñas - Betanzos, 2011) o arquéologo sitúa un camiño monumentalizado, semellante ó descrito polo noso informante Manolo de Pepito, unindo en liña recta o Castro das Travesas e o da Alcaiana. Nós non dubidamos da proposta, xa que foi verificada sobre o terreo; o que supoñemos é que esta solución de monumentalización dunha vía de enlace seguramente aplicouse tamén no tramo do camiño que saía do Castro das Travesas cara ó leste para unirse ó camiño real chamado logo Camiño do Norte a Santiago (actual AC-542), de aí a pervivencia do microtopónimo Muralla na leira na que se produce o contacto, así como do odónimo Carreira, na leira contigua.

Tramos do valo característico dos camiños reais entre a subestación eléctrica "Mesón do Bento" (As Travesas) e o estanco fronte á ermida de San Roque, da beira da carreteira.

(C) Dolores González de la Peña.

Cabe sinalar que na zona onde segundo Malde tería existido un camiño amurallado de comunicación directa entre os castros, non hai microtoponimia que avale o percorrido (só aparece Candal); si existe, en cambio, no punto que sinalan os microtopónimos Muralla e Carreira, dende onde non só baixa un camiño cara o Castro da Alcaiana, senón que aí enlaza o vial castrexo có camiño real.

* Feria mensual, de bois e vacas e alimentos, da que tamén deixa constancia a mediados do século XVIII o Catastro de Ensenada (parroquia de Beira, fol. 272).

** Elisa Ferreira Priegue: Los caminos medievales de Galicia, 1988.

*** Entrevista realizada por Manuel Ruibal e David Chas o 18/2/22.

Viladonga / Viladóniga: os nosos dungeons

 

Entrada monumental ó castro de Viladonga: abertura no enorme valado amurallado que cinxe o poboado (Castro de Rei - Lugo). (C) A. Galíndez, 2022.

Base do torreón (donjon) á entrada do castro de Viladonga e situada antes do parapeito ou valo (Castro de Rei - Lugo). (C) A. Galíndez, 2022.

Non pode ser debido ó azar que nestes dous lugares de Viladonga (Castro de Rei - Lugo) e Viladóniga (Ferrol - A Coruña) existan dous importantes fortificacións da Idade do Ferro. É dicir, o topónimo ten que estar motivado por elas, ten que facer alusión ós castros dalgunha forma. Tamén no caso do Castro da Aurela da Viladónega (Mariz - Guitiriz) supoñemos a existencia dun vínculo entre o nome e o asentamento castrexo.

Se temos en conta que o termo donjio / donjon do francés (dungeon no inglés, dongione no italiano*) ten a mesma etimoloxía (domnio < lat. dominio) e se aplicaba ás fortificacións altomedievais onde se asentaba a Corte, temos unha evidencia de que determinados castros tiveron un estatus político e militar como centros de control territorial e sedes do poder local (residencias reais) cecais dende a época galaico-romá ou dende a Alta Idade Media.

Di Alain Kersuzan que os donjons foron conxuntos fortificados compostos dunha mota, un valado ou empalizada ó pé da mota, e un torreón na parte máis elevada dela; el donjon é "le haut lieu fortifié du povoir" (Défendre la Bresse et le Bugey, 2005). Sexa cal fose a estrutura destes donjons medievais franceses, semella que moito antes unha denominación idéntica (aínda que sufixada) xa existía para nomear ós centros de poder castrexos: villa domin-ica, pois era onde se tiña establecido o dominio territorial local. Neste sentido tamén apunta o Glosario de Du Cange sub domnione, "domo scilicet principali et defensiva" (v. tamén o Lexicón etimológico y semántico del latín, de Segura Munguía: donjon = latín vulgar *dominio, "torre del señor").

Matizamos, entón, a proposta tradicional de considerar estes topónimos derivados de dóminus ou dómina (en referencia ós posesores dunha vila): o baixo latín domínio explicaría mellor a existencia destas cidadelas fortificadas dende as que se exercería o control político sobre un territorio.

Fonte Dónega xunto ó Castro da Croela - A Torre (Trazo).

A restante toponimia do país en -donga / -dóniga / -dónega, e as formas en masculino, fará, pois, alusión a terras (senras, quintanas, pumares ou pomerios, fontes, etc.) pertencentes ós correspondentes centros de poder castrexos do territorio no que se atopan.

* "de summitate Castriveteris quae dongionem appellatur" (ano 1179).

Anjanas / Xanes e Ebu Gogo: criptozooloxía e folklore

Gregory Forth estudou ós Ebu Gogo (avós ou vellos tragóns), uns seres mitolóxicos da illa de Flores - Indonesia, en Images of the Wildman in Southeast Asia: An Anthropological Perspective (2008), no que sintetiza a información fornecida polos nativos durante as súas viaxes entre 1984 e 2005, é dicir, antes da descoberta na illa da nova especie fósil Homo Floresiensis, coa cal se ten vencellado o mito como lembranza dela.

O vello Julius, un nativo que foi o mellor informante de Forth, describía ós Ebu Gogo como humáns primitivos, e engadía que as femias tiñan peitos longos, tan longos que os botaban pola espalda e amamantaban ós bebés dende atrás. Habitaban na cova de Lia Ula. Non se vestían, non se lavaban e cheiraban moi mal. Descoñecían as ferramentas, as armas e o lume. Danzaban en círculo. Tiñan linguaxe, mais diferente, primaria e difícil de entender.

Eran humáns extremadamente feos, facialmente semellantes ós monos (nariz chata e ancha) e de corpo peludo. A súa dieta era vexetariá (recolección de vexetais e froitos a miúdo roubándollos dos campos dos nativos de Flores), aínda que se reportan algúns poucos casos de antropofaxia, isto é, de ter roubado nenos para comelos. Un feito que se repite con moita frecuencia é o roubo dos nenos dos nativos, ás veces coa intención de adquirir deles a tecnoloxía do uso do lume, ou para que lles expliquen como cociñar; neste caso o neno roubado quenta unhas pedras e cando o Ebu Gogo as traga pensado que é a comida, morre.

Foron exterminados: queimados ou afogados polo fume producido cando os nativos lle prenderon lume á cova de Ila Ula, cansos dos roubos de comida.

Forth pregúntase que clase de seres son, se puramente mitolóxicos ou, se acaso, lembranza dunha antiga humanidade pre-sapiens (nas tradicións non coñecen o lume nin ferramentas líticas). Descártase totalmente no seu estudo que non sexan humáns, posto que os nativos de Flores non os consideraban animais ó ter linguaxe e un aspecto e comportamento humán.

O que nos parece, despois deste breve resumen, é que os Ebu Gogo presentan unha semellanza total coas Anjanas cántabras ou as Xanes asturianas. Refire Sordo Sotres (Toponimia de Asturias, Cantabria y León, 2005 - sub Xanes) que na Cueva les Xanes de Sorribes (Piloña) vivían unhas mulleres moi raras, feas e diferentes das outras; preto doutra cova en El Regueru unha xana cambiou o seu neno polo fillo dunha das mulleres que estaban a lavar, mais pronto devolveuno xa que o fillo da xana quedara asombrado de ver tantos cacharriños de auga fervendo ó redor do lume (nunca vira cociñar*). Jesús Callejo (Hadas: guía de los seres mágicos de España, 1994) fala das anjanas de Treceño, que daban de mamar ós seus fillos pola espalda, xa que tiñan uns peitos longuísimos que botaban para atrás, sempre estaban soas porque os anjanos eran cazadores (o conto segundo Callejo tiña máis de 150 anos). Chamamos a atención sobre a consideración que fai este autor acerca das anxelicais anjanas de Manuel Llano (1931), cuxos relatos raiarían na "noñería", é dicir, que estarían edulcorados.

Ojáncana na senda mitolóxica "Las criaturas del Monte Hozarco" - Liébana, cos seus longos peitos caendo pola espalda. (C) infoliebana.es

O feito chave de seren raras, feas e diferentes ás mulleres humás é a primeira vez que o atopo  nesta lenda recollida por Sordo Sotres. As restantes características

1. habitan en covas
2. rouban nenos
3. asombro ante os cacharriños quentándose o lume (non saben cociñar - descoñecen o control do lume)
4. peitos enormemente longos que lles permiten que os seus fillos mamen dende a espalda

repítense no folkore das anjanas / xanes e son sobradamente coñecidas. Todas elas coinciden coas descripcións dos Ebu Gogo da illa de Flores, e algunhas máis que non especifiquei (longas melenas, linguaxe inexistente ou primaria...) por non extender un paralelismo que semella máis que suficiente para plantexar así un mito común de orixe prehistórica e de base real, o da convivencia cunha outra humanidade culturalmente menos evoluída. Semella que este mito é antiquísimo, xa que nas dúas ramas, a peninsular e a indonesia estoutra humanidade non coñece aínda a tecnoloxía do lume, xeralizada en Europa fai 450.000 años.

Precisamos ademáis un novo tipo na clasificación ATU para dar conta deste mito expandido por Eurasia e que parte de feitos reais que confirma a paleoantropoloxía, a convivencia ó longo da prehistoria de especies diferentes de homínidos.

* A tradición tal e como a recolle Sordo Sotres é atípica, e por elo amosa ser a orixinal: o xanín ve cociñar e non sabe o que é, queda pampo! Como a existencia de humáns que non cociñan os alimentos resulta incríble ou incomprensible para nós, a maior parte das lendas engaden aquí que o que ve o xanín é poñer auga a quentar en recipientes que son cascas de ovo, para así xustificar mellor a sorpresa do neno. As cascas de ovo tamén poderían explicarse como a forma na que o neno percibe os cacharriños de cerámica de paredes finas que conteñen a auga.

Aidas dos mouros

Recreación dun dos círculos líticos da Mourela (As Pontes de García Rodríguez) hoxe arrasados pola construcción dun vial.

(C) Andregoto Galíndez, 2007.

No artigo de Mar Llinares e Miguel Sartal, "O pasado incesante: visión popular da arqueoloxía da Mourela" (Círculo de engaños: excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, eds. Fábregas e Bonilla, 2009) infórmasenos de que, segundo varios paisanos, o lugar onde se atopaban as medoñas e os círculos líticos da Mourela era coñecido como As Medoñas ou ben Aídas. Esta segunda forma viña sempre nas escrituras de propiedade das fincas. Nós atopámola tambén na capa catastral do visor PBA da Xunta como Aidas, sen til.

O topónimo semella provir do indoeuropeo *H2eidh- "arder, queimar" > aid-, de onde provén o latín aedes, "templo", ou aedificare (v. Sihler, New Comparative Grammar of Greek and Latin, 1995). O continuum de acepcións vai, polo tanto, dende "queimar" a "lume", "vivenda ou fogar (habitáculo con lume)", "templo (habitáculo onde arde un lume consagrado)", "forno", etc.

Anel lítico inuit, en cuxo interior se instalaba a tenda.

Ó final do artigo de Llinares e Sartal póñense en relación os aneis líticos da Mourela cós currais gandeiros da Serra do Leboreiro, os do Suído, os das brañas orientais de Lugo, os da Serra de Queixa, etc. nos que, no interior dos recintos, se atopan as vivendas dos pastores (casoupas dos mouros: feitas con pedras e cubertas con lanchas ou terróns).

Polo que respecta á súa cronoloxía, os autores non van máis aló do século XVII, aínda que citan unha testemuña do ano 941 duns curros no Leboreiro. Recuperámola do CODOLGA: "Leporario, locum predictum in curros que uocitant Messegarios, et sunt ipsi uillares per svos terminos qui diuident per curro de Grisulfo, et inde per strata usque ubi dicent Antas, et inde per curro de Gundilo". Observamos a relación das mámoas e currais de pastores coas vías de tránsito naturais.

Mais cinguíndonos ó termo Aidas que se conservou na Mourela, a cronoloxía pode retroceder moito, xa que o nome tivo que dárselles ós currais cando aínda estaba vivo o antigo sentido indoeuropeo de "estrutura de habitación con lareira" aplicado ós fogares dos pastores instalados no interior dos aneis líticos que delimitaban o perímetro. A cronoloxía para estes aneis líticos é, polo tanto, prerromana e cecais neolítica, se nos aproximamos á data que se fornece para a reconstrucción lingüística do indoeuropeo.

Doutra banda, suxerimos que o nome Airas ou Eiras dos Mouros que reciben estes círculos noutras partes do país estean deturpados pola etimoloxía popular, a partires do indoeuropeo aida, "fogar".

La condesa gallega Ilduara Eriz, propietaria del ajedrez de cristal de roca del Monasterio de Celanova (Ourense)

Galician Countess Ilduara Eriz, owner of the rock crystal chess from Celanova Monastery (Ourense)

Resumen

Presentamos una evidencia definitiva de carácter léxico, la mención a un juego incompleto de ajedrez de cristal de roca en la donación efectuada por la condesa Ilduara Eriz (s. X) al Monasterio de Celanova, que demuestra que la noble gallega fue su propietaria original.

Palabras clave: ajedrez; objetos interculturales; arte islámico; cristal de roca; mujeres.

Abstract

It will be shown a lexical evidence, the mention of an incomplete rock crystal chess in the deed of gift made by Countess Ilduara Eriz (X century); it proves that the Galician aristocrat was its owner.

Key words: chess; cross-cultural objects; Islamic art; rock crystal; women.

Recientemente, en un artículo de la autoría de Therese Martin [1], se presentaron las nuevas vías de investigación que se abren como resultado del hallazgo de partículas metálicas doradas tanto en el juego de ajedrez de cristal de roca del Monasterio de Celanova como en el sello de calcedonia grabado con el nombre de Ermesinda de Carcasona, condesa de Barcelona.

El trabajo de Therese Martin es parcialmente un estudio de género en el que se destaca la relevancia de determinadas mujeres pertenecientes a las elites de la Plena Edad Media hispana. Así pues, en lo que respecta a la certeza sobre si el ajedrez de cristal de roca del Monasterio de Celanova perteneció previamente a la condesa Ilduara Eriz (s. X), la seguridad debería ser absoluta antes de abordar discursos de género acerca de la propiedad femenina de ricas piezas interculturales de origen exótico.

No obstante, la autora parece eludir este requisito cuando manifiesta que el juego de ajedrez no se mencionaba en la donación que Ilduara realizó en el año 938 al Monasterio de Celanova. Por lo tanto, y siguiendo a Martin, la conexión entre Ilduara y las ocho piezas del ajedrez de Celanova no se puede probar fehacientemente, aunque parece verosímil que hubieran sido de su propiedad, pues así lo supuso Camón Aznar, el primer investigador que las dio a conocer.

En esta situación de incertidumbre y suposiciones, nuestra breve aportación pretende demostrar definitivamente que las ocho piezas que hoy se conservan en el Museo de la Catedral de Ourense, las de un incompleto juego de ajedrez tallado en cristal de roca que previamente poseyó el Monasterio de Celanova, fueron antes, sin asomo de duda, patrimonio familiar de la condesa Ilduara Eriz. Esto es así porque las piezas se detallan en la donación que esta efectuó en el año 938 al monasterio, aunque evidentemente no se mencionan como un juego de ajedrez, sino como redomas iraquíes.

Fig. 1. Redoma fatimí del s. X-XI del Museo Metropolitano de Nueva York. Muestra total semejanza con las piezas de ajedrez de cristal de roca, salvo por el cuello del frasquito, y evidencia la común denominación de ambas (fotografía en Dominio Público, Metropolitan Museum of Art).

Según indican Casamar y Valdés [2] siguiendo a Gómez Moreno y a Sánchez Albornoz, durante la Alta Edad Media era corriente denominar, y así consta en los documentos de la época, como redomas iraquíes (“arrotomas irakes”) a los objetos tallados en cristal de roca, por su forma y por su procedencia. Entre las redomas medievales se encuentran los frasquitos, botellitas y piezas de ajedrez, todo en cristal de roca, que integran diversas colecciones de iglesias, monasterios y museos, como las tres piezas de ajedrez que decoran el arca de San Felices (San Millán de Yuso – La Rioja).

Fig. 2. Arqueta de San Felices, con las tres piezas-gema de un juego de ajedrez tallado en cristal de roca. Parece que además lleva incrustadas otras tres piezas menores pertenecientes a otro juego: tres peones en ónice (fotografía tomada de Wikipedia).

Atendiendo a esta prevención léxica, en un trabajo previo de nuestra autoría [3] localizamos en el documento que contiene la donación de Ilduara Eriz a Celanova (año 938) el texto relativo al juego de ajedrez, ya incompleto entonces y formado por nueve redomas iraquíes, una más que en la actualidad. En nuestra opinión la pieza que falta pudo haberse roto, extraviado o sustraído.

Una copia fiel del documento original se custodia en la Biblioteca Nacional de España; es el manuscrito Escrituras de varios monasterios (MSS/18387), donde encontramos la referencia a las nueve redomas iraquíes o figuritas de ajedrez de cristal de roca. Son citadas entre el ajuar más delicado, “vasa vitrea, concas aeyraclis II, arrodomas sic aeyraclis VIIII, et navicella bizath” (fol. 19V), que pasaría a integrarse en el servicio litúrgico de Celanova. Así por ejemplo, la navicella, que se refiere a la naveta litúrgica para el incienso, habiendo algún caso de navetas talladas en cristal de roca, como la del Museo Diocesano de Albarracín, en forma de pez y de factura renacentista (s. XVI).

Estos mismos elementos de la donación son considerados en el Glosario de Du Cange como parte de los ministeria sacra (v. sub lito); según el mismo glosario el ministerium sacrum es el conjunto de "sacrorum vasorum, donariorum, et ornamentorum, atque adeo vestimentorum Ecclesiae congeries et apparatus, quod ad Dei ministerium haec omnia consecrata sint".

 

Fig. 3. A caballo entre la segunda línea de la captura de pantalla del manuscrito y la tercera puede leerse “arrodomas sic aeyraclis VIIII”. Escrituras de varios monasterios, s. XVIII, Biblioteca Nacional de España, Madrid, MSS/18387, fol. 19V (imagen procedente de los fondos de la Biblioteca Nacional de España).

---

[1] Martin, Therese (2021) “Glimpses of gold: material evidence of cross-cultural connections in a rock crystal chess set and a countess’s seal (10th-11th c.)”. En: Archivo Español de Arte, vol. 94, núm. 375, Madrid, pp. 201-214.

[2] Casamar Pérez, Manuel / Valdés Fernández, Fernando (1999): “Saqueo o comercio. La difusión del arte fatimí en la Península Ibérica”. En:  Codex aquilarensis: Cuadernos de investigación del Monasterio de Santa María la Real, núm. 14, pp. 133-160.

[3] González de la Peña, Dolores (2016): “Las redomas iraquíes de Ilduara”, Arqueotoponimia. En: <http://arqueotoponimia.blogspot.com>. Consulta: 02-02-22.