Canillas e Canillejas: outras vías pecuarias de Madrid

 

Minutas Cartográficas do IGN (c. principios do século XX) amosando os pobos de Canillas e Canillejas, hoxe integrados na estrutura urbana da cidade de Madrid.

A pesar do atrativo da hipótese que formulara Oliver Asín en 1959, respecto dos topónimos madrileños de Canillas e Canillejas, como motivados pola suposta existencia de sistemas subterráneos de captación de auga denominados qanat (persa), adoptados polos árabes, o certo é que "esa red subterránea de canales no existió como tal durante el periodo islámico. Ni la arqueología ni la documentación escrita han dado indicio alguno sobre la presencia de esas canalizaciones subterráneas. Tampoco la realidad natural donde se asentó Mayrit, rodeada de grandes cantidades de manantiales y acuíferos, parece ayudar a ratificar la teoría de los qanats" (Jiménez Rayado: "La construcción de la identidad a través del territorio en la Edad Media. El origen bereber del nombre de Madrid", Medievalismo, 30, 2020).

Descartada a hipótese dos qanats, debemos vencellar os topónimos ós seus cognados noutras linguas romances peninsulares, e aplicarlles a mesma etimoloxía. Parécenos que o asturiano Caneya e o galego Quenlla son un bo punto de partida.

Respecto de Caneya, Julio Concepción explica o asturiano caneyu, como "camino estrecho entre sebes, calleja; es una zanja que se abría en las monterías para que en ella cayesen diversos animales; [...] pozo lobal", e fornece a etimoloxía dende o latín *calliculum, derivado "de callis: 'senda, vereda', aplicado a los lugares de paso de animales, o a callejones y empalizadas como trampas para los lobos" (Diccionario etimolóxico de toponimia asturiana, 2007). Suponse, logo, unha confusión de sons alveolares L/N: caleyu -> caneyu.

En galego o topónimo Quenllo / Quenlla aparece tamén ligado a trincheiras de acceso ós castros, ou designa estreitas corredoiras que poderían ter servido para dirixir ó lobo ou a outros animais cara a trapa final; só que a etimoloxía que adoita fornecerse para estes topónimos é o latín canaliculum/-am. Este étimo dende a súa fase evolutiva do galego *cãilla (> quenlla), puido pasar ó asturiano e ó castelán cós significados e acepcións que vimos de comentar, relativos a sendas pecuarias: vías de paso naturais para os animais, aproveitadas tamén como cazaderos dende a prehistoria. Nas linguas que recibiron o préstamo o son nasal da vogal voltaría a consoantirzarse na posición seguinte: Caneya / Canilla.

Así pois, á Cañada Real Galiana ó bordear a cidade de Madrid polo leste teríase unido en Canillejas, no punto marcado no mapa das Minutas Cartográficas como "Descansadero de ganado El Lavadero", outro cordel procedente de Canillas. Ambos topónimos aludirían a vías pecuarias secundarias, cuxa prolongación continuaba polo Camiño Real que saía dende Canillejas (o Camiño Real ven trazado a continuación de Canillejas no mapa das Minutas Cartográficas do IGN).

A moderna estrutura urbana da cidade, chea de centros comerciais, palacios de xeo, arterias de comunicación xigantescas, e outras aberracións arquitectónicas (ó meu ver), non logra ocultar, a pouco que se mire e grazas a deus, o seu pasado como importante nó viario milenario da transhumancia.

Martulo (Armuño - Begondo)

 

Castro de Armuño (Bergondo).

As parcelas onde se atopa o castro de Armuño levan o nome de Martulo na ficha catastral. A etimoloxía que se fornece para os topónimos Martul e Martulo é o baixo-latín martyrium (1), que acadou a acepción xeral de "cementerio", sen ligar necesariamente as sepulturas á existencia de reliquias ou inhumacións de mártires cristiáns. Trataríase, pois, de sepulturas paleo-cristianas, ou alto-medievais, sitas nun castro. Cecais o castro mesmo considerado como cidade dos mortos ou tumba dos devanceiros, o que nos conduce a pensar que o espazo do asentamento do Ferro mantivo connotacións sacras ó longo do tempo.

Non sería este o único caso: temos analizado xa na entrada Castros, eiras dos mouros, cidades dos mortos o vínculo entre vellos cementerios e adros, dunha banda, e os asentamentos da Idade do Ferro (hipótese de Mingote Rodríguez). O de Martulo si tería o interese engadido de presentar un microtopónimo claramente indicador dunha necrópole moi antiga. A etimoloxía e datación alto-medieval do termo abrangue unha franxa cronolóxica que permite soster a continuidade funcional do recinto para un mesmo grupo cultural.

Di Michel Roblin que o baixo-latín martiretum (> martroy, martray, etc.) designaba o lugar destinado ás inhumacións, o cementerio [...]. En París, un martray xunto do Concello, en Saint Gervais, puxo ó descuberto varias sepulturas paleocristianas [...]. É posible tamén que a mentalidade popular aplicara este termo non só ás sepulturas, senón tamén ás ruinas ó nivel do chan, que lembraban ó aspecto das laudas funerarias" ("Histoire du peuplement et de l'habitat en France aux epoques anciennes", Annuaires de l'École pratique des hautres études, 1978).

(1) Piel: "Ramalhete de antropo-toponimia galega", en Homenaxe a Ramón Otero Pedrayo", 1958. Aquí nós prescindimos da consideración do termo como antropónimo e achegámonos a el como sustantivo común, seguindo as notas sobre a evolución diacrónica que fornece o autor.

Coreotoponimia de Galicia

Achégase o verán, e previsiblemente teremos de novo nos suplementos dominicais estivais algún artigo lúdico sobre a toponimia do amor ou erotoponimia galega, baseado nas homofonías que se atopan entre o léxico cotián e o noso riquísimo corpus toponímico (v.gr. Cariño, ou Carantoña). Levamos xa un tempiño có arduo traballo de pór as cousas no seu sitio, insistindo en que o amor, se ben importante para o tipo medio galaico, queda sempre nun discreto segundo plano fronte ó disfrute gastronómico (Gastrotoponimia de Galicia), que non é outra cousa que un preludio ou preparación para a actividade máis importante da vida galega: a festa, tamén coñecida como "festa rachada" (AKA oenach céltico).

Imos ver, pois, como o espíritu festivo do galego, sempre pensando no seguinte oenach, se reflicte no eido da toponimia. E comezamos pola ubicación destes eventos. Campo da Festa é un topónimo recurrente por todo o país, existindo varias vilas ou aldeas nomeadas así. Non hai lugar digno de lembrar se non dispon dun: normalmente vai nunha explanada a carón da igrexa (á súa vez construída preto de ou sobre un castro) e está dotado dun palco de obra para a orquestra, o que tamén deixou pegada toponímica nomeando ata entidades de poboación como Palco da Música (Recesende - Teo) e Palco da Festa (Pacios - Castro de Rei). A actividade principal que se realiza nestes lugares é socializar mediante o baile, mocear ou conservar a parella que se ten atendendo ás necesidades románticas da mesma (o que nos leva nun círculo pechado ó tema da erotoponimia). Comer - Bailar - Amar.

A Bailadora ou Abaladoira son topónimos que fan referencia ás pedras de abalar ou de bailar, chamadas así porque se poden mover e tamén porque se bailaba sobre elas. Vidrieira no Santuario da Pedra de Abalar de Muxía cunha parella danzando riba dela, máis gaiteiro e tamborileiro tocando. (C) Andregoto Galíndez.

Aínda que todo galego que se prece ó chegar a Chan da Danza (terras en Cesures - Barco de Valdeorras) improvisaría un punteado (tacón - tacón - tacón - punta - tacón), o que semella é que estamos ante un caso de homofonía entre o sustantivo danza, "baile", e o hidrónimo paleoeuropeo Alesantia > Asanza - As Anzas (J.J. Moralejo: "Topónimos célticos en Galicia", Paleohispánica 10, 2010), logo singularizado como *A Anza, coa preposición de aglutinada en Danza.

O Salón de Baile do Castellano, nome dunha entidade de poboación de Loureda - Arteixo, alude sen dúbida á existencia dunha sala de festas, versión coberta do campo da festa, precursora das modernas discotecas; non obstante a toponimia do tipo O Baile non garante sempre esta adscripción, pois a súa etimoloxía nalgún caso terá que ver có baile ou rexedor dunha bailía, "xurisdición territorial pertencente a unha orde relixioso-militar" (Fernando Cabeza Quiles: Toponimia de Galicia, 2008).

Dende logo que os músicos e os instrumentos musicais son elementos imprescindibles na boa marcha da festa, pero non sempre topónimos como O Gaiteiro (varios lugares), A Gaiteira (varios lugares), A Tamborileira (Pino - Cospeito), O Tamboril (Las - San Amaro), O Pandeiro (varios lugares), Pandeiriño (Peñosiños - Ramirás), Pandeirete (A Guía - Gomesende) e Pandeirón (Mougás - Oia) fan referencia a eles, quen o diría! Máis si cecais Guitar (Ulloa - Palas de Rei) ou Guitarro (Meixente - Sarria) e Batería (varios lugares da costa norte).

Tendo en conta que existe un sustantivo gato / gateiro (tipo de toxo) pode que a toponimia do tipo O Gaiteiro / A Gaiteira sexa en ocasións unha deformación dun posible *O Gateiro / *A Gateira, "terreo ou terra na que se ten sementado o toxo gateño"; chama a atención tamén a cantidade de fontes chamadas da Gaiteira - preguntámonos se non recibirían orixinalmente o nome de *Gateira coa acepción de "burato no muro dunha finca para recolle-la auga". Por suposto, contamos tamén coa posibilidade de que estes topónimos fagan referencia ós míticos profesionais da cornamusa que na Noite de San Xoán adoitaban xurdir dalgún túmulo ou mámoa onde se agochaban para facer soar o seu instrumento. Tamborileira e Tamboril poderían ser derivados dos topónimos Támbaro / Támaro, que temos estudado como provintes do latín tumulum, "mámoa". Os diversos Pandeiros son orónimos da familia de pando, "terreo entre dúas montañas". A Guitar e Guitarro non lles atopo etimoloxía, non sendo a que se aplica a La Guitarrera en Horcajo de Santiago, "porque la forma de la tierra recuerda a una guitarra" ("Informe lingüístico del proyecto piloto: Nomenclátor geográfico de Castilla - La Mancha"). Batería no senso de "conxunto de cañóns de artillería dispostos para atacar ó enemigo" ten a mesma etimoloxía que a batería como instrumento musical, isto é, o latín battuere, "golpear, bater".

A práctica do baile execútase na festa tradicional sempre na forma agarrada nun continuum que vai do máis ó menos agarrado dependendo da confianza. Se non tes unhas mínimas nocións do baile agarrado no pretendas ghastar pista. Xa nin vaias! O agarrado é o que ten maior tradición entre os paisanos de certa idade baixo a modalidade pecaminosa de Apretado Estreito (terras en Paradela - Toques) e a máis romántica coñecida como Curriño Apretado (Santa Comba de Carnota). Nelas é fundamental dominar as técnicas de Os Tres Pasos (Boqueixón e Baiona: seguramente *Tras Pazos con seseo), Os Xiros (varios lugares, do latín gyrum, "circuito, contorna dunha vila") e O Xiro Longo (Bravos - Ourol). Destacan tamén os xéneros modernos que practica a xuventude: a variante galega do reguetón, O Reguete (O Monte - Xove), hidrónimo derivado de rego, a Bosa Nova (seguramente unha Bouza Nova con pronuncia seseante) e A Rumba (Morás - Arteixo), topónimo para o que lamentablemente non dispomos de etimoloxía e xa olvidamos os pasos.

Bosa Nova (terras á beira do Xallas fronte a Esmorode - Santa Comba). Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Voo Americano de 1956-57.

Poderiamos concluír dicindo que Galicia vai estar estes meses Enfesta ou Infesta, topónimos bastante numerosos no noso país e que, aínda que o pareza, non teñen que ver coas festas, como pensaba eu de pequena cada vez que viaxaba en tren e pasaba pola estación de Betanzos - Infesta, cecais si cun participio analóxico do verbo latino fero, "levar, conducir", aplicado a unha vía de comunicación.

Casteliño en Fonte da Vila - Souto da Regueira (Cambre)

 

Microtopónimo Castelo preto do Souto da Regueira en Santa María de Vigo (Cambre).

Visor PBA da Xunta de Galicia.

Polo topónimo, relevo e situación, nun cóbado entre regos, semella un pequeno castro. A toponimia circundante, Costado e As Parizas, vai ligada ó mesmo relevo do terreo.

O microtopónimo As Parizas, ou ben é un derivado de asperum (*asper-iceas), ben documentado na Idade Media (Asperones, Asperelo), por ser un terreo abrupto, logo con separación do segmento as- por coidaren ser o artigo feminino; ou ben sería frase formada có substantivo petra + sufixo -iceas > -izas (illas petriceas > As Pe(d)rizas > As Parizas, con abertura do e en a, frecuente ante a vibrante r: ex. Parafita < Petra Fictam).

Existe outro As Parizas en Magalofes, segundo a Base de Datos de Toponimia de Galicia, e logo xa pasariamos ás formas A Espariza, que poderían ser o singular de *aspericea, có segmento a- separado por considerarse artigo feminino; ou ben un falso singular unha vez perdido o significado do topónimo frasal illas petriceas > Asparizas (plural) / Aspariza (singular non etimolóxico) / A Pariza (singular etimolóxico existente en As Cortes - Paradela).

Os topónimos do tipo Aspariz ou Espariz, moi abundantes no noso país, na nosa opinión serían formas apocopadas destas, ou ben en referencia a terreos ásperos e abruptos, ou ben a terreos pedregosos. Non se terían formado do nome xermano Asparicus. 

Ardeghurgho / Ardexurxo e Ardagaña: dous hidrónimos paleoeuropeos

Sospeitaba don Edelmiro Bascuas que o lugar de Ardexurxo (Sarandós) podería ter un nome xerado dende a base hidronímica paleoeuropea ARD- (v. tema Ard- no punto 20.1.1 dos seus Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, Verba, anexo 51, 2002). Entre os ríos que levan este nome están o Arda (tributario do Doiro) ou o "Rivulo Ardili" (tributario do Eume, documentado no ano 714). Rebardille (Ardille) segundo o profesor sería entón un hidrónimo provinte desta base máis un sufixo diminutivo coa vogal final relaxada. Nada que ver coas ardillas (esquíos).

Concretamente respecto a Ardexurxo di que semella un composto hidronímico, cecais da base Arde- ou de Ar-de (provinte neste caso do hidrónimo *Anarem), e que lle parece menos probable que o primeiro formante veña do latín agrum pola dificultade fonética da evolución do grupo -gr-, que normalmente evolúe a -ir- (integrum > enteiro). Neste suposto o topónimo Ardexurxo sería case transparente, o "Agro de Xurxo / Eiro de Xurxo".

Unha búsqueda na toponimia da contorna de Ardexurxo, tamén na histórica, amosa que hai máis dun topónimo coa base ARD-, mesmamente un lugar chamado Ardilleiros xunto dun regato que vai cara o río Barcés. No Catastro de Ensenada (Abegondo - Sarandós) menciónase no punto que se pasa o Barcés dende Ardexurxo cara a Bordel un lugar chamado Pozo de Ardagaña, o cal nas Planimetrías das Minutas Cartográficas do IGN ven situado aproximadamente onde o pomos nós, aínda que ven cun nome errado (Pozo de Arcogaña). Asemesmo, nas ditas Planimetrías o topónimo Ardexurxo ven como Ardejurjo, o que nos fai pensar que o actual Ardexurxo é una ultracorrección dunha forma Ardegurgo con gheada (Ardeghurgho): sentida a gheada como pronuncia castelanizada foi sustituída o que lles parecía unha jota pola correspondente xe galega (*joguete - xoguete; *Jurjo - Xurxo).

E que podería ser un *gurgo no campo da hidronimia?

O Glosario de Du Cange infórmanos na entrada GURGES de que é "un divertículo nun río, profundo, unha fosa, poza ou lagoa; axeitado para construír un muíño ou para capturar peixes; gourgo en occitano".

Algunhas ocurrencias do uso deste termo ou derivados en Galicia:

• riuulos discurrentes Mandeo et Minuete que sunt gurgites mixta alueo nominati (ano 964. Fonte: CODOLGA)
• duas leyras vinearum quas comparavi in Gurgulione (ano 1293. Fonte: CODOLGA)

É ata probable que nalgún caso o haxiotopónimo San Xurxo teña mellor unha orixe hidronímica a partires deste *gurgo, pronunciado primeiro con gheada e logo ultracorrexido con xe.

A base Ard- explicaría, ó meu ver, toponimia que se ven considerando como xermánica (formada dos nomes dos posesores ou colonos suevos). Así o lugar de Ardemir > Ardemil, documentado no ano 1188, sería un composto desta base máis o hidrónimo prerromano MIRA tratado por Rosa María Pedrero Sancho ("El hidrónimo prerromano Mira", Emérita, 1996).

O pente no xabarín: dúas precuelas galegas do "Culhwch e Olwen" galés

A maioría das veces as nosas lendas conteñen o embrión doutras que se desenvolveron e difundiron con moita máis sona: A peeira dos lobos (Carapuchiña Vermella), Xaniño Pelica de Ovella (Ulises e Polifemo - Odisea), O siñor el rei e a vella (Barbazul), Dona Mariña (A Sereíña), Tareixa do Ceo (A Cincenta), O Tributo das Cen Doncelas (Tristán e Isolda)... Nunca topáramos cunha lenda galega que, segundo imos ver, conservou datos que explican aspectos escuros doutra lenda, que non se poderían entender sen ter en conta os detalles previos cronolóxicamente que fornece a nosa, o que amosa a continuidade entre os elementos do corpus folklórico a pesar das diferentes localizacións.

O conto galés de Culhwch e Olwen podería ser o relato artúrico máis antigo conservado; nel o heroe (transformado xa case en cabaleiro), para casar coa filla dun xigante ten que pasar unhas probas... A historia artículase como os contos maravillosos que estudara Propp, dos cales descende o xénero de cabaleirías. A máis importante das probas é a caza dun xabarín chamado Twrch Trwyth (ou porcus Troit na Historia Brittonum de Nennius). O chamativo desta proba é que ten que roubarlle ó xabarín o pente, as tesoiras e a navalla que o animal leva prendidos entre as cerdas do pescozo, coas que debe afeitar ó pai da noiva.

A bibliografía na que se estuda o relato galés céntrase nos seguintes aspectos: a cacería do xabarín como expresión do comportamento aristocrático das élites (Erias: La eterna caza del jabalí, Anuario Brigantino, 1999), ou ben no tema do barbeado e peiteado, vencellados á masculinidade e ó afillamento do cabaleiro por parte do seu señor (Sheenan: "Giants, Boar-hunts and Barbering: Masculinity in Culhwch ac Olwen", Arthuriana, 2005). Non se atopan estudos sobre o feito, sorprendente e absurdo, de por que un xabarín leva prendidos entre ás cerdas os obxectos citados; semella que se consideran só os típicos obxectos máxicos que aparecen nos contos, ós que non se lles adoita prestar moita atención.

Como é que o porco Troit adquiriu o pente, as tesoiras e a navalla que leva prendidos entre as cerdas? A resposta está agochada en dous contos galegos polos que se demostra, ademáis, a conexión do xabarín có Alén e cós seres encantados que o habitan (fairies), xa que logo, considérase un animal psicopompo ou guía das almas no seu transo ó Alén, mais non sempre queda ben evidenciada esta cualidade. As lendas tomámolas da obra de X.M. González Reboredo, Lendas galegas de tradición oral (1995). O paralelismo que estamos a comentar xa fora notado por Gustavo Arce, no que atinxe á primeira lenda, no grupo de Facebook Panceltismo Galaico (8-3-2014).

1. O porco có pente prendido - lenda do Castro de Souteliño relatada por Santiago Bernárdez (Catálogo dos Castros Galegos. Fasc. III: Terra do Carballiño, 1930): "[...] o porco fora meter o fuciño no soalleiro do millo e entón unha moura para tornarlo guindoulle cun peite que se lle prendeu nas serdas [...]". Descúbrese logo que o pente era de ouro.
2. O porco có rastrelo do liño prendido - lenda do Carballiño recollida por Alfredo González Caíña (Nós, nº 5, 1921): "[...] Cando xa non se dicía que existían mouros neste país -non sendo os encantados-, un dos veciños botou a pastar uns porcos cara ao monte dito Monte Negro e mandou de gardián un neno, o que se meteu por unha encañada do monte onde estaba unha manta de millo a secar e, a carón dela, unha vella moura arrestrelando liño, e un dos porcos foise tranquilamente ao millo; irritouse a vella e ceboulle (para matalo) o restrelo, e con tan boa sorte fuxiu con el cravado o porco [...] o dono examinouno e sacou en limpo que era de ouro. Aínda hoxe, aos sucesores desa familia lles chaman Os do Restrelo".

Twrch Trwyth. (C) Margaret Jones.

O porco revélase nestes dous contos como un animal que pode entrar e saír do Alén, pode contactar cós seres feéricos, cós encantos (a moura). O pente / rastrelo do liño é un obxecto máxico que provén do Alén, guindado por un destes seres feéricos que, ou ben peitea con el os seus cabelos, ou carda o liño (actividade relacionada có fiado das vellas divindades nai prehistóricas). O feito de seren de ouro os dous obxectos incide no seu carácter máxico.

Na versión galesa semella que o porco Troit leva ademáis outros obxectos máxicos prendidos entre as cerdas, as tesoiras e a navalla, por serén obxectos dos que se atopan nas famosas tendiñas das mouras (v. motivo A tendiña da Moura), vencellados porén tamén có Alén, os cales terían sido engadidos á historia porque permiten desenvolver o tema complementario do peiteado e barbeado en relación coa masculinidade (Sheenan). Pero para o que atinxe á masculinidade, o tema principal tería sido o da cacería do porco para recuperar o pente máxico (cecais un trasunto da crina do xabarín), proba de valor que achegaría ó home ás portas do Alén e que ben puido ser parte dun ritual de iniciación á idade adulta: segundo Propp os contos maravillosos agochan restos narrativos de antigos rituais iniciáticos, nos que a figura da maga (moura) adoita estar presente.

O lanzamento do pente / rastrelo

Agradezo a información que o noso colega Tonhito Karransa nos proporciona sobre a existencia dunha lenda hurdana na que se evidencia que o lanzamento do pente era a técnica favorita das mouras (serranas) para capturar ó que se adentraba no Alén. Normalmente ó acceso ó Alén dase baixo forma animal ou mediante un animal guía (seguindo a Propp). Nesta lenda queda ben claro que o pente máxico non ten capacidade de matar, cortar ou capturar fóra dos límites do Alén, que veñen marcados aquí pola raia fronteiriza da serra (trátase dun Alén contiguo xeográficamente ó Aquén):

"En término jurisdiccional de Casar de Palomero hay un sitio que llaman la Peña de la Mora, donde habitaba una Mora maligna, que abusaba de los hombres y luego los mataba tirándoles un peine. Pero hubo un caballero que logró zafarse de sus zalamerías e intuyó que le esperaba una muerte segura a su lado. Así que salió huyendo en su veloz caballo, haciendo caso omiso de los requerimientos de la Mora. La Mora le arrojó el peine, que sólo logró cortar la cola de la bestia, porque el resto del animal ya había traspasado la raya de la sierra: De buena te libraste, que de la raya pasaste" (F. Flores del Manzano, Mitos y leyendas de Tradición Oral en la Alta Extremadura", 1998, px. 183).