Temos, pois, constancia documental dun dobre itinerario na retirada das tropas británicas dende Lugo cara á Coruña, emprendida o 8 de xaneiro de 1809, a que se coñece como A Retirada da Coruña ou ben A Marcha da Morte, pois o exército británico tivo moitas baixas debido ó cansanzo, á fame e ás inclemencias do tempo. Parte do contixente no tería marchado por Guitiriz, senón por Sobrado, seguindo o camiño descrito por Méndez para logo tomar dende O Mesón do Bento o camiño á Coruña, tamén detallado noutro dos roteiros militares percorrido polo mesmo Méndez (Camino carretero de Betanzos al Mesón del Viento pasando por las Traviesas, xulio de 1812); deixa constancia de que esta última é unha ruta axeitada para a caballería e a infantería (brigadas lixeiras) pero non para a artillería.
Arqueotoponimia
Toponimia prerromana, hidronimia paleoeuropea, etnografía, megalitismo e arte rupestre. Se chegaches aquí por Google e non te levou á entrada que procurabas, volta a repetir a búsqueda dende Bing! ou usa o buscador interno do blog. Grazas!
sábado, 4 de mayo de 2024
A retirada dos 5.000: as tropas de Sir John Moore en Sobrado dos Monxes
Toponimia de Soandres: copias de Bocixa, Boimir e Borreiros
No Catastro de Ensenada (ano 1750) as tres partes ou "copias" nas que se dividía Soandres aparecían nomeadas como Bocija, Guimil e Burreiros.
A escrita de Bocixa coa grafía j no século XVIII, empregada por un escriba castelán, seguramente estivese a reproducir unha pronuncia nativa con gheada, son que é moi semellante ó da jota do castelán. É un indicio máis que suficiente para propor como forma correcta Bociga, topónimo que si se atopa espallado polo noroeste peninsular: Bocigas (Soria; Valladolid), Boceguillas (Segovia) ou Buciegas (Cuenca). A forma Bocixa porén non sería máis que unha ultracorrección do nome, un hiperenxebrismo por evitación da gheada. O topónimo, se non é un derivado de bouza, podería provir do prerromano gwou, "gando vacuno", e designaría un busto, prado ou pasteiro destinado a gardar o gando.
A identificación entre Güimil (ano 1750) e Boimir (actual) ven dada porque son variantes de pronunciación, sendo Boimir resultado dunha bilabialización do wau en posición inicial, seguida da apertura do timbre vocálico do ditongo: gwi > boi. A devandita identidade desbota as hipóteses previas sobre a orixe diverxente destes topónimos. Ata o de agora remitíanse a distintos nomes de posesores de orixe xermánica: Boimir (Soandres) facíase provir do nome Bonimiro ou Bonemiro, e Güimil (Muíños) ou Goimil (Vilarmaior), de Guimiro. É preciso, pois, elixir un nome propio, e nós decantámonos polo de Guimiro, moito máis frecuente, que tería sido o fundador da vila: *vila Guimiri, en caso xenitivo de posesión > (vila) Güimil > Boimir.
Preto do Priorato de Soandres localízanse Boimir e Abeleira de Boimir. Aquí a etimoloxía revela unha outra sorpresa, pois este Abeleira seguramente non teña que ver coa froiteira que produce abelás, senón que sería un homónimo derivado do latín avillus, "cordeiriño". Os recintos chamados antigamente *aveleiras terían estado destinados a parideiros e garda das ovellas.
A Burreiros ou Borreiros non lle vemos moita relación, como topónimo, cos burros ou a borra, "cera". Nen sequera no senso que indica o dicionario de Francisco Javier Rodríguez (1863): "en la provincia de la Coruña y de Pontevedra hay varios lugares de este nombre, que supongo vendrán de haber en ellos, o haber habido comerciantes de cera en rama, que se llama borra". Cremos, pola contra, que podería tratarse dun topónimo prerromano relacionado co étimo que fornece o Glosario de Du Cange, borra, "foxo cheo de silvas onde apoza a auga"; italiano borro, "vía estreita e encaixada". Na mesma entrada do Du Cange cítase un texto medieval (Módena, s. XIV) no que se prohibía expresamente levar as bestas a abrevar a estas borras. O costume prohibido lembra o que se conta en varias lendas vencelladas ós castros, como eran conducidos os cabalos por un túnel para abrevar no río. Os borreiros, neste suposto, serían os que vivían xunto da *borra ou congostra, no posto estratéxico de vixiancia do acceso ó recinto fortificado da Idade do Ferro.
jueves, 25 de abril de 2024
Suevos e Sofán
O sábado pasado tivemos a oportunidade de nos achegar a Suevos (A Baña) na compañía do profesor Fernando Alonso Romero, que nos indicou que este pobo xermánico tamén deixou a súa pegada na toponimia inglesa.
O Castro de Suevos amosa a característica formación do poboamento no seu entorno. Seguindo a Sánchez-Pardo, entre os séculos I e II, durante a plena romanización de Galicia, prodúcese a "transformación paulatina [dos castros] en aldeas galaicorromanas [...]. Estas aldeas o bien mantienen plenamente el emplazamiento del antiguo castro, o bien se trasladan a su exterior, a unas pocas decenas de metros a sus pies [...] está constatado en algunos castros el progresivo deslizamiento de las casas a lo largo de la ladera, fuera de sus murallas, hasta llegar a asentarse en el lugar donde hoy se encuentra la aldea" ("Castros y aldeas galaicorromanas: sobre la evolución y transformación del poblamiento indígena en la Galicia romana", Zephyrus, 2010, 129-148).
Mais a formación da aldea de Suevos semella ser lixeiramente diferente pois parece que a poboación galaico-romana non abandonou o recinto castrexo entre os séculos I e II, senón con posterioridade ó ano 411, á chegada do continxente xermánico que se estableceu no lugar dándolle nome. Non hai indicios toponímicos de que a aldea existise antes da chegada dos suevos, e, pola contra, o topónimo Choupana, de orixe xermana (cfr. shop, "tenda, casoupa"), infórmanos da creación de elementos habitacionais ou funcionais na periferia do recinto á chegada dos suevos.
sábado, 13 de abril de 2024
O carro indoeuropeo nas inscricións do suroeste
viernes, 5 de abril de 2024
O cabalo, a roda, o carro... e os fillos: revisión da teoría da Celticidade dende o Oeste
A estela vadiniense de Tridio Alongvm exemplifica moi ben as características da decoración que se pode atopar en moitas delas. Adoita aparecer o cabalo, decoración vexetal (espigas, hédera), e nalgún caso como este, un carro sobre dúas rodas (en visión lateral e moi esquemático, baixo o cabalo). Esta estela podería ter sido portada do libro de Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World (2007), se non se atopara a 5.000 kms das estepas póntico-caspianas. Nas estepas tense situado o berce do indoeuropeo, primeiramente por motivos meramente léxicos (agora xenéticos), pola presenza nas linguas indoeuropease dun conxunto de termos semellantes asociados ós avances tecnolóxicos que confiren a doma do cabalo e o invento da roda (que dá paso ó uso do carro como medio de transporte). Na estela de Tridio Alongvn asoman tamén unhas espiguiñas como testemuña doutro grande avance tecnolóxico, o da agricultura, que tivo tamén a súa teoría correspondente: a da difusión das linguas indoeuropeas dende Anatolia a medida que a revolución neolítica se expandía.
Así pois, os vadinienses (oeste de Cantabria, este de Asturias e noreste de León) ó redor do século I amósanse completamente neolitizados e "indoeuropeizados", como cabería esperar xa nesta época, con todo o pool de artefactos tecnolóxicos asociados ás estepas de Eurasia.
Que podemos dicir da lingua que falaban estes pobos, xa que logo as estelas están escritas en latín e só podemos aproximarnos a ela pola onomástica indíxena? Moitísimo. Temos a sorte de conservar na epigrafía vadiniense, repetidamente, unha das palabras indoeuropeas máis importantes que reflicte o parentesco familiar dos descendentes en grado un, precisamente unha das palabras que conta co meirande número de cognados nas linguas derivadas do indoeuropeo común, e que non depende de avance tecnolóxico algún senón que vai ligada á estrutura familiar básica (sostemos que a adquisición do léxico ligado ás novas tecnoloxías non ten por que implicar substitución lingüística, pois adoita tomarse por préstamo).
OS FILLOS, A FILLIÑA
Trátase evidentemente do termo indoeuropeo que designa á filla, e que os expertos indoeuropeístas reconstruyen como *dhugH2-tér, a partires das formas coñecidas como:
θυγάτηρ - grego
tu-ka-te-re - micénico
dustr - armenio
futír - osco
dauhtar - gótico
dóttir - islandés antigo
dukte - lituano
tuateres (nominativo plural) - celtíbero
duxtir - galo
duhitár - iranio antigo
dugədar - avéstico
tuwatra - luvita
etc.
Nas estelas vadinienses o termo, doadamente recoñecible polo sufixo -ter, propio dos nomes de parentesco indoeuropeos, aparece como DOVITERO / DOVITERA, con flexión de xénero (masculino / feminino) descoñecida ata o de agora no corpus, pois o resto dos termos conservados nas linguas da familia indoeuropea usan a palabra só para designar as fillas. As variantes que se atopan na epigrafía inclúen formas con caída do -w- intervocálico DOIDERO / DOIDERA, e sonorización do son oclusivo dental xordo -t- intervocálico > -d-, fenómeno ben coñecido nas linguas célticas (lenición céltica). A foma feminina adoita recibir sufixos diminutivos DOIDENA / DOIDINA, o que suxire un tratamento máis cariñoso ou cecais infantilizador das fillas.
A palabra para designar os fillos, aínda non tendo estatuto de nome propio por ser léxico común relativo ó parentesco, si funciona moitas veces como apelativo no ámbito familiar, de aí o seu uso masivo nas estelas funerarias vadinienses, que polo xeral son relativas ós fillos, homes falecidos na súa xuventude (na guerra?). Tamén detectamos a súa presenza na formación de nomes por filiación, así por exemplo: "Dovider/us • Ampa/rami • f(ilius) • pr/inceps • Ca/ntabroru/m • h(ic) • s(itus) • e(st)" = O Fillo de Amparamo (frase que viría ser o seu nome propio por filiación), princeps dos cántabros, aquí xaz. Algo semellante ó que ocorre en islandés, que se toma o nome do pai en xenitivo e se lle engade o -dóttir (no caso das mulleres) para formar o apelido.
O aspecto morfolóxico deste substantivo é, pois, o dun nome de parentesco, que ten que ser necesariamente o mesmo nome que o indoeuropeo reconstruído *dhugH2-tér, "filla", cuxa reconstrución presenta moitos problemas e é constantemente revisada (cfr. E. Ngomo Fernández: "La palabra para 'hija' en indoeuropeo: un análisis comparativo, Revista Española de Lingüística, 2022). De tódalas formas listadas arriba, a única que presenta un caso semellante á do celta do noroeste peninsular é a luvita, con wau no lugar de oclusiva velar sonora xa dende o proto-luvita. Para Kloekhorst (apud Ngomo) deberíase á presenza de rasgos más arcaicos no grupo anatolio fronte ó resto das linguas indoeuropeas, polo que postula unha escisión temperá do indoeuropeo común en dúas ramas, a Anatolia e o resto de linguas indoeuropeas.
Nós subscribimos a proposta de Kloekhorst para a lingua celta do noroeste peninsular, que pertencería ó tronco proto-indoeuropeo, é dicir, antes da escisión proposta polo investigador. Xa que logo, non é viable propoñer que o termo DOVITERO / DOVITERA, con moción para expresar o xénero, e wau no lugar de oclusiva velar sonora, proveña dunha lingua indoeuropea da rama non anatólica posterior á escisión. É dicir, sería imposible aducir, por exemplo e aproveitando as hipóteses xenéticas actuais, que DOVITERO / DOVITERA fose un termo que nos chegou cunha migración de pobos da estepa póntico-caspiana, pois estes pobos tiñan xa, se é que falaban linguas indoeuropeas (1), unha forma incompatible co resultado peninsular, tipo duhitár / dauhter, que é a que aportarían en todo caso á súa chegada a Centroeuropa.
Semella, polo tanto, que o proto-indoeuropeo previo a escisión lingüística do tronco anatólico (ca. 1500 a.C.) xa existía na Península Ibérica e que foi aquí onde se celtizou. Chegou de fóra ou será moito supoñer que era falado nunha ampla zona de Eurasia ata Anatolia dende unha época máis recuada?
Respecto da etimoloxía da palabra, arriscámonos a suxerir a base *deu-, "to pass, move forward", no sentido co que chegou ó grego δεύτερος (deuteros), "o seguinte, o que vai a continuación", axustado á liñaxe como continuación dos proxenitores.
(1) L. S. Klein: "The Steppe Hypothesis of Indo-European Origins Remains to be Proven", Acta Archaeologica, 2017.
domingo, 24 de marzo de 2024
Tuiverde / Toiverde e Teverga
A etimoloxía do topónimo pontés Tuiverde / Toiverde é doada, no senso de que están documentados os pasos evolutivos dende o antropónimo de orixe xermana Teodibertus (home) ou Teodiberta (muller).
Segundo Ana Isabel Boullón Agrelo o nome propio é un composto de dous lexemas Teod- (gótico thiuda, "pobo") máis -berta (gótico bairths, "luminoso, brillante") - Antroponimia medieval galega, 2014.
Os estadios evolutivos, con alternancia v/b na grafía, ben conservados na documentación medieval que vimos de pesquisar na base de datos do CODOLGA son:
1) Theodiberti (Sobrado, ano 922); Teodiberta (Samos, ano 961).
2) Tudivertus, Todivertus e "Tío Todiverto" (Braga, Liber Fidei, ano 1064, 1077 e 1091, respectivamente).
E xa como topónimos:
3) "Villar que vocitant [...] Tuiviride" (Caaveiro, ano 1245); "Villar que vocitant [...] Tuiverde" (Caaveiro, ano 1252).
En síntese, os procesos fónicos na evolución, na orde exposta, implican redución do ditongo [iu] / [io] > [u] ou ben a [o] (Tudivertus / Todivertus); perda da consonante oclusiva sonora intervocálica -d-, da que xurde novo ditongo [ui] / [oi] ó se xuntar coa vogal da sílaba seguinte; e reinterpretación do lexema final como se procedese do romance verde (latín viride), o que conduce á latinización "Tuiviride".
Así pois Tuiverde / Toiverde (As Pontes de García Rodríguez) é un topónimo que tería xurdido do nome de posesor ou posesora da vila, en caso xenitivo de posesión, ben Teodibertus ou Teodiberta. Ditos propietarios levarían, seguindo a moda medieval, nomes de orixe xermana.
Parécenos que o topónimo asturiano Teverga, podería proceder dun nome propio semellante, concretamente do feminino Teodeuerga (ano 883 - "La Coruña, fondo antiguo"). Os nomes propios de orixe xermana rematados en -berga / - verga proveñen da base berg, "refuxio", que ven sendo homóloga do céltico briga. Porén faise difícil decidir se, como pensa Xulio Concepción, o Teverga asturiano é un composto do celta teut, "pobo", máis briga, "asentamento estratéxico, fortificación", ou provén dun nome propio xermano, do nome da posuidora da vila, unha tal Teodeberga.
Os lexemas que integran o antropónimo xermano significan exactamente o mesmo que os lexemas celtas propostos por Concepción (Diccionario etimológico de toponimia asturiana), o que amosa o estreito parentesco entre as dúas linguas, e reflicte o que xa temos advertido en moitas ocasións respecto do erro de remitir abusivamente á antroponimia xermana as etimoloxías toponímicas, xa que pola superposicións de linguas no noroeste peninsular son frecuentes os homónimos procedentes de linguas distintas, e ata homólogos semellantes (cognados) procedentes de estratos lingüísticos diferentes.