Un causewayed enclosure na Mota Grande (Verea - Castro Laboreiro)

Oitocentos e un marcos, exactamente, son os que sinalan a fronteira entre España e Portugal segundo a "Acta general de demarcación de la frontera entre los dos países", dada en Lisboa no ano 1906. Na demarción utilízanse fitos naturais ou artificiais (feitos polo home nas máis variadas épocas), dende antigas mámoas a mollóns novos, como o marco número 23 que coroa o túmulo megalítico da Mota Grande.

Marco 23 no alto da Mota Grande cunha P grabada do lado portugués. (C) Andregoto Galíndez, 2009.

Na nosa visita do 2009 á fronteira que vai dende A Portela de Pau ata a Mota Grande, subindo dende o lugar de Rodeiro (Castro Laboreiro - Portugal)  para ver a necrópole megalítica raiana da Mota Grande, chamárannos moitísimo a atención uns aliñamentos de pedras fincadas que os investigadores do colectivo Roman Army veñen de identificar cos cabalos de Frisia dun recinto que consideran o campamento romano máis antigo que se conserva na Gallaecia (século II a.C.), e o de maior tamaño: o campamento de Lomba do Mouro ("As datacións sitúan o recinto de Lomba do Mouro como o campamento romano máis grande e máis antigo de Galicia e norte de Portugal", Roman Army.eu, xuño de 2021).

Aliñamento de pedras fincadas achegándonos á Mota Grande. (C) Iago Martínez Madera, 2009.

Aliñamento de pedras fincadas preto da Mota Grande. (C) Iago Martínez Madera, 2009.

Ó ser o recinto dun tamaño descomunal, sáese dos canons dos campamentos romanos de campaña, das ratios destes. Ademáis, temos que ter en conta o feito interesantísimo de que o perímetro do recinto encerra tódolos túmulos dunha necrópole megalítica, salvo o maior deles, que queda fóra.

Ante a falta de achádegos que amosen a permanencia nel dunha lexión romana (moedas, cravos de sandalias, etc.), nós pensamos (ou polo menos non descartamos) que a función do recinto podería ter sido a que suxiren Ashwin y Bates para algúns peches de finais do Ferro en Inglaterra: "that the enclosures are "another exemplar of a tradition in the ritual and funerary re-use of earlier prehistoric monuments" and it is understandable that both the late Iron Age and Roman inhabitants would have chosen to use the site in this way, since it contains the most numerous group of Bronze Age barrows" ("Iron Age and Roman square enclousures near Venta Icenorum", Peterson, 2004).

Polo tanto, a tradición funeraria vinculada ós lugares que ocuparon as necrópoles do Bronce manteríase ata o Ferro promovendo a súa reutilización e cecais o peche defensivo para evitar que o gando pacese no lugar. De feito, a tradición funeraria do espazo da necrópole da Mota Grande mantívose ata hoxe en día, pois no pobo de Rodeiro no 2009 falamos cun señor que nos explicara que no alto atoparíamos as "dantas" onde enterraban os mortos.

En canto ó nome do recinto a partires do topónimo onde se ubica, Lomba do Mouro, temos constancia pola cartografía antiga e pola devandita Acta de establecemento da fronteira entre España e Portugal, de que o sitio recibía o nome de Lama de Ouro, sendo este un topónimo que con moita frecuencia serve para nomear lugares de pasto (pola humidade do terreo propia dos lameiros): "o marco numero 22 está collocado na Lama de Ouro, muito proximo de umas rochas vivas com cruzes antigas [...] No alto de um monte chamado Mota Grande encontra-se o marco número 23, distante 193 metros do marco numero 22". Quere dicir que o lado leste do recinto, que corre entre Lama de Ouro e Mota Grande, serviu tamén de fronteira.

Marcos 20 a 23 en liña: Portela de Pau, cruce có camiño de Xacebáns a Rodeiro, Lama de Ouro e Mota Grande. (C) IGN. Comparador de mapas: capa das Minutas Cartográficas.

Mansão do Guerreiro. (C) IGN. Comparador de mapas: capa MTN Actual.

Na zona, o aparentemente interesante topónimo da Mansão do Guerreiro, que podería axudar a soster a hipótese do campamento romano, e que figura no mapa MTN Actual do Instituto Xeográfico Nacional, non ten que ver con guerreiro ou lexionario algún. Meijão ou ameijoada é un redil onde se xunta (ameijoar) o gando para pasar a noite; Guerreiro é un hidrónimo, variante por metátese do máis común regueiro.

A nosa proposta vai entón na liña dos causewayed enclosures neolíticos (chousas ou peches discontinuos), dos que o recinto de Lama de Ouro / Lomba do Mouro podería ser o primeiro caso documentado no noroeste da península, e que amosaría a pervivencia sacra dos recintos funerarios / rituais do Bronce ata ós inicios da romanización do noroeste (século II a.C. segundo as datacións fornecidas por Roman Army).

O motivo do outro como espello na literatura galega e nas estelas do suroeste

Don Berso - "¿Donde vai o espello, madre, en que me soio mirar?"

Madre (sogra de Albuela) - "¿Perguntas polo do vidro ou é polo de cristal?"

Don Berso - "Pergunto por miña Albuela, donde me soio mirar".

(Romance de Albuela / La mala suegra)

Ay meu fillo! Ay meu fillo!

Alegría de mi corazón,

et lume de meus ollos,

solaz de miña vellez.

Ay meu espello

en que yo me soía veer,

e con que tomaba

moi gran pracer.

Ay meu herdero mayor!

Cavalleros hu me lo lexastes?

Dádeme meu fillo, condes!

(Pranto do rei Alfonxo VI á morte do seu fillo - Prudencio de Sandoval)

Armistead e Silverman achéganse ó análise do motivo do espello consultando un par de diccionarios: "En el gran Diccionario de Autoridades, s. v. espejo, se puede leer: "Mirarse en uno como en su espejo. Locución expresiva de grande cariño y amor que a otro se tiene". Y en el valioso Diccionario de uso del español compilado por María Moliner se encuentra s. v. espejo "Mirarse en una persona como en un espejo. Tenerle mucho cariño y complacerse en sus gracias y buenas cualidades". No se trata, pues, de una expresión cuyo sentido se ha esfumado tras la pátina de los siglos. No hace falta tener gran erudición filológica para descubrir algún recóndito valor semántico" (v. "Espejo "persona querida", mirífica creación de la musa popular"). E aquí finiquitan a cuestión.

Discrepamos da observación destes investigadores. O significado da expresión esvaíuse có tempo e fai falla ter grande erudición filolóxica para adentrarse na xénese da identificación dun ser querido cun espello; quedarnos coa definición dos diccionarios parécenos pobre, reducionista e impropia dun filólogo.

Para comenzar temos que ter en conta que na súa tese de doutoramento sobre o romance de "La mala suegra", Ignacio Ceballos Viro suliña que o motivo do espello é exclusivo da área noroeste da Península: "en las versiones de toda el área noroeste de la península [...] el marido pide su espejo, la suegra le ofrece algunos (de oro, metal, etc.) pero el marido responde que pregunta por su mujer". A xeolocalización do motivo como propio do noroeste lévanos a incluir o pranto do rei Alfonso VI na casuística, e a adicarlles ós dous unha pequena eséxese, que non por breve deixará de ser sorprendente.

Nunha outra tese de doutoramento (Irina Nanu) adicada ó xénero medieval dos Specula Principum (Espello de príncipes) atopamos formulada a idea do outro como espello no que un se ten que mirar có fin de obter certa información sobre un mesmo: Sócrates interpretou a expresión "Coñécete a ti mesmo" como que a alma, para se coñecer, ten que se mirar como nun espello noutra alma. Máis non en calquera, non todos serven como espello dun. É dicir, só aqueles ós que amas e te aman reflictirán as túas tachas e as túas virtudes. Así pois, a opinión que formamos de nós mesmos provén da imaxe que nos devolve a mirada do outro, a súa expresión ó mirarnos, chea de amor ou admiración, ou reprobatoria en ocasións, constrúenos como persoas e pode axúdarnos a mellorar. 

O espello como ferramenta de autocoñecemento / o outro como espello no que podemos ver reflictido o noso carácter, é pois un arquetipo antigo que atopamos na filosofía platónica e na interpretación que fai dela Sócrates. Cecais sexa neste senso simbólico, que seguramente estivo espallado na antigüidade, que aparece nas chamadas estelas do suroeste como enxoval funerario do guerreiro do Bronce Final, xa que, logo, foi obriga dos príncipes da antigüidade modelarse na perfección moral.

Estela funeraria de Solana de Cabañas - Cáceres (Museo Arqueolóxico Nacional).

Enxoval composto de lanza, espada, escudo, carro e espello.

(C) Andregoto Galíndez, 2015.

Caladiño: o recinto-torre de Caladunum en Muro de Búbal

A construcción prehistórica denominada hoxe A Cerca ou Muro de Búbal (Oímbra - Ourense) pertence a unha tipoloxía que non é nada común en Galicia, mais si no Alentejo e na Extremadura española: é a dos recintos-torre de muros ciclópeos, que teñen estudado por exemplo Rui Mataloto ("Fortíns e recintos-torre do Alto Alentejo: antecâmara da "romanizaçao" dos campos", Revista Portuguesa de Arqueologia, 2002) ou Ernesto Salas Tovar ("El elemento indígena en los recintos-torre de la comarca de La Serena (Badajoz). Una revisión historiográfica", Espacio, Tiempo y Forma, 2011).

Temos que suliñar que na literatura científica promove moita polémica coñecer a cronoloxía, a funcionalidade (soporte da progresiva romanización do territorio?) e saber en definitiva quen construíu esta tipoloxía de recintos fortificados.

Recinto-torre de A Cerca ou Muro de Búbal. (C) Visor PBA da Xunta de Galicia.

Seguindo a definición dos autores citados, estamos ante unha construcción do tipo recinto-torre. As dúas torres defensivas dan acceso ó recinto polo oeste. O peche atópase illado por un muro ciclópeo e os desniveis naturais que descenden ata os ríos Búbal e Azoreira. Na contorna chama a atención o microtopónimo Caladiño, que volta aparecer no caso doutro recinto-torre, o de Caladinho no concello de Redondo (Alandroal - Portugal).

Para nós o feito non pode ser unha mera coincidencia, xa que na toponimia histórica temos conservado o nome dun terceiro recinto fortificado, o de Caladunum, que viría caer aproximadamente na zona do Outeiro de Búbal, preto de Portugal. Suxerimos porén que o nome céltico de Caladunum, grazas á alternancia que se pode deducir de formas como Londoño / Londinium, evoluíu cara a Caladiño, forzado cecáis pola etimoloxía popular que suxería unha interpretación dun *Caladinium como diminutivo.

Respecto á etimoloxía do topónimo histórico Caladunum, vense considerando un composto có céltico -dunum, "recinto fortificado", termo que se adscribe a unha camada céltica posterior á que creou a toponimia en -briga (v. De Bernardo Stempel: "Centro y áreas laterales: la formación del celtibérico sobre el fondo del celta peninsular hispano, Paleohispánica, 2002).

O vencello dos célticos da Beturia cos galegos xa fora enunciado por Estrabón, e Olivares Pedreño propón que a emigración prodúxose no contexto das guerras lusitanas contra Roma xa que "el Noroeste era el único lugar seguro de la Península Ibérica al que habrían podido desplazarse grupos de población que se hubieran opuesto militarmente a los romanos" ("La migración de los célticos y túrdulos de la Beturia hacia el Noroeste de Hispania", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2013). Cecais por isto atopamos o recinto de Caladiño no Outeiro de Búbal, cunha tipoloxía construtiva propia dos célticos da Beturia.

Nemetobriga - Castrisanto

 

Silva sagrada no interior do castro da Fraguella (Rodís - Cerceda). O topónimo alude a unha fraga ou bosque. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

O nemeton en céltico era un santuario natural, sendo o bosque intacto o lugar sacro por excelencia: las sacris sylvarum quae nimidas uocant.

O termo deixou abundante toponimia histórica na Europa céltica, como Drunemeton (Galatia) e Nemetobriga (Gallaecia - Conventus Asturicensis). A romá Vía Nova, de Bracara a Asturica, tras pasar a Ponte Navea chegaba a Nemetobriga, segundo o Itinerario de Antonino, que se ven situando no entorno de Trives ou de Pobra de Trives (Ourense). Mais onde exactamente? Houbo quen a levou a Mendoia, seguindo unha evolución fonética imposible (José de Viu e Moralejo Laso); nós pensamos que o topónimo non chegou ó noso tempo mantendo a súa base fonética evoluída, senón que o seu referente (o santuario natural) foi renomeado ata en catro ocasións empregando as sucesivas linguas que se superpuxeron á lingua prerromá. O resultado foi un conxunto de topónimos redundantes, xa que, logo, todos aluden ó mesmo referente do nemeton, ó santuario natural ou recinto sacro conformado polo bosque.

Castrisanto, San Lourenzo e Mormenta (Pobra de Trives - Ourense): os tres topónimos máis ou menos redundantes que substituíron ó vello topónimo celta Nemetobriga.

Castrisanto é un topónimo romance que calca o céltico Nemetobriga, cuxa traducción sería "o castro do santuario", é dicir, significa o mesmo que Castrisanto, "castro santo". O próximo San Lourenzo ven dunha advocación cristiá que normalmente se sobrepón, có obxecto de cristianizar vellos cultos pagáns (1), ós lugares onde houbo lucos (latín: "bosques sagrados"). O lucus deducido da devandita advocación, pola súa vez é a versión latina do nemeton céltico. Mormenta, do latín munimenta, "recinto protexido", neste contexto podería aludir ó propio santuario inviolable, unha selva de rebolos (carballos) como os que aínda poden verse na contorna.

E que atopamos no interior do nemeton de San Lourenzo - Castrisanto? Pois o pacio / pazo < palatiom (termo indoeuropeo que se aplicou ós espazos gandeiros neolíticos), feito que apunta a que os pazos puideron ter xurdido primeiramente no corazón destes espazos naturais sagrados para os nosos devanceiros. Disto xa temos falado no blog na entrada dos Fairy forts. Neste sentido, Dumézil tiña descrito o santuario de Hera Lacinia (Crotona - Italia) como un groso bosque de piñeiros que arrodeaba un espazo central adicado a pastos, no que pacía gando de todas as especies sen necesidade de vixiancia, protexido milagrosamente dos ataques dos animais salvaxes (2).

O santuario de Nemetobriga non pervive únicamente na toponimia; unha lenda recollida por Mosquera Paans (Lendas de Ourense, 2011) moi preto de Castrisanto é a de A Roda dos Rebolos (Outeiro Grande, Cova - Pareisás). Nela descríbese a existencia dun recinto de carballos que formaba un círculo protector en cuxo interior habitaba, nun penedo, unha fada. Aquí a fada non é outro ser que o espíritu que habitualmente vive nestes espazos sacros naturais segundo creenzas de orixe remoto espalladas por todo o mundo, e que ás veces adoita asociarse a unha árbore senlleira, como as hamadríades da mitoloxía grega.

(1) V. Un lucus en San Lourenzo de Niveiro, Arquetoponimia, 2019.

(2) Archaic Roman Religion, I, 1996, px. 465.

Anjanas / Anxanas < Ancianas. Outra etimoloxía

Segundo Aurelio de Llano Roza de Ampudia (seguindo a Menéndez Pidal) o sustantivo asturián xana viría do nome latino da deusa romá da natureza Diana. O grupo inicial d+yod de Diana tería palatalizado nun resultado fricativo (Xiana > Jana / Jiana); mais de aquí difícilmente pódese tirar unha explicación das formas emparentadas anxana e anjana. Esta etimoloxía foi criticada por Álvarez Peña, que engade que non se atopa nenghún rastro da divindade cazadora nas xanas (v. un resumo do estado da cuestión no estudo de Bartolomé Pérez: "El mitu de las xanas en Llión", Faceira, 2009).

Nós pensamos, pola contra, que xana é forma abreviada de anxana / anjana, procedente do latín ancianam, "vella, avoa", empregado como título de respeto. Nunha das lendas populares recollidas por Jesús Callejo Cobo, "Las anjanas de Treceño" (Hadas: Guía de los seres mágicos de España, 1995), os seus informantes, Blanca e o seu avó Fernandón, describían os peitos das anxanas como moi longos, tanto, que daban de mamar ós críos pola espalda (botábannos por riba da espalda para non arrastralos); os maridos das xanas non estaban nunca presentes porque eran cazadores (prehistóricos, por suposto: a cova das Inxanas está pegada á do Buxu, célebre por ter arte prehistórico).

Os peitos longos e caídos son atributo das mulleres de avanzada idade, e voltan aparecer na descrición dunha vella (anciana) galega no manuscrito Voces gallegas, de Usoz y Río (BNE):

Unha vella moito vella

máis vella que un San Antón,

botaba a teta ó lombo

e arrastráballe o pezón.

Temos, pois, que considerar á Anxana como variante da figura da Vella mitolóxica; espíritu ancestral creador do mundo, matre, e que ven sendo a deusa Kali da cosmovisión hindú: A danza da vella que creou o mundo, Arqueotoponimia, 2021. 

Enormes peitos da Venus prehistórica de Lespugue; unha representación da Anxana ou Vella Deusa Nai.

Gundisal e outros topónimos en gund / gond

 Gundisal e os Curros de Herves e Beira (Carral).

Vimos sostendo que a toponimia clasificada indiscriminadamente como de orixe xermá, supostamente a partires exclusivamente dos nomes propios dos colonizadores, non ten sempre (ou máis ben, case nunca) esta orixe.

Pertence segundo pensamos a unha camada moi anterior, indoeuropea. Sería o caso deste Gundisal, que nomea o acceso ós curros pecuarios de Herves e Beira, o que podería explicarse como un bitemático a partires do indoeuropeo gund, "peche, recinto" (sánscrito gund = arrodear, encerrar, protexer) e o ben coñecido sala, "vivenda principal dun asentamento gandeiro" (cfr. De sáas y chalets, Arqueotoponimia, 2019). Gundisal podería interpretarse entón como "recinto da sala (sáa, sa, sal / sel)", en alusión á vivenda neolítica. Cecais o étimo sexa tamén a orixe das linaxes Gonçalez, "os que residían na *Gund-sal(a)".

Pode porse en relación có sistema de propiedade chamado "gunth land" na India, que consiste na asignación de terras a un templo para o seu mantemento. En calquera caso, sostemos que esta toponimia ten que considerarse como formada por sustantivos significantes, tal vez de orixe xermá (1), e non como nomes propios xermáns desprovistos de significado máis aló do meramente identificativo dun individuo.

Na lingua estonia (da familia fino-úgrica, non indoeuropea) son bastante correntes os topónimos en -kond, que definen parroquias ou comarcas (var. -gunde). Farkas considera por exemplo que o finés valtakunta, "estado", é de orixe fino-úgrica, non un préstamo das linguas xermánicas (2). Neste senso podemos engadir os topónimos Contrebia e o seu equivalente o galés Cantref como proba dunha orixe cando menos indoeuropea, e non exclusivamente xermánica.

No caso do Gundián de Moeche localizamos xunto a el unha ampla Campeira dos Bois, o que semella concordar có destino gandeiro destes recintos pechados (gund).

(1) Para Moralejo Laso sen dúbida é un topónimo prerromán o Trigundo / Trigondo / Atricondo do Itinerario de Antonino, ó que vencella Abegondo, Bergondo, Cullergondo e Mabegondo (Toponimia gallega y leonesa, 1977).

(2) Urmas Sutrop: "Taara-pita" - the great god of the Oesellians", Folklore 26.

Castro de Morouzóns - Atán (Mazaricos)

Castro completamente agrarizado en Atán, nun cóbado do río Mazaricos, tributario do Xallas.

O castro identifícase pola súa ubicación, topografía e polo microtopónimo Morouzóns (ficha catastral), un aumentativo plural do termo de orixe prerromá morouzo / merouzo / morouço / moroiço, "montículo de pedras", que aludiría ás ruinas do poboado do Ferro. Semella que o desmonte do castro prodúxose primeiro polo uso intensivo agrícola do seu sistema de aterrazamentos, o que propiciou o paulatino achanamento do perfil ata se converter nunha agra. 

Castro da Enxámea (Pazos - San Martiño de Rodís - Cerceda)

Completamente agrarizado xa, máis aínda perceptible na estrutura do parcelario e fácilmente identificable pola microtoponimia das leiras, temos moi pretiño de Pazos (San Martiño de Rodís) un castro non catalogado que poderiamos chamar da Enxámea. A estrutura do espazo castrexo configúrase dende un acceso (Portela) e un camiño perimetral (O Carril); no seu interior atopamos o recinto habitacional principal (Croa) e o antecastro (Enxámea).

Tiñan os castrexos unha forma de organización política semellante á das abellas? É moi curioso que un dos dous recintos habitacionais leve o nome de Enxámea, do latín examinem: "muchedumbre de abejas con su reina, que salen a formar una colonia", "muchedumbre de personas o animales juntos" (1). Pensamos que non é pola existencia de colmeas no lugar que o castro leve o nome de Enxámea, senón que se empregou metafóricamente por ter sido un lugar de habitación onde se convivía de forma apiñada e colaborativa, semellante á da estes insectos sociais, cecáis gobernados por un chefe.

Paralelamente, a paisaxe pacega neolítica (Pazos) coa que se iniciou a antropización do territorio ten deixado unha testemuña na microtoponimia da zona nos nomes de Casas Vellas e Monte dos Pallotes, seguramente redundantes, e motivados pola existencia de abrigos, cabanas dos pastores (os palatios indoeuropeos do profesor Moralejo), chozos ou pallozas como as que están a aparecer na parroquia de San Martiño de Rodís. Neste sentido, vencellamos a etimoloxía de Pazo < indoeuropeo palatiom, "aprisco neolítico para o gando, curro", cos termos galegos pallote e palloza, que xurdirían do mesmo étimo, como o búlgaro medieval e moderno polati e poljati que apuntara Best no seu estudo (2). As pallozas / pallotes non serían, pois, pervivencia das casas castrexas, senón das vivendas absidadas dos pastores neolíticos (palatios). 

(1) Lexicón etimológico y semántico del latín, Segura Munguía, 2014.

(2) “Comparative Indo-European Linguistics and Archaeology: towards a Historical Integration”, JIES, 1989, px. 335-340. Base da que partiu Moralejo para elaborar o seu: "Arco(s), Busto(s), Pazo(s) ¿toponimia de ganadería?" (As Tebras Alumeadas, 2005).