Castro de Beleicón (Ferrol)

Na nosa opinión, o topónimo seguramente sexa un nomen possessoris, máis exactamente, un antropónimo derivado de Vellicus (cfr. o composto Endovellicus, formado polo céltico vailos, "lobo") mediante sufixo -oni (en caso xenitivo de posesión). Segundo Bascuas, o Beleicón de Ferrol xa se documenta na Idade Media como "Vileicon" (ano 1087). Dita terminación ás veces evolúe cara -ón, e outras a -oi ("Ulla, Veleia y otros derivados de la raíz céltica *wel- "hacer girar", Veleia, nº 17, 2000).

O poboado fortificado da Idade do Ferro ubícase preto da estrada de Catabois e a continuación do castro de Santa Mariña, no lugar de Beleicón. Non está aínda inventariado no Visor PBA, pero sí aparece marcado no de aproveitamentos forestais. O relevo e a configuración da croa, que aínda se conserva íntegramente, e a toponimia do lugar, indican claramente a súa condición de castro: a vía que conduce á croa aínda ten o nome de Camiño dos Castros, e as outras dúas que o arrodean gardan a memoria das defensas e da súa situación prominente sobre o terreo (Camiño do Paredón e O Petouto).

A estrada de Catabois amósase, pois, como unha antiga vía de comunicación natural en torno a que se ubicaron os poboados prehistóricos para se aproveitar dos beneficios económicos e comerciais que conlevaba a situación inmediata a unha vía de tránsito.

Buxán, un derivado de buxo

O estudo e preservación dos peches ou sebes vexetais da paisaxe galega aínda é un tema pendente. Na Guía de caracterización e integración paisaxística de valados (Xunta de Galiza, 2017) o espazo que se lles adica non é moito, sendo, pola contra, a súa importancia para a paisaxe galega, máxima, como destacara o xeógrafo francés Abel Bouhier na súa tese doutoramento (La Galice: Essai géographique d'analyse d'interpretation d'un vieux complexe agraire, 1979).

Os peches vexetais conforman a chamada paisaxe de bocage, propia da Europa atlántica, segundo a nomenclatura empregada polo francés. A súa extensión ocupa grande parte da provincia da Coruña (zona rosa e verde auga clariño do mapa, na que se mestura coa paisaxe de agras). Trátase dunha tipoloxía tan peculiar e chamativa como a da paisaxe de socalcos para o cultivo da vide da Ribeira Sacra, pero completamente descoñecida. A xente non a coñece porque, polo uso de sebes vexetais, a confunde coa paisaxe natural galega. E en certa forma teñen razón: grande parte de Galicia é (ou foi) así, dende tempos tan recuados que semellaría que a súa paisaxe natural ab origine foi a dos recintos pechados con sebes vexetais. 

A abordaxe do estudo da Galicia de bocage tería que incluír evidentemente as especies vexetais seleccionadas para facer os peches tradicionais, o modo de dispoñelas, os modelos de dispersión xeográfica (se hai tendencia a usar unhas ou outras especies segundo a zona), clasificación funcional dos recintos valados con sebes vexetais, outros aproveitamentos das especies vexetais seleccionadas (usos alimentarios, madeira para combustible, etc.). No estudo tería que se destacar a importante contribución á biodiversidade da paisaxe de bocage. Complementariamente, un estudo da toponimia podería reforzar o de dispersión xeográfica e ata descubrir que no pasado a paisaxe de sebes vexetais, tivo unha extensión maior tal e como supoñía Bouhier.

Para o caso do topónimo Buxán, que normalmente se considera un derivado do antropónimo Busianus, nós pensamos que é un derivado de buxo (Buxus sempervirens). As formas femininas en -án, como amosara Constantino García ("Resultados del sufijo -ANA en gallego", Verba, 1975), son propias do galego do bloque occidental: así do latín medium > meán (Vilameán, vila que está no medio). Un destes femininos en -ÁN sería por exemplo o Buxán de Coristanco (Seavia), próximo precisamente doutros feminos en -ÁN como Vilameán (Seavia) e Silván (Erbecedo). O fitotopónimo Buxán aludiría a unha vila pechada por sebes de buxo, como Silván a unha vila na silva (latín silva = bosque, mato).

Máis difícil é o Buxán de San Pedro de Bande (Ourense), lixeiramente fora do bloque do galego occidental (femininos en -ÁN), pero que no pasado puido ser parte del. Mais este non é o único inconveniente, xa que Ourense queda hoxe completamente á marxe da xeografía do bocage galego que deseñara Bouhier. Tería a paisaxe de bocage unha dispersión case que absoluta pola nosa xeografía?

Castro de Buxán (San Pedro de Bande). O microtopónimo Castro do parcelario garante que a orixe de Buxán é un antigo recinto habitacional da Idade do Ferro.

Castro de Vilarello - Cereixa (A Pobra do Brollón)

Microtoponimia Vilarello e Castro no entorno da roda de Cereixa.

Na excavación e estudo preliminar da nova roda ou henge descoberta por Xabier Moure en Cereixa (A Pobra do Brollón) chamáranme moito a atención as conxecturas dos arqueólogos que se pronunciaban sobre o microtopónimo Vilarello, que dá nome a unha ampla zona na que se sitúa o círculo prehistórico.

Rodrigo Paulos dicía que "se cadra o propio topónimo Vilarello estea aludindo ao lugar" e Xurxo Ayán insistía no sentido habitacional do microtopónimo: "todos estes topónimos derivados de Vilar teñen que ver coas novas poboacións que xorden ao redor do século XI. Se cadra nese momento a xente da parroquia aínda recoñecía que aquí vivira xente e ficou o nome" (Manuel Gago, "Rodas de vivos ou rodas de mortos", Cultura Galega, 14/07/23).

A min extráñame moito, porque vilar, sobre todo na provincia de Lugo, é sinónimo de agra, que se define como "un bloque ou conxunto de terras cultivadas cun peche externo e divididas no seu interior en parcelas ou leiras abertas. Nalgunhas zonas de Galicia recibían ademais algunhas denominacións locais como veiga, praza, vilar, chousa e barbeito" (Calvo, Méndez e Díaz Varela, "Los paisajes culturales de agras en Galicia y su dinámica evolutiva", Ager. Revista de Estudios sobre Despoblación y Desarrollo Rural, 2011).

Dita acepción de vilar e do seu diminutivo vilarello é ben coñecida dos filólogos expertos en toponimia, polo que sería desexable que nestes proxectos multidisciplinares os arqueólogos contasen directamente co noso asesoramento, en vez de tirar directamente, pola súa conta, da información toponímica que poidan atopar en fontes cecais pouco fiables. Dito isto, semella moito máis probable que o microtopónimo Castro, que atopamos agochado na folla catastral da parcela en forma de bágoa que forma a saída da estrada nacional, fose o nome xenérico do poboado constituído pola rodela prehistórica. O nome teríase extendido dende o poboado para denominar as terras contiguas, como sucede en moitas ocasións.

Catastro de Ensenada - parroquia de Cereixa.

No Catastro de Ensenada (parroquia de Cereixa) menciónanse unha arca e dúas modorras na serra do Vilarello na zona onde se sitúa o xacemento en estudo: modorra das Carballeiras e modorra dos Ramos.

Pousoares, Pousadoiro: posibles campos de mámoas

No límite entre Cerceda e Carral, xunto á urbanización do Xalo ou Ghalo, atópase a mámoa de Pousoares, co topónimo deturpado como antropónimo na folla catastral (Pau Suárez).

Pousoares semella un derivado abundancial de pouso, masculino provinte do latín pausa, que ten varios significados relacionados co mundo funerario. A derivación sería do mesmo tipo que se produce en bostar (derivado do prerromano busto).

No Du Cange recóllese para o lema pausa, amáis do coñecido significado relacionado co cese dunha actividade, o sentido de túmulo ou sepulcro; para pausare, o glosario indica que tamén significa durmir; os pausantes son os mortos; e o pausatorium, sepulcro e cemiterio. Evidentemente, os significados relacionados co mundo funerario proveñen da idea base do cese da actividade, do descanso, que se volve eterno para os defuntos.

A existencia dun túmulo funerario en Pousoares podería indicar que o topónimo estaba nomeando unha necrópole (campo de mámoas), un conxunto de pousos (latín pausa, "túmulo"). O galego pouso ten a acepción de "lugar, sala ou habitación onde se durme ou descansa", polo que non resulta improbable que se teña utilizado tamén no sentido funerario, como acredita o uso do termo galego pousadoiro, que amáis de ter o mesmo significado que pouso, alude ó "lugar onde se coloca o féretro" (normalmente xunto dun cruceiro próximo ó cemiterio).

Tamén o topónimo Pousadoiro podería indicar a existencia de necrópoles, se é que non se refire a ningún pousadoiro dun cruceiro ou a un lugar para descansar. Esta posibilidade é ben interesante, ó amosar que cando estes campos de mámoas recibiron o nome de Pousadoiro (latín Pausatorium) aínda conservábase entre os veciños a noción de seren antigos cemiterios dos devanceiros.

Algunhas necrópoles chamadas Pousadoiro

1. Mámoas do Pousadoiro (entre Cea - Vilagarcía de Arousa, e Godos e Saiar - Caldas de Reis).

2. Mámoas do Pousadoiro no monte do Pousadoiro (Aranga).

3. "ad illos mormosirales de Pausadoyro" (ano 1246, documentos de Carboeiro). Temos analizado o termo "mormorial" ou "marmorial" como variante de memorial ou moimento funerario.

4. Mámoa de Cuíña (Quireza - Cerdedo), a uns 280 metros da estación de petróglifos do Pousadoiro, descoberta no 2019 polo colectivo Capitán Gosende.

Eyu, o pronome de primeira persoa do singular de Ferreira de Alcântara

Nunha das conversas gravadas en Ferreira de Alcântara (Cáceres) para o proxecto FRONTESPO, escóitase varias veces ó longo da mesma o uso do pronome persoal de primeira persoa do singular eyu (cognado equivalente do galego-portugués eu, astur-leonés you, castelán yo).

A conversa é ben interesante, ademáis, para notar como se levou a cabo o proceso de imposición lingüística do castelán nos pobos fronteirizos españois que aínda conservaban a lingua portuguesa como lingua materna. Neste proceso de aniquilación fora esencial a labor dos mestres do pasado franquista como don Roberto: Herrera de Alcántara 01. Sesión 4. Juicios sociolingüísticos (1ª p).

Como sinala Xosé Henrique Costas no seu último traballo, o gloticidio xa é un feito irreversible; na maioría das aldeas da fronteira vertical entre España e Portugal estímase que se perderán nuns anos todas as falas portuguesas da mesma, por despoboamento das aldeas, polas políticas de estigmatización cultural que se promoveron no pasado e a inacción actual das institucións. Resulta unha excepción o caso de Olivença, que ó ser unha poboación grande e con políticas activas en prol da lingua portugesa (a lingua estúdase na escola e na Universidade Popular) aínda é posible reverter o proceso de perda da lingua ("As falas portuguesas arraianas en España: crónica dun gloticidio consentido", A Trabe de Ouro, nº 123, 2023).

Á perda da identidade colectiva, da historia, da cultura e da autoestima das poboacións que implican os procesos de colonialismo cultural, hai que engadir a perda de datos lingüísticos importantísimos para reconstruír con exactitude a evolución diacrónica das linguas románicas peninsulares; se ben é unha consecuencia menor en comparación coas primeiras, que afectan directamente ás persoas.

Polo que respecta á orixe do pronome castelán da primeira persoa do singular yo, todo indica que se trata dunha monoptongación de -ou > -o da forma astur-leonesa occidental you, procedente da diptongación en ió do é aberto tónico de éo < latín ego. De se tratar dunha diptongación propia do castelán, onde o é aberto tónico evolúe sempre a ié teríamos *yeo, non documentada, que é a que presupuña Pidal para tirar dela yo. En castelán, porén, yo semella ser un leonesismo, según indica García Arias (Gramática histórica de la lengua asturiana, 2003).

Nas linguas do tronco galego-portugués a evolución dende o latín vulgar éo < ego é moito máis sinxela, ó no experimentar diptongación o é aberto tónico. Podemos simplificala indicando que a vogal final pechouse para, por contraste, manter o timbre aberto da primeira, eu, creándose un diptongo.

Ata aquí non tiñamos constancia de máis formas galego-portuguesas para o pronome da primeira persoa do singular. Mais no ferrereño de Ferreira de Alcántara (Cáceres), caracterizado polo seu arcaismo, documéntase a forma eyu / eyo, que claramente remite ó éo do latín vulgar, cunha solución única en toda a Romania na que se integra unha iode antihiática, como en cea (galego) / ceia (portugués) ou feo (galego) / feio (portugués).

Falas mozárabes do suroeste peninsular, teóricamente moribundas ó redor do século XII.

(C) Menéndez Pidal: Orígenes del español, 1968.

O feito de se saír esta forma eyu / eyo, do paradigma pronominal do galego-portugués lévanos a pensar se o arcaísmo do ferrereño non terá que ver cunha posible orixe mozárabe da lingua. O mozárabe falouse na zona ata ben entrado o século XII, e nela o pronome de primeira persoa do singular era eo, e ben puido adquirir a partir deste século a mal chamada iode antihiática presente en eyu / eyo, co obxectivo de manter a separación entre as vocais. Extinguiuse o mozárabe no século XII? Cecais leve varios séculos moribundo e verdadeiramente estea a se extinguir agora mesmo cos últimos falantes de ferrereño.

Segundo Maria da Conceição Vilhena (1) "o falar de Herrera [...] não apresenta quaisquer particularidades que o aproximem do falar português mais próximo, o de Malpica do Tejo"; amais a investigadora atopara que Ferreira xa aparecía mencionada no ano 1297 no Tratado de Alcañices (2). Logo se non presenta afindades co portugués veciño, e a poboación xa existía ó redor do século XII, a probabilidade de que o ferrereño sexa vestixio dunha lingua mozárabe, afín ó galego-portugués antigo, é moi elevada.

(1) En Juan M. Carrasco González: "Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura (Parte II y última: Otras hablas fronterizas; Conclusiones)", Anuario de Estudios Filológicos, 1997.

(2) En Juan M. Carrasco González: "Documentación antigua sobre las localidades de habla portuguesa Herrera de Alcántara y Cedillo", Revista de Estudios Extremeños, 2017.

O topónimo de Proendos e o seu hórreo romano

O achádego no 2021 en Proendos (Sober - Lugo) dos muros de soporte dun hórreo romano do século I, único en Galicia pola súa excepcional lonxitude, e pertencente a unha vila agrícola do Alto Imperio, levou ós arqueólogos (Francisco Alonso, de Tempos Arqueólogos) a barallar a posibilidade de que alí se podería ter almacenado grande parte do cereal que se consumía noutros puntos da Gallaecia, chegando incluso a abastecer Lucus Augusti. O almacenamento de cereal a grande escala indicaría xa, nunha época temperá, a capacidade organizativa do rural por parte de Roma (Gciencia, 11/10/21: "Un hórreo único en Galicia confirma o tesouro romano de Proendos").

Hórreo romano de Proendos. (C) Gciencia, 11/10/21. 

Porén, non sería extraño que a etimoloxía do topónimo Proendos estivese relacionada coa magnitude do graneiro, e o carácter agrícola da vila.

En latín temos o sustantivo proventus, que ven do verbo provenio, e significa "froitos da terra, da eira, do lagar ou viña". Se ben o -v- intervocálico pódese perder en determinadas circunstancias no paso do latín ás linguas románicas, en galego o grupo -nt- latino adoita conservarse e non é doado xustificar a súa transformación en -nd-. Mais outra forma deverbal, como o xerundivo, provendus, -a, -um si podería explicar satisfactoriamente o topónimo como unha vila ou granxa *provendos (fructos), destinada "a producir a colleita".

Se facemos caso da tradición que sitúa en Proendos a mítica vila de Proentia, poderiamos ligar a súa etimoloxía á primeira proposta, de *proventus, "froitos da terra", que semánticamente é moi semellante á do xerundivo, pois en última instancia ámbalas dúas remiten ó latín provenio, que tiña entre outros o significado de "producir".

Entrantes e saíntes / exitus et regressus: a fórmula xurídica medieval

Os que traballamos con documentación medieval, xeralmente textos notariais relativos a doazóns, estamos afeitos a ver continuamente a expresión "exitus et introitus" / "exitus et ingressus" / "exitus et regressus"... e demáis variantes da mesma. É unha fórmula que forma parte de largas enumeracións estereotipadas, nas que se mencionaban tódolos bens do predio afectados pola doazón: 

• "domos, casalia, arbores, montes, fontes, pascua, ligna, exitus et ingressus et quantumcumque ad istam hereditatem pertinet" (Oseira, ano 1191), é dicir: casas, casales, arbres, montes, fontes, prados, leña, "exitus et ingressus" e todo canto pertence a esta herdade.

É tal a cantidade de veces que aparece nos textos que os investigadores en xeral xa a dan por suposta e pasan por enriba dela sen deterse a estudar o seu significado. Hai, non obstante, un amplo estudo de Xaime Varela Sieiro: "Exitvs en la documentación latina medieval de Galicia: posibilidades contextuales y significativas", Voces 10-11, 1999-2000. Nel conclúese, seguindo a Floriano Cumbreño, que a fórmula "exitus et regressus" refírese ás saídas e ós accesos dos predios ou terras que se doan, ás saídas e entradas das fincas.

Un documento de Oseira semella apuntar neste sentido, ó especificar que se trata de elementos dos camiños:

• "cum intrantibus et exitibus viarum" (Oseira, ano 1237), é dicir: cos accesos e saídas dos camiños".

Varela Sieiro no seu estudo nota que na evolución da fórmula xa se produxeran na Idade Media contaminacións con outras fórmulas semellantes: a expresión "exitus montium", que tiña un significado distinto, relativo á contorna ou límite dos montes, segundo o investigador, pasou a usarse como se fose parte do binomio "exitus et regressus" orixinando "exitus montium et regressus", fórmula híbrida na que se mezclarían dúas distintas.

Dita contaminación dá conta, na nosa opinión, de que xa na Idade Media non estaba nada claro o significado da fórmula "exitus et regressus", pois adoitaba hibridarse con outras expresións de significado diferente, ou mesmo tentar explicarse engadindo especificacións como o "viarum" de Oseira, que a liga ós camiños. 

Pero chegamos definitivamente á conclusión de que na Idade Media a fórmula que atopamos nos documentos era unha fórmula xurídica fixada e pouco intelixible, co seu significado esquecido, cando 1.300 anos despois da súa primeira documentación (na Diplomática Astur, ano 718: "exitus et regressus") atopamos unha explicación viva do seu significado transmitida na oralidade.

O señor Pepe do Curro. (C) La Voz de Galicia, 18/3/2018.

A explicación ven fornecida polo noso informante favorito, o señor Pepe do Curro (de 97 anos de idade), veciño de Carral e avó de Manuel Ruibal, que nos indica en falando dunha doazón, que o predio en cuestión, un monte, "quedou donado por Rivadeneyra a entrantes e non salientes, os salientes non tiñan dereito a nada e o entrante que viña tiña dereito a ir a ese monte" (transcrición de parte da gravación do 1/9/2023 fornecida por Manuel Ruibal).

Queda claro que o exacto significado xurídico da fórmula transmitiuse na oralidade, e que nela se aludía ás partes do contrato (suxeitos): ós propietarios saíntes da doazón (os antigos propietarios) e ós entrantes (os novos propietarios). A expresión "exitus et ingressus" faría referencia, porén as partes contratantes afectadas, propietarios saíntes e entrantes, suxeitos obrigados nos termos do contrato de doazón.