Sigrás - Cambre

 

Antigo hospital de peregríns xunto da igrexa de Santiago de Sigrás (Cambre).

(C) Andregoto Galíndez, 2022.

Ó pé do complexo de orixe neolítica formado polo castro e pazo de Sigrás, e á beira do camiño perimetral castrexo que acabou sendo Camiño de Santiago (como no caso do castro das Travesas: O nó viario prerromán das Travesas (Carral)), sitúase a igrexa de Santiago de Sigrás e a súa parroquial, que albergou un hospital de peregríns segundo informaba o cardenal Jerónimo del Hoyo na súa visita de 1607: "hay un hospital sin renta y con dos camas que recoge los peregrinos pobres".

As etimoloxías que se deron ata a data sobre o topónimo, que constitúe un caso único no país, non teñen en conta o contexto castrexo-pacego, viario e vencellado ás peregrinacións (hospedería) de Sigrás.

No blog Fror na Area (2014), á vista de que a primeira mención coñecida é a de "Cidriales" (ano 932) Miguel Costa decántase por facelo derivado do latín citrus, "cidro, limón salvaxe", o que motivaría o nome por ter sido un lugar onde habería cidreiras. Parécenos improbable o paso -dr- > -gr-, polo que sostemos que a ocurrencia "Cidriales" testemuña un caso máis de falsa latinización, frecuentes no medievo cando os escribas querían dotar de prestixio os nomes, recreando as súas incertas etimoloxías mediante un latín moitas veces inventado.

Nun artigo de 1994 do profesor Isaac Alonso Estraviz, publicado na revista Agália ("Sigrás, beleza e misterio") explícase tamén o nome de Sigrás como fitotopónimo, vencellando a súa terminación á dos abundanciais como trigás, orxás, etc. Sería pois, segundo o autor, unha forma derivada do latín  secale / sicale, "centeo". Aínda sendo posible a proposta, necesitaría ó meu modo de ver un maior número de ocurrencias, atopar máis Sigrás dispersos na toponimia do país. Non ía ser Sigrás o único lugar onde se cultivara centeo, ou se deran as cidreiras (se voltamos á proposta de Costa). A fitotopónimia é sempre homoxénea e reiterada nun territorio.

Chegamos así, en orde cronolóxica inversa, á primeira proposta que se fixo sobre a etimoloxía de Sigrás, a de Piel (Boletim de Filologia, nº 28, 1983), nun artigo titulado "Reminiscéncias trovadorescas na toponímia e onomástica galego-portuguesas". Evidentemente a etimoloxía que propón Piel, correcta, é fortuita, resultado de valorar se o nome de Sigrás tería que ver, como o topónimo que estuda antes (Xograis - Alfoz), cós xoglares ou trovadores medievais. A resposta é que non, para Piel viría do latín saecularis, en clara referencia a un establecemento de clérigos do segre. A proposta non ten validación contextual algunha, é dicir, non verifica a adecuación ó referente nin menciona a igrexa e hospedería de Santiago de Sigrás, ademáis de que sitúa a Sigrás nun municipio errado (Comba, supoñemos que pretendía indicar Santa Comba).

Así pois, de saecularis > segrares, "cristiáns que non forman parte do clero". Como indica Piel, o último r absórbese na pronuncia da vogal seguinte. Máis polo miúdo, a asimilación prodúcese ó ter a vogal un punto de articulación anterior, próximo ó da vibrante: segrares > segraes / segrais, que finalmente evolúe cara a Sigrás. Sigraes xa é forma que atopamos documentada no ano 1211 (CODOLGA).

Pola nosa parte comprobamos in situ a adecuación da proposta etimolóxica visitando o antigo hospital de peregríns pertencente á igrexa de Santiago de Sigrás, rexentado no pasado, ó que parece, por unha orden segrar ou laica. A ubicación da igrexa-hospital veu determinada pola existencia previa do camiño prehistórico que pasaba polo exterior do recinto castrexo inmediato, para enlazar cunha vía de comunicación de longo percorrido.

Os erros metodolóxicos que percibimos nas tres achegas dos devanditos investigadores son:

• Fiar sempre na documentación antiga, sen saber cando desbotala (pseudolatinizacións).
• Fiar só nos indicios filolóxicos (terminacións -ás / -ais propias dos fitotopónimos) e validar as propostas etimolóxicas somentes por ser acaída a evolución fonética a partires do étimo elixido, sen ter en conta a adecuación deste ó referente (u-los centeais, u-lo centeo ou as cidreiras de Sigrás? u-los segrares ou orden laica do *Sigrás de Santa Comba?).
• En xeral, limitar a investigación filolóxica só á cara significante dos topónimos (evolucións fónicas), sen ter en conta a cara significado da proposta etimolóxica no que respecta á adecuación desta á fisionomía do lugar e á súa historia. Precisamos máis traballo de campo, que pode facerse in situ ou recorrendo á cartografía dispoñible.

Bregua / Bréghola (Vilar de Adrán - Ordes)

Baixo o Vilar de Adrán (Ordes) atopamos os microtopónimos Bregua e Bréjola (Corredoira da Bréjola), este último reflicte unha pronuncia con gheada grafada con jota castelá. Vemos como se conservan xuntas dúas formas a partires do celto-latín brigula, unha coa perda do -l- intervocálico e a outra manténdoo. Fenómeno, o da conservación do -l- neste sufixo diminutivo, que semella ser tendencia na zona (v. o próximo Barcula).

Dicía Moralejo que "para Bergoa y para su posible variante Bregua (Culleredo) hay que traer a colación la Bergula, Ptol. 2.6.60, de los bastitanos del interior y que tiene grado pleno *bergh-, pero tampoco se puede excluir el cero de *bhrgh- > *brig-, es decir, *brigula (cf. Deobrigula de los turmogos, Ptol. 2.6.51), pues en ámbito gallego el resultado seguro de *brig- es berg- y la metátesis berg > breg es cosa fácil" ("Topónimos célticos en Galicia", Paleohispánica 10, 2010).

Confírmase entón a hipótese do profesor de que Bregua provén de Bergula / Brigula, sendo pois un derivado do orónimo céltico bergh-, "elevación".

Freixo dos Avogados (Gadamil - Oroso)

Coñécese o costume celta de ter os brehons, os homes de leis da Irlanda, as súas asambleas ó ar libre nun tipo especial de recintos chamados raths, situados nos outeiros. No estudo de FitzPatrick trátase deste punto, e tamén da simboloxía do freixo como árbore sagrada, bile, que adoitaba plantarse nestes recintos de función xurídica nos que tiñan lugar as cerimonias de entronización dos chefes dos clans (v. Royal Inauguration in Gaelic Ireland C. 1100-1600: A Cultural Landscape Study, 2004). O bile, xa o temos visto no blog, era un símbolo da xenealoxía ou da estirpe do clan.

Freixo dos Avogados, xunto do castro da Revolta do Castrexo (Gadamil - Oroso).

Parécenos ter atopado a pegada toponímica que deixaron os nosos brehons no microtopónimo Freixo dos Avogados, xunto ó castro da Revolta do Castrexo, en Gadamil (Oroso). Segundo pensamos, non se trataría dunha motivación banal do topónimo, é dicir, dunha leira chamada Freixo, propiedade dun bufete de avogados, que sei eu... de Santiago, por exemplo, ou dunha familia alcumada así. Temos que analizar o nome no seu contexto, tendo en conta a súa situación preto do castro e que o freixo foi unha das árbores sagradas da cultura céltica que adoitaba vencellarse ós brehons (ós avogados, se queremos actualizar o termo) e ós emprazamentos dos parlamentos e dos recintos asamblearios onde tiñan lugar as eleccións dos chefes.

Castro Monelos - Bascuas

 

Castro Monelos: novo castriño en Bascuas (Guitiriz).

(C) Capa do Voo Americán - Visor PBA da Xunta de Galicia.

Vimos de ver vai pouco unha extraordinaria cruz outa, como as high crosses irlandesas, feita nun só monólito. Debémoslle a visita ó lugar da Ermida (Capela de Bascuas) ós nosos amigos Judit (Judiña de Lea) e Marcial Tenreiro. É un lugar ben interesante: na ermida se conservan vestixios dunha curiosa tradición relacionada có uso dunhas chaves de ferro coas que se marcaban, quentes ó roxo, ós enfermos de rabia, e preto da cruz, unha pía e unha fonte diviña na que se botaban miguiñas de pan para ver se non afundían, entón cumpriríase o desexo.

Cruz outa de Bascuas coa pía diante. (C) Dolores González de la Peña, 2022.

Unha cruz monolítica, segundo Castelao, podería ter sido antes un menhir que foi reutilizado, volto a labrar en forma de cruz; ou ben unha antiga cruz dos camiños, porén, de orixe non cristiana. Engadimos que os monólitos en forma de cruz poden ser incluso perrománs, ó representar unha figura antropomorfa cós seus braciños esbozados (idoliños de Parxubeira, cruz de Pau da Vella; o que se coñece como hermae).

Un megálito destas características marca con moita frecuencia o cruce viario dos camiños perimetrais que parten dun castro. E... velaí o castriño que acabamos de atopar! Localízase moi preto, tras a ermida. O seu nome recuperámolo da ficha catastral da parcela (clic sobre ela unha vez activada a capa catastral do visor). No mapa do relevo do Visor PBA vese aínda bastante ben a roda da croa, logo a súa extensión tivo que ser maior (antecastros e peches). Tendo en conta isto, os camiños que arrodeaban o seu contorno acadarían a zona que ocupa a ermida. No cruce viario ou non moi lonxe, chantaríase a característica herma antropomorfa, elemento que máis tarde evolúe desenvolvéndose como cruceiro cristián.

As revoltas dos castros: o caso das Quenllas do Forno

 Revoltas dos Casaliños e da Leira Vaca, Casaslongos (A Laracha).

(C) Manuel Ruibal R, Voo do 21/2/22.

Situación con respecto ós cursos fluviais do aparentemente dobre castro das Quenllas do Forno e do castro da Maseira (O Buriz). Recóllese a microtoponimia relativa ós recintos (Revolta, Curro) e ás vías de tránsito (Camiño Real, Porto Bois). (C) Capa de relevo do Visor PBA da Xunta de Galicia.

Dobre castro das Quenllas do Forno (O Buriz).

(C) Voo Americán de 1945-46, IGN.

Toda vez que nunha entrada anterior (Revolta) presentamos unha nova tipoloxía de paisaxe agrogandeira galega, baseada nos recintos pecuarios chamados revoltas, dos que nos falara o señor José Rodríguez Coto, "Pepe do Curro", veciño de Carral, quedamos coa impresión de que esta paisaxe coincidía có tipo que Bouhier denomeaba como paisaxe de cerrados ou de bocage, propio do extremo noroeste.

O bocage é un tipo de paisaxe antropizada que na bibliografía vense considerando específicamente gandeira, mais con peches vexetais, mentres que os das revoltas son de terra ou pedra. O bocage, segundo a bibliografía sobre o tema que temos manexado, e concretamente na obra de Bouhier sobre a paisaxe agraria galega, podería ser o modelo máis antigo de xestión da paisaxe para uso gandeiro, probablemente de orixe neolítica.

No dobre castro das Quenllas do Forno do Buriz a microtoponimia infórmanos do carácter pecuario dos dous recintos (Curro e Revolta). Por outra parte, o entramado que se visualiza na imaxe do relevo como unha zona de trincheiras de pouca profundidade entre as dúas croas e arrodeando á do sur, que podería parecer en principio un elemento defensivo máis entre os dous recintos, revélase na fotografía aérea de 1945-46 como un conxunto de revoltas ou peches gandeiros de terra, é dicir, formados mediante a mesma técnica coa que se construíron as croas e os parapeitos defensivos dos nosos castros, da que só se diferenza por acadar unha menor altura / profundidade nos valos. Temos, porén, nas revoltas, a pervivencia dunha técnica construtiva milenaria, que ven sendo a mesma que usaban os nosos paisanos castrexos.

O que nos dá a chave para considerar estas revoltas do castro das Quenllas do Forno coetáneas do recinto habitacional da Idade do Ferro é, non só o emprego da mesma técnica construtiva para facer os peches gandeiros, senón tamén a restante microtoponimia, Camiño Real e Porto Bois, que indican o carácter pecuario do asentamento dende tempos recuados.

No noso folkore a funcionalidade gandeira destas trincheiras semisubterráneas ou excavadas na terra permaneceu nas lendas que recolleu Mar Llinares García (Mouros, ánimas y demonios, 1990, px. 72): eran como tuneis polos que iba o gando dos mouros (cabalos, sobre todo) dende o castro a beber á fonte ou ó río. Efectivamente, entón, o gando podería ter estado dentro do complexo do recinto menor e desprazarse polo entramado de valos das revoltas periféricas. 

Con este sentido de "subterráneo" ligaremos a etimoloxía de revolta. No Du Cange ven un significativo texto do Roman d'Abladane onde se fala dunhas galeirías subterráneas chamadas vaultes: "Et dit que li Messagiers y entreroit par Vaultes, qui estoient faites dessous terre de long temps". Mais tamén no Du Cange temos a entrada bolbitum, "esterco dos bois", que ligaría as voltas e revoltas ós lugares onde se estabulaba o gando.

Enorme valo da Revolta das Quenllas do Forno. (C) Dolores González de la Peña, 2022.

Marco nunha das esquinas (vai sinalada coa frecha vermella no mapa do relevo) da Revolta das Quenllas do Forno. Era preceptivo indicar con marcos as catro esquinas das revoltas, segundo declaracións do noso informante o señor Pepe do Curro.

(C) Dolores González de la Peña, 2022.

Concluíndo:

1. Temos entón unha técnica construtiva milenaria de peches gandeiros de terra (ou pedra), que pode aínda conservarse asociada ós castros (caso da Revolta das Quenllas do Forno no Buriz, ou do castro da Revolta en Narón), ou ben atoparse desligada deles (Revoltas dos Casaliños en Casaslongos - A Laracha), o que podería indicar que son de recente construción.
2. A partires dela configurouse a primitiva paisaxe neolítica galega a base de cerrados gandeiros de terra (ou pedra). O bocage vexetal da tipoloxía de Bouhier derivaría das revoltas e teríase espallado posteriormente polo noso territorio.
3. O complexo formado polo castro gandeiro (croa + revolta) amplía considerablemente o espazo dos asentamentos do Ferro, que xa non se limita só as croas e ós seus parapeitos.