Pondal en clave política nas XI Jornadas Galego Portuguesas de Pitões das Júnias

Cumprindo a obriga académica de difundir a lectura política que vimos de atopar na revisión da obra poética de Eduardo Pondal, que restitúe o significado orixinal da mesma e devolve ó seu autor a calidade humana cuestionada pola crítica, desta vez participamos nas Jornadas Galego Portuguesas de Pitões das Júnias cunha palestra titulada "Branca, garrida e fidalga. A muller como símbolo de Galicia na obra de Eduardo Pondal".

As Jornadas celebraranse o 6 e 7 de maio. Non é necesario inscribirse pero apurádevos na reserva de aloxamento, pois o pobo non é moi grande e poderiades quedar sen pousada.

A cidade asolagada da Capelada (Cedeira)

Contaba Federico Maciñeira no Almanaque de Ferrol (1907) que sobre os altos de Teixido existía unha pena que segundo as supersticións populares enxendraba os malos ventos que danaban os cultivos, polo que se fíxera unha rogativa con procesión das xentes para lle colocar no cumio unha cruz de ferro que aplacase o vento. Preto deste penido dos ventos, continúa don Federico, había varios túmulos dolménicos e alí mesmo os naturais da comarca supuñan a existencia de lexendarios pobos afundidos nas lagoíñas da penichaira.

Túmulos de Pedra Chantada na divisoria de augas e acaroados ó Penido dos Ventos (Cruz do Aceiro) nos altos sobre Santo André de Teixido. O arqueotopónimo Pedras Dreitas sinala o aliñamento de marcos do límite parroquial entre Régoa e Veiga; cecais fose un aliñamento de menhires prehistórico reaproveitado como límite territorial.

O maior dos túmulos funerarios da Pedra Chantada presenta aínda restos da cámara cun curioso muro baixo de pedra seca construído diante do ortostado da cabeceira, e mais unha pedra traballada en forma de dintel, semicircular por un lado e cun borde recto, actualmente ubicada diante da mámoa. A impresión xeral para as xentes do lugar puido ser a dun poboado afundido na braña lamacenta da Capelada, o que explicaría a lenda da cidade asolagada á que alude Maciñeira. 

Moraime: un haxiotopónimo baixolatino

Unha das dúas posibilidades que expuxera o profesor Martínez Lema sobre a etimoloxía do topónimo Moraime fora a de consideralo unha formación híbrida a partires do radical prelatino *mor- / *mur-, "monte, elevación rochosa" mailo sufixo latino -amine, de carácter abundancial. Segundo o investigador, "dada a súa constitución lingüística híbrida, a forma *MORĬAMĬNE estaría a evidenciar a rendibilidade léxica desa base *mor- / *mur- en plena época latina ou protorromance" (A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV), tese de doutoramento, Universidade de Santiago, 2010).

Pese ó argumento, pode observarse que dito sufixo entrou na formación de derivados maiormente de base abstracta e sempre de orixe latina: examine, gravamine, iubamine, ligamine, inspiramine, fundamine, velamine, piscamine (CODOLGA).

Entre estes, destacamos o abstracto moderamine, "temperanza, moderación", que perfectamente podería ser a orixe do topónimo Moraime: mo(d)eramine > Moirame (doc. Moyrame no 1134), de onde se tirarían as distintas variantes (Mouramia, Moriame), ata chegar ó Moraime actual.

Friso dos anciáns no tímpano da porta occidental do mosteiro de Moraime. (C) Dolores González, 2016.

Consideramos esta proposta etimolóxica moi apropiada ó estar vencellado o topónimo ó nome do mosteiro de San Xiao, pois é que a temperanza (moderamine) como virtude cristiá ben puido motivar a designación da congregación de frades. Temos un caso semellante no de San Cibrao da Pregación (do latín praedicare), aludindo a unha das actividades principais do cristianismo, a de adoutrinar.

Pregordo (Perogordo) e algúns Pedros toponímicos

Como masculino analóxico de pedra < latín petram, cecais con valor despectivo ou aludindo ó menor tamaño fronte ó femenino Pedra, os Pedros toponímicos indican fitos de pedra, como marcos ("et ad marcum vocitatum Pedro de Ouca maa" - Meira, 1232), croas como unha das do castro de Castro (Santa María - Narón), chamada Pregordo (< Perogordo = "pedro grande, avultado"), ou mámoas, como a de Pedro Monteiro en Xermade (sobre Castrorramil), facendo límite coa parroquia veciña de Piñeiro.

O Pregordo de Castro - Narón.

Mámoa de Pedro Monteiro ou de Mazandoi.

Este último arqueotopónimo indica ademáis que o túmulo megalítico contiña cámara, tapada cunha pedra cobertoira ven visible, de aí o de levar Pedro o calificativo Monteiro, porque dito "pedro" estaría dacabalo (encabalgado, cabaleiro) sobre os chantos da cámara funeraria.

No Catastro de Ensenada (meados do século XVIII) descríbense os límites pasando por dita mámoa: "de allí se va a una modia nombrada de Mejacán, de allí se va a un marco de seijo que se halla en una modia nombrada de Permonteiro, de allí se va a un mojón de piedras de seijos blancos nombrado A Cruz da Vella..."

Caroliño e Coto das Arcas - Brañas do Torreiro (Cerceda)

Sobre Cardiña e Fieitosa (Cerceda): Rego de Lamas Maiores, Coto das Arcas, Monte Caroliño, Pedras Campaíñas e Pena Negra (cunha coviña inventariada no rexistro do Visor de Aproveitamentos Forestais).

A base etimolóxica de Caroliño é o latín quadrum, estudado por Hubschmid ("Problèmes d'etymologie et de sémantique comparée. Roum. codru, alban. kodër et quelques représentants du lat. quadrum, quadra dans les langues romanes de l'Occident" (Nouvelle revue d'onomastique, 1985, nº 5-6, pgs. 120-141).

No seu traballo Hubschmid expuxera as evolucións fonéticas dos derivados de quadrum na Romania, con diversas solucións do vocalismo wa e do grupo consonántico dr. En xeral o latín quadrum designaba un marco, pedrafita ou menhir, por estar a pedra traballada nas súas catro caras, mais os significados que adquiriu por deriva semántica, dende o sema "dureza", ían dende o codru rumano na súa acepción de "pedazo ou corteza de pan, corrosco" (v. latín quadra panis), ó que nós engadíramos as correspondencias galegas cadrozo, carozo e carolo, ata a acepción oronímica relativa ás elevacións do terreo, rumano codru, "outeiro", que debe porse en relación co noso orónimo "Monte Quadro" (orónimo histórico gallego - ano 1197, Toxosoutos: CODOLGA).

No monte de Caroliño ven de atopar Manuel Ruibal un grande menhir duns 4 metros de longo que seguramente motivou o topónimo: base latina quadrum, "menhir". Ben é certo que non se pode descartar o uso de Caroliño como orónimo, en referencia ó pequeno outeiro. Mais un rexistro da microtoponimia do lugar lévanos a atopar un outro nome que alude ós megálitos ou mollóns de término: Coto das Arcas é o nome da parcela 24 da folla catastral, preto do nacemento do Rego de Lamas Maiores (nome recuperado tamén da folla catastral).

Dende o século IX rexístrase na documentación medieval galega o uso do termo arca como fito de delimitación onde adoitaban grabarse signos e caracteres: "et inde per ipsas arcas ubi sedent cruces et meo Karacter Aragonti" (Carboeiro, ano 929), "per montis et per arcas antiquas et per petras sicilatas" (Coimbra, 974). No Coto das Arcas, así pois, puido haber un conxunto de dólmenes, ou ben de pedras de límite coas características sinais de límite territorial, como coviñas, cruces... ou podomorfos, como o que vimos de atopar na excursión de onte, en compañía de Manuel Ruibal, David Chas e Lois Vilar Hermidas, cando íamos ver o novo menhir do Caroliño.

Petróglifo podomorfo, planta pedis ou vestigium pedis, do Coto das Arcas.

Pé dereito con talón e planta marcados e arco plantar sen grabar ou cun estreitamento insinuado,

semellante á coñecida como Pegada de Roldán xunto da ermida de San Vitorio (Aranga).

(C) Lois Vilar Hermidas, 2023.

Corresponde ó tipo de podomorfo chamado de pé calzado e "horma oblonga con un estrangulamiento en el centro" (González Cordero: "Grabados con podomorfos de la Alta Extremadura", Revista de Estudos Extremeños, 2020). No amplo estudo deste investigador dise que "en no pocas ocasiones a las huellas se las ha tenido como la prueba subyacente de la presencia de un santuario", e que con frecuencia adoitan aparecer a maioría das veces xunto de petróglifos de coviñas: neste mesmo penedo os amigos Manuel Ruibal e David Chas localizaran unha coviña.

Situación dos petróglifos co podomorfo e a coviña no penedo.

(C) Manuel Ruibal, 2023.