Revolta

O avoíño de Manuel Ruibal descansando na súa saa de paredes de cachotería có lume aceso á súa beira, sentado nunha vella cadeira de vimbio có canciño durmindo confiado no seu colo, lémbranos no porte a un antigo chieftain ou a un rei escocés, daqueles primeiros reis que vivían como o pobo, sen roupas de satén ostentosas, sen pretensións, só tendo moi claro cal era o seu cometido na vida. O home ten un ollar no que se descubre unha sabiduría milenaria que cecais lle faga sorrir por algo que só el coñece..., e ós seus 96 anos aínda lle ten afición ó traballo físico propio do agro, como o de partir a leña! Del imos aprender un significado do termo revolta que se lle escapou a Bouhier, o francés que adicou parte da súa vida ó estudo da paisaxe agraria de Galicia, unha acepción que descoñecía ata o Eladio Rodríguez! Xogamos con vantaxe ó dispor dun informante de primeira, un mestre: o señor Pepe do Curro (José Rodríguez Coto), que xa colaborara có concello de Carral na recuperación dos muíños de Costa da Égoa.

"As revoltas eran os cerrados que se facían no monte aberto para acubillar as vacas, feitas de pedra ou terra. Cada familia tiña a súa, ou varias, e se se abandoaban, outro veciño podía ocupar o lugar có seu gando. Adoitaban estar xuntas e marcadas nas catro esquinas con cruces" (definición fornecida por Manuel Ruibal segundo explicacións do seu avó, nado en Carral).

Así pois, peches para gando no monte comunal, feitos de terra ou pedra. Quedaríanos perfilar en que se diferencian as revoltas das chousas, que tamén aparecen no monte aberto e están pechadas, como indica a etimoloxía (do latín clausa, participio de claudere, "cerrar"): eu, sen entrar moito en materia xa que non a coñezo ben, diría que unha gran diferencia é que a función orixinaria das chousas non tiña que ver exclusivamente có gando, pois é que nelas, por exemplo, podía sementarse toxo.

A partires dunha acepción fornecida por Eladio Rodríguez no seu Diccionario enciclopédico gallego-castellano

Revolta 4: Terreno de monte donde se planta el trigo que se siembra en la revolta (v. Revolta 1: Revuelta, segunda vuelta o repetición de la volta (v. Volta 13: labor que se le da a la tierra)).

varios investigadores do eido da toponimia teñen establecido que o topónimo Revolta podería gardar relación coas curvas dun camiño ou río, ou ben podería aludir ós terreos nos que se sementaban cereais ou outros vexetais na segunda volta ou labor que se lle daba á terra.

Grazas a importantísima achega do noso informante podemos asegurar que, de atoparse no monte aberto e presentarse varios destes cerrados xuntos, o topónimo faría referencia á existencia dun antigo sistema de acubillar o gando mediante peches de terra ou pedra. O sistema aseméllase, na forma que adoptan os recintos, á tipoloxía da paisaxe de cerrados de bocage establecida polo francés Bouhier; máis non no modo de peche, que ven sendo vexetal no bocage. A asociación por contigüidade das chousas e das revoltas é bastante recurrente na paisaxe de cerrados do interior da provincia polo que podería constituír unha tipoloxía nova (paisaxe de revoltas) a ter en conta na caracterización da paisaxe histórica do agro galego.

Toponimia de gandeiría no Pazo de Ardemil - Ordes: Pazo (indoeuropeo palatiom, "aprisco de orixe neolítica para recoller o gando" (hipótese de Moralejo-Best), Revolta Vella, Revolta do Pazo e Valada dos Vidueiros (posible derivado do latín vitulum, "tenreiro").

Respecto á forma de delimitación das revoltas, mediante catro cruces nas catro esquinas, lémbranos á dos seles vascos: "Los mojones que componen un sel son el central, kortarri o austarri, y los periféricos o baztermugarriak que comúnmente son ocho, aunque como ya hemos apuntado anteriormente, en ocasiones solo tienen cuatro [...] los mojones periféricos o baztermugarriak, no son piedras trabajadas. No obstante, sobre los periféricos, dice J.J. Lasa que son cuatro mojones de forma arqueada, colocados en los cuatro puntos cardinales. En ocasiones también se sustituían por señales de cruz en los árboles de los extremos del sel, o bien por cruces en las peñas" (Rementería y Quintana: Los seles de Busturialdea y Urdaibai: paisaje, cultura y etnografía, 2010).

Finalmente, sospeitamos que na acepción fornecida por Eladio Rodríguez (Revolta 4) relativa ó terreo do monte onde se planta trigo da segunda volta, se está a falar destas mesmas revoltas ou peches gandeiros que, unha vez ben fozadas e estercadas polo gando, poderían terse usado nunha segunda volta ou turno para sementar esporádicamente algunha colleita de calquera vexetal ou cereal sen necesidade de arar a terra. Sendo este sistema de cultivo dos máis arcaicos e respetuosos có medio.

Respecto á etimoloxía, semella vir dunha base latina prefixada *volvita, que volve sobre si mesma, ben referíndose ó uso da terra por turnos (gandeiro - agrícola), ou á forma do cerrado, que volve sobre sí e pecha o recinto, sen descartar o de bóveda, pois complementaría a hipótese de Moralejo-Best sobre as vivendas absidadas neolíticas (palatiom = "apsidal shepherd's house annex sheppy").

Prototipo de paisaxe de revoltas gandeiras no entorno do Castro de Ares (Trasanquelos, Oza-Cesures). No centro da fotografía, a roda do castro sinalada cunha estreliña laranxa.

(C) Elaboración propia a partires da capa catastral do Visor PBA da Xunta de Galicia, sobre o fondo do Voo Americán de 1956-57.

O ciclo mítico do Mabinogi no caldeiro de Gundestrup

Nunha das escenas do caldeiro de Gundestrup (Dinamarca, entre o século II a.C. e o III d.C.) podería terse representado un episodio do conto relativo ó príncipe Pwyll de Dyfed da primeira rama do Mabinogi galés, coñecido por escrito dende o século XIV. Nel, o príncipe  Pwyll vai casar coa maga Rhiannon, a proposta dela, mais teñen que se desfacer de Gwawl, outro pretendente que non é do seu agrado, ó que quedara ligada pola palabra dada por erro polo propio Pwyll.

Rhiannon trama un plan: dalle a Pwyll unha bolsa ou saco máxico e dille que nun ano se presente na festa da súa boda con Gwawl, levando a bolsa máxica e acompañado dun cento de cabaleiros.

"Pwyll, príncipe do Annwfn achegouse á horta cun grupo de cen cabaleiros, tal como Rhiannon lle indicara, levando a bolsa con el. Ía vestido con farrapos e calzaba unhas grandes botas de pel. Cando estivo seguro de que na Corte xa estaban a beber trala cea, entrou na sala, felicitou a Gwawl e aproveitou para facerlle unha petición: 

- É unha petición modesta, señor, só pido ser aliviado da fame. Este é o favor que lle pido: que me encha esta bolsiña de comida.

- É unha petición ben humilde -dixo Gwawl-, e concedereicha de bo grado. Traédelle comida!

Moitísimos criados comezaron a meter comida na bolsa, mais a pesar de que metían gran cantidade, a bolsa non estaba máis chea que ó principio.

- Amigo -dixo Gwawl-, a túa bolsa darase enchido algunha vez?

- Non o fará por moito que se lle meta, a non ser que un home da nobreza, con terras e dominios, poña ámbolos dous pes sobre ela e diga: xa é bastante!

- Meu heroe -dixo Rhiannon- vai pisar a bolsa dunha vez!

- Fareino de grado -respostou Gwawl.

Ergueuse e puxo os dous pes na bolsa. Pwyll deulle a volta de xeito que Gwawl foi de cabeza nela e rápidamente pechouna facendo un nó coas cordas; entón tocou a trompa. Ó chamado acudiron os seus homes e fixeron prisioneiros ós de Gwawl".

Segundo sospeitamos, no panel do caldeiro de Gundestrup da fotografía teríase representado a Pwyll no momento de meter a Gwawl no saco máxico sen fondo, mentras os seus cabaleiros escoitan dende a horta o sinal da trompa, e van entrando na Corte. Ante a imposibilidade de gravar no panel a Pwyll tocando a trompa ó mesmo tempo que mete no saco a Gwawl, o sinal é dado polos tres homes da dereita do panel, que tocan o carnyx celta. Os cabaleiros que se dirixen á Corte aparecen separados en dous niveis por unha rama (ceinc, en galés), que podería indicar a primeira rama do Mabinogi (Pedeir Ceinc y Mabinogi = As catro ramas do Mabinogi) á que pertence o episodio, ou ben o espazo vexetal da horta na que están a esperar agochados. A representación de Pwyll como un xigante viría dada pola súa categoría ou estatus de príncipe, para resaltar a súa importancia: cumpre destacar que neste episodio o príncipe é agora chefe do Annwfn, o Alén galés.

O obxecto máxico da bolsa sen fondo (the bottomless bag) é propio dos contos marabillosos, polo que podemos encadrar sen dificultade, e por moitas máis razóns, o relato de Pwyll nesta categoría. Esta primeira rama estrutúrase segundo os contos marabillosos e, seguindo a teoría de Propp, como un viaxe iniciático do protagonista no que a súa formación como adulto conclúe có matrimonio coa maga Rhiannon. O folklorista ruso incide en que non é doado diferenciar estas experiencias iniciáticas ás que se sometían os xovens, dos trances xamánicos ou das viaxes dos xamáns ó Alén. As observacións de Propp póñense de manifesto no conto de Pwyll con moita máis intensidade que nos modernos contos marabillosos, pois é que o protoganista xa é principe do Alén (noutro episodio da mesma rama intercambiáronse durante un ano o propio Pwyll e Arawn, o verdadeiro dono do Alén). Doutra banda, as técnicas xamánicas do trance iniciático e da viaxe ó Alén percíbense noutro panel do caldeiro de Gundestrup, que podería estar a representar un outro episodio do mesmo ciclo mítico do Mabinogi, o de Pwyll no Alén: é o panel no que un home semella meditar sostendo un torques e unha serpe, arrodeado de animais entre os que destaca un cervo.

Ó vencellar estes paneis do caldeiro de Gundestrup có conto de Pwyll da primeira rama do Mabinogi obtemos, pois, unha secuencia temporal longa e documentada para o xénero do conto marabilloso, que vai dende o século II a.C. ata o XIV, e podemos percibir que o carácter iniciático dos mesmos, que xa aventurara Propp, estaba moito máis marcado. 

Capela / Capilla

Na aldea de Parada (Cerceda) existe un lugar denominado A Capilla. Pensamos que se trata dun aparente haxiotopónimo, xa que nel non atopamos evidencias de que houbese unha capela ou edificio consagrado a ningún santo, aínda que ben podería ter desaparecido totalmente... 

Como topónimo o nome gardaría unha vella acepción fosilizada que se indica no Glosario de Du Cange (sub capella 9): "Forum, locus contectus, ubi merces venum exponuntur, idem quod Hala" = Construcción teitada que pode utilizarse como tenda nun mercado, para vender; significa o mesmo que hala > sala.

Entón, aínda que esta acepción no senso de "cuberta" non se teña conservado exactamente no léxico común (si nos termos para as prendas de vestir, capa e capelo), semella que quedou impresa na toponimia do país, ó comprobar in situ a inexistencia dun templo ou das súas ruínas neste lugar de A Capilla (Parada), e constatar, pola contra, que nel se erguen construcións tradicionais cubertas propias do agro, como o alpendre ou alboio da dereita da fotografía.

Ven isto suxerir unha estreita relación, doutra banda, entre os edificios tradicionais do agro e os relixiosos: aquelas estruturas porticadas dos alpendres foron a orixe das capelas cristiás? ou é que simplemente o templo cuberto, por oposición ó templo ó ar sen teito, tería recibido o mesmo nome que o das construcións porticadas agrarias (capelas)? Soportando a primeira idea, lembremos que o hórreo ou celeiro segundo a hipótese de Luis Moya ("La arquitectura de la lluvia", Revista Arquitectura, nº 46, 1962, pxs. 23-38) é o antecedente formal do templo grego.

Imaxe do lugar de A Capilla en Parada, capturada do Google Street View.

Esta proposta sobre o topónimo Capela / Capilla, se é que aparece illado dun contexto relixioso, insírese no ámbito da toponimia da gandeiría que tiña estudado o profesor Moralejo. Neste caso forma ademáis parte dun conxunto xunto có nome da aldea de Parada. Segundo indica Xosé Lluís García Arias para Asturias, as Paradas poderían "tratarse de auténticas majadas pues con este sentido aparece la palabra en las Actas de la Junta del Principado" (Toponimia Asturiana, sub Caballeros). Así pois, outro asentamento estacional para o gando e os seus donos.

Xaniño pelica de ovella e o chifre máxico: xamanismo paleoeuropeo no arco atlántico

Imos analizar o conto Xaniño despido, pelica de ovella, fornecido por Lois Carré Alvarellos (Contos populares da Galiza, Porto, 1968) e que pertence ó tipo ATU 592 ("The dance among thorns" = "A danza entre espiños"). Fora recollido polo autor en Barbeito - Santaia de Cañás (Carral).

Lamentablemente o tipo 592 cítase sempre en estudos vencellados ó antisemitismo, pois nunha das versións máis coñecidas é un xudeu a personaxe que se ve impelida a bailar sen parar ó son do instrumento musical máxico, dándose a circunstancia de estar rodeado de espiños, có que a danza interminable convértese nun suplicio doble. A nosa versión maila súa xemelga irlandesa que imos comentar en paralelo, non pertencen a esta liña evolutiva do conto base; nelas trátase simplemente do motivo do instrumento musical capaz de facer que as persoas e os animais bailen sen parar mentres escoitan o seu son. 

Na versión galega o noso Xaniño vai en coiros, como noutras ocasións, ata que a súa ovelliña morre esmagada por unha árbore... Entón pasa a vestir a pelica da súa compañeira (1). Vai á Corte desta guisa tan impropia, para tentar casar coa atristada filla do rei, se é que logra facer que ría, e leva con él uns obxectos máxicos que lle foron entregados por persoas ás que axuda durante a viaxe: unha moca e un chifre. A moca é capaz de vencer sempre os inimigos, e o chifre ten a capacidade de facer bailar sen parar a quen o escoite. Na Corte, Xaniño fai rir á filla do rei collendo un cabaleiro e alzándoo no ar como se fose un boneco, e logo ten que empregar a moca có resto dos cabaleiros que saen a defender o seu compañeiro. O rei, que non quere darlle a filla en matrimonio, quítalle a moca mentres durme e ordea aforcalo: "atárono con moitas cordas, e amañaron de o enforcar; cando acordou, tíñano para encolgar da ponla dun carballo; soio a principesa ollábao con un aquel de tristura, e foi a ela a quen lle pediu tirarlle o chifre do peto e poñerllo na boca: Virxe querida!, que maneira de brincar todos, homes e bestas, cás e todo: brincaban atolecidos, e tanto bailaron, tanto bailaron, que xa non podían mais os corpos".

Xaniño atado con moitas cordas vai ser aforcado dunha póla, mais có son do chifre

fai que todos comecen a bailar, ata as vaquiñas. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

Na versión irlandesa que eliximos dentre todas as que aparecen na base de datos da National Folklore Collection (The magic harp, 1937, fornecida por Mrs Mc Intyre, de Mayo) o protagonista chámase Seán, que ven sendo o mesmo nome que o Xan galego. Tamén quere ir á Corte para coñecer a filla do rei, mais non ten roupa apropiada; cada vez que vai á feira a vender unha vaca para mercar un traxe atopa un home que lla cambia, na primeira ocasión por unha harpa, na segunda, por unha cachaporra (bata buide). Logo de chegar á Corte ten que se defender do guarda usando o bate, e finalmente consegue que a filla do rei sorría cando toca a harpa e todos comezan a bailar.

Segundo a teoría de Propp, trataríase do típico conto marabilloso no que se agocha un relato prehistórico iniciático dun xoven ata chegar á fase final do matrimonio. Nel aparecen os axudantes que lle entregan os obxectos máxicos, entre os que destaca o instrumento musical cuxo son obriga a bailar ós homes e ás bestas.

É precisamente o mitema da capacidade da música de obrigar ou persuadir a persoas e animais a comportarse dun determinado xeito, de ser obedecida, o que será obxecto da nosa atención. Pois sucede que a música nas sociedades gandeiras primixenias é unha técnica esencial no control do gando.

Na obra de Carole Pegg (Mongolian Music, Dance, & Oral Narrative: Performing Diverse Identities, 2001 - cun CD) trátase das técnicas musicais empregadas na Mongolia para manexar o gando, conducilo, tranquilizalo, etc., inclusive para que dea máis leite, ou non rexeite ás novas crías e as aleite. A música nestas sociedades é unha súper linguaxe capaz de establecer comunicación cós animais, os fenómenos naturais e os deuses. Entre as diferentes modalidades: silbidos, canto de gorxa (höömii) pola súa capacidade de alcanzar grandes distanzas de ata 3 kilómetros, cancións... É chamativo que cando un camelo non quere alimentar á súa cría, tócaselle unha canción especial acompañada do violín; din que foi composta por un vello que viviu no tempo no que se coñecía a lingua dos animais. Violín e flauta tócanse tamén para acalmar os cabalos e camelos inquedos.

Resulta evidente que a música, esa súper linguaxe do chifre de Xaniño, ten a mesma capacidade de persuasión sobre os animais (homes e bestas) que a estudada por Pegg nas sociedades gandeiras primixenias, polo que a época na que o relato se formou tería como base unha sociedade gandeira onde se controlaba o gando, cecais aínda non totalmente domesticado, con técnicas musicais baseadas ou xurdidas do xamanismo (comunicación cós espiritus animais mediante a música). Isto, unido á vestimenta prehistórica ou vencellada ó xamanismo (de pel) do noso protagonista, e á súa arma (unha cachaporra), sitúa a iniciación do xoven nun momento moi recuado, onde previsiblemente teríanse instruído estes no control das grandes mandas de hervíboros coas técnicas anteditas, para finalizar a súa formación como adultos có matrimonio. Todo elo quédanos moi lonxe, mais sobreviven retazos fosilizados nestes contos populares marabillosos que poden remontarse milleiros de anos atrás.

Os topónimos Chamadoiro ou Chamadoira

Nesta liña de investigación sobre etnomusicoloxía aplicada a gandeiría, pensamos que o topónimo Chamadoiro (varios en Galicia segundo a base de datos de Toponimia de Galicia) ou Chamadoira (Cerdedo) podería ter identificado lugares dende os que se chamaba ó gando: outeiros que permitirían a proxección da voz longas distancias, como sucede noutras modalides de canto dirixido a retornar ó gando á ameixoada, por exemplo nos Alpes (có yodel, coñecido por formar parte da banda sonora da serie de debuxos Heidi) ou en Suecia (a modalidade do kulning). A importancia da proxección da voz longas distanzas e a súa resoancia ou eco, en relación có manexo do gando (neste caso, as bestas de carga), témola documentada no canto do arrieiro grabado por Alan Lomax: "u cantar du arrieiro ei un cantar moi baixiño, cantanlu en Ribadavia, resona nu Carballiño, mula!". O que non deixa de ser unha esaxeración, pois están distantes 20 km, mais dá conta da importancia da proxección dos sons cando se lles canta ós animais.

(1) Os xamáns e xamás altaicas levan roupa cerimonial feita por eles con pel de ovella ou cervo, de acordo con soños específicos (Ardi Kia: Central Asian Cultures, Arts, and Architecture, 2018, px. 33).

Fórmulas máxicas para matar o lume, curar o mal de aire e a erisipela

 Mata-lo lume [queimaduras*]

O pan non ten fame,

o lume non ten frío,

a ágoa non ten sede.

Así como estas palabras

son certas e verdades:

Lume, non andes nin caves,

nin fagas mal a teu dono.

Polo poder de Dios &

(Nove días e nove veces, facendo cruces con un remendo de bayeta encarnada untado de grasa - Iñás [Oleiros]).

Cura-lo aire

(Con nove granos de bieiteiro e con outros tantos cachos de pan de trigo fanse cruces na parte dañada tirándoos pa' atrás pola espaldra e decindo:)

Se es sapo vait' ó sapegal

Se es píntiga vait' ó pintegal

Se es cóbrega vait' ó cobregal

Se es araña vait' ó arañal

Se es arañón, vait' ó brañón.

Polo poder de Dios &

Decipela ou fogo salvaxe

Vait' ó mar,

onde non sintas campana tocar,

nin pito piar, nin galo cantar,

nin barco remar.

Polo poder &

(Remendo encarnado untado de grasa)

Fogo salvaxe

que ves a buscar?

 - Grasa de cocho

e cinza do lar.

Estando Lázaro n'aquelas penas

decindo ¡ai que ai!

chegou por alí nosa señora decindo:

- Lázaro, aquí que fai?

- Señora, con decipela e fogo salvaxe,

non podo parar.

- Vait' á salsa ó mar

E á cinza ó lar

E dalle con cinza e touciño

Pra que seque e revelleza

Com' a fror do liño.

[Recollidas por Francisco Mª de la Iglesia, Folk-lore, Biblioteca Galiciana]

* No estudo de Suárez López, Fórmulas mágicas de la tradición oral asturiana: invocaciones, ensalmos y conjuros, estes conxuros para matar o lume empréganse sobre todo para tratar queimaduras e afeccións da pel que cursan con queimazón).

Munidi Eberobrigae e o "mundus"

Repasando unha vez máis a última bibliografía sobre a controvertida etimoloxía de mundus, "mundo", concretamente o estudo de Simona Georgescu ("The world as a yawning gap", en Words and Sounds, 2019), có obxecto de aclarar o significado último da nosa toponimia en -monde / -mundi, que non consideramos derivada de antropónimos xermáns, topamos con que no relato da fundación de Roma mediante o rito etrusco do trazado por parte de Rómulo dunha trincheira circular, foi este valado o que recibiu o nome de mundus, segundo o relato de Plutarco.

Semella que na inscrición de Talaván (Cáceres), Munidi Eberobrigae, podería aludirse a unha destas trincheiras circulares excavadas no chan, un oco sacro ou mundus, que constituiría o pomerium dunha cidade, do asentamento de Eberobre. A forma feminina munidi condúcenos entón a outra etimoloxía que ten que ver có cognado latino munire, "protexer, fortificar". Ó tempo, a testemuña epigráfica amosa o carácter prerromano do termo; antigüidade máis que suficiente para garantir unha base que explica a toponimia en -monde / -mundi como prerromana, e considerala sen dúbida de carácter fundacional.

A explicación que fornece Georgescu, que tenta fiar todas as acepcións de mundus a partires dunha única base etimolóxica, por deriva semántica, dende a que considera máis antiga (o sentido de "abertura, pasaxe" que existe nas linguas xermánicas: munda, mouth) non nos parece apropiada, pois a máis antiga terá que ver coa raíz indoeuropea MEI(3)-, que é da que xurde o latín munire, "protexer, construír un valado ou defensa, fundar).

Parécenos máis probable, entón, que do primeiro sentido, "trincheira circular, defensa, fundación", se teña pasado ó de "subterráneo, abertura no chan, galería, pasaxe", e que ó mesmo tempo se teña chegado a unha acepción de "sacro, limpo, puro" pois orixinalmente a trincheira delimitaba un espazo de carácter sagrado, e finalmente, á idea de "mundo, cosmos", que viría dada por ser o lugar de habitación por antonomasia dun grupo humán determinado, pequeno ó principio, e que vai aumentando ata englobar toda a Terra como fundación circular.

Castro de Aldemunde.

Documentado na Idade Media como Ardemunda (ano 1169), o nome indicaría a fundación circular dun asentamento protohistórico nun lugar elevado (cognados do primeiro formante: irlandés ard, "elevación", latín arduus, "abrupto, escarpado").

Dumnorix / Dubnoreix

Na nosa opinión, o nome deste chefe (rei) galo ven amosar, na súa alternancia dumno- / dubno-, que o que dixo Paulo Diácono no seu epítome a Festo, "dubenos apud antiquos dicebatur, qui nunc dominus" ( = dubenos dicíase entre os antigos o que agora se di dominus), é certo. Ou sexa, que dominus, "señor", dicíase antes dubenos (ou dubnos, se temos en conta a caída da vogal postónica).

Un estudo etimolóxico sobre o dato fornecido por Paulo Diácono: Luca Rigobianco, "Latin dubenus, 'dominus': an attempt at etymology" (Words and Sounds, 2019). O autor propón unha etimoloxía a partir da forma arcaica duenos, que no século VI a.C. indicaría a pertenza a unha elite aristocrática (Colonna).

Entendemos entón que isto mesmo se podería aplicar ó nome do chefe galo, que pode transcribirse das dúas formas (námbalas dúas con caída da vogal postónica: dum(i)no e dub(e)no). O nome Dubnoreix, ou mellor, título honorífico, viría significar literalmente "O Señor El-Rei". O feito de conservar o galo a forma máis antiga dubno, "señor", apunta cecais a que as linguas célticas foron máis conservadoras que o latín. O antropónimo non tería que ver polo tanto con dubno, "mundo", que é a etimoloxía que adoita fornecerse (*"Rei do mundo").

O Fortín (A Casanova - Miraz, Xermade)

Recinto dun só anel, ou cecais un henge, na Chousa do Castro, preto de A Casanova (San Pedro de Miraz, Xermade). Código do inventario de patrimonio GA27021174.

Na microtoponimia das parcelas inmediatas figura o nome de O Fortín, en clara alusión ó anel defensivo do recinto. No Catastro de Ensenada, na delimitación da parroquia de Piñeiro (Vilaba) e Miraz (Xermade) noméase neste punto a modia da Casa Nova, que tamén podería designar esta formación. O termo modia non ven nos diccionarios ó uso (nin no Estraviz nin no Diccionario de diccionarios). Semella ser a mesma palabra indoeuropea que pasou ó etrusco mutina, "tumba", orixe do topónimo Módena. Non podemos descartar a observación de Rivas Quintas (Toponimia de Marín, 1982, px. 74), que aduce unha metátese dende modarella a muradella / morodella, o que podería ter propiciado (segundo a nosa opinión) formas alternantes muria - mudia / modia, dificultando a etimoloxía (se dunha base indoeuropea *MUT / MOT, "túmulo de terra, outeiro, tumba", ou do latín murum, "muralla de pedra").

Miñón, Melide

 

A croa do castro de San Vicenzo (Cerceda) leva o nome de Miñón (ficha catastral), o que semella estar motivado por unha metáfora na que se aplica o nome da peza central da roda do carro á croa, en virtude do seu parecido formal e funcional, isto é, ocupar o centro dunha roda. Esta peza ten nomes ben distintos na nosa xeografía: mión, muil, mil, mile, milde... Supoñemos, entón, que a mesma metáfora aplicouse ó castro de Melide, de onde tiraría o seu nome a vila: Milde > Milide (con epéntese de vogal de apoio), etc. A nosa proposta ven avalada pola tradición onomástica de nomear como Roda ó conxunto circular de foxo e terraplén que arrodea á croa do recinto, sendo esta nova forma Miñón / Milde > Milide unha expansión da metáfora que equipara ós recintos castrexos coas partes da roda do carro.

Arepennis > alpendre

Xa nos parecía que si, mais agora que atopamos o traballo de Cornelius Joseph Crowley (New linguistic data for Hispano-Celtic: an evaluation, 1981) está claro que o céltico arepennis dá alpendre, "alboio ou pendello". A evolución fonética está suxeita a novas leis, pouco ou nada exploradas, da evolución do céltico ó galego: vemos que o grupo nn ás veces evolúe a ndr (Spinno > Espindro).

Desta etimoloxía e dos sinónimos dedúcese que are-penn ou are-pend (con disimilación do grupo nn) ten que ver có cognado latino pendere ou colgar, pois é que o teito destas construcións propias do agro está sostido ou suspenso por uns postes. Are pode ser a preposición "ante" que se explica no Glosario de Endlicher ou, máis ben neste caso, forma do artigo ou presentador (v. bretón: Argoad, "o interior", e Arvôr, "a costa").

No Dicionário Estraviz fornécese a etimoloxía latina appendere (que segundo nós non sería máis que o cognado romano do céltico arepennis), e recóllense as seguintes definicións:

(1) Teito saliente por cima de uma porta, ou ao lado de uma parede, sustentado por pilastras ou colunas. alpendrada, cabanote, pendelho, palhota, alboio
(2) Lugar coberto rusticamente e pegado à casa, onde se guarda o carro e demais apeiros de lavrança.

Topónimo portugués Alpendurada (equivalente ó galego alpendrada).

Na deriva semántica da palabra dende o céltico galaico ó galo é posible que adquirise a acepción de "medida agraria" que tivo nesta última lingua: alboio ou pendello -> patio no que se ergue o alboio -> extensión agraria determinada vencellada ó seu pendello.

Evidentemente o núcleo da palabra, penn, é o mesmo penn que tamén significou cabeza (teito, o que cubre, o que pende). Esta forma, como é ben coñecido, coexistiu coas variantes cenn / ceann (goidélico irlandés). Ámbalas dúas, con p- ou k- iniciais, proveñen da forma indoeuropea *kʷennos.

Ter en conta a alternancia de formas habilítanos para considerar os topónimos Pintia e Quintá como descendentes desta base *kʷennos (non do numeral indoeuropeo penkwe), cecais coa acepción agraria que estamos a ver, referida ás construcións dos alpendres e ós terreos ou patios anexos ó asentamento principal nos que se erguían estes. No artigo de Salvador Repiso Cobo, "Pinza y Las Pinzas. Historia de un topónimo" (2017), atopamos un resumo do estado da cuestión, aínda que no seu corpus conta con topónimos como os Pinzás galegos, derivados de paínzo.

Elementos do conxunto castrexo de A Pinza (Sarria). Trátase seguramente da Pintia dentre os galaicos lucenses mencionada por Ptolomeo.

Vela (croa fortificada no Ferro, latín vigilare, "vixiar")

Pacio (vello núcleo gandeiro orixe do asentamento, indoeuropeo *palatiom, "peche gandeiro neolítico coa vivenda do pastor")

Castro (fundo ou territorio adscrito a un asentamento, indoeuropeo *k̂es-, "cortar, parcelar, dividir")

A Pinza (alpendre ou construción auxiliar das tarefas agrícolas).

Pedras Campaíñas

 

Menhir ou parafita chamada Pedra Campaíña. (C) Andregoto Galíndez, 2021.

No límite entre San Román das Encrobas e Santo André de Meirama, preto da urbanización do monte Ghalo / *Xalo, atópase un aliñamento de parafitas chamadas Pedras Campaíñas. O litotopónimo pertence ó tipo da clasificación de Vicente Feijoo Ares denominado "nombres que aluden al sonido que emite la piedra", entre os que inclúe: A Fraga do Tambor, A Pedra que Fala, A Pena que Tanxe, A Pedra da Campá, O Outeiro do Sino, ou A Fraga do Tintinidoiro… O autor indica que "el sonido está producido por el aire, por el eco, por un palo o una piedra con los que se golpea, o por un ser legendario que habita dentro de la roca" ("Las motivaciones de los nombres de las piedras en Galicia: cultos, ritos y leyendas").

Non debe ser un derivado de campo (Campiña), pois que na zona existe algún outro caso de pedras asociadas ó son da campá. No Catastro de Ensenada na delimitación da parroquia de As Encrobas (San Martín de Cerceda), síguense os seus límites por "la Peña Negra que llaman de Altamira, también redonda, con una cruz que tiene por parte del Levante, de esta sigue así mismo agua arriba, hasta dar en otra piedra llamada do Cancel da Campana, que tiene otra cruz y está caída en el suelo, y de aquí a otra piedra, que llaman debaxo del Camino Francés, que tiene otra cruz, y de esta se va a la Peña Parda, de aquí en derechura a la Peña da Edra".

Un estudo máis detallado sobre a arqueoacústica dos megálitos e as pedras resoantes é o de Fernando Alonso Romero (Cultos y creencias en torno a los megalitos del área atlántica europea, Andavira, 2012), no que conta, por exemplo, a crenza portuguesa de que nos Penedos do Sino (Penha, Guimarães) habitaba unha moura encantada. O máis razoable, para este investigador, é considerar que foron pedras cuxo son vibrante ó seren golpeadas en certo punto interpretábase, segundo os criterios do receptor, como de bo ou mal agoiro. Estes cultos litolátricos foron cristianizados, nalgúns casos erguendo campanarios nelas, e pasando o son a identificarse có dunha campá, símbolo acústico da nova fe.

*Grata a Manuel Ruibal por terme amosado as Pedras Campaíñas.

A Toxa, Gatañal, Pebidal: a toponimia do toxo

O Atlas Lingüístico Galego recolle entre os nomes e tipos de toxo: pebidal, mulario, mular, molar, molairo, melgo, manso, macho, gato, gatés, gateño, gateiro, gatañal, femio, femia, fema, de pebida, de gato, da Mariña, carapuchudo, can, cachal, bravo, brañío, brañego, blanco, besteiro, aznar, arnello, arnaz, arnau, arnal, albeiro, albariño e albar. A ter moi en conta para explicar topónimos como Pebidal, Pebideira, Gatañal ou Gatañeira como fitotopónimos.

O toxo gateño segundo Francisco Mª de la Iglesia é o mesmo que o carrasco ou besteiro ("Modismos", px. 19, Arquivo Galiciana).

Gatañeira xunto á Chousa da Toxa, no límite das parroquias de Santa María Madanela de Montemaior e San Pedro de Soandres, preto dos núcleos de poboación de O Pazo, Trixezo e A Orraca. 

Os topónimos se explican mutuamente: A Toxa é un colectivo de toxo, por estar destinada a chousa ó cultivo deste gamallo, e Gatañeira recibe este nome por estar sementada de toxo molar ou gateño (ulex minor), tal e como sinala Xosé Vidal Pérez (Catalogación toponímica do Concello de Laxe); porén non ten que ver cós gatos (animal), salvo no que atinxe ás espiñas, que poden arañar como un destes felinos.

Ó mesmo tempo, a identificación da toponimia do toxo fornece un testigo ou fósil director da existencia dos montes veciñais en man común, ó mostrar un dos aproveitamentos máis característicos destes.

Nesta familia fitonímica poderían entrar topónimos como Gateira, Gaiteira (por metátese), Gaiteiriños, etc. 

Estatua de guerreiro de Sa Martín de Trebellu

 

(C) Dolores González de la Peña.

(C) Dolores González de la Peña.

Trátase da única representación de guerreiro galaico aparecida fóra da división romana chamada Gallaecia; un territorio moito maior que a Galicia actual pois abarcaba tamén o norte de Portugal (Conventus Bracarensis) e Asturias e León (Conventus Asturicensis). Á vista dela, e xa que aínda no Val de Xálima manténse a incógnita de que se fala (galego ou portugués?), podemos preguntarnos, e dende cando se fala? Porque vai ser moita casualidade que xusto neste illote lingüístico do galego apareza a única estatua de guerreiro galaico coñecida fóra da Gallaecia Lucense e Bracarense (na Asturicense non hai ningunha).

Forma parte da colección particular dunha coñecida familia de Sa Martín de Trebellu, que a atopara nunha finca do pobo chamada Dehesa de Villalba. A estatua é atípica no senso de que está labrada reaproveitando unha estatua-menhir que ten algo máis de dous metros de altura e vai decorada coa característica xeometría de ondas propia do neolítico. A cabeza lembra no porte á do guerreiro de Bande (Rubiás - Ourense). Carece de torques e armas. O seu encadre no conxunto da estatuaria dos guerreiros galaicos ven dado evidentemente pola enorme semellanza estilística e formal.

Na cartela foi lavrado o ano no que se atopou, 1792. A cabeza foi seccionada na procura dos tesouros que supostamente se escondían no interior da estatua.

Guerreiro galaico do Museu Arqueológico de Lisboa fotografado na exposición Galicia, un relato no mundo, Santiago de Compostela, 2019. (C) Dolores González de la Peña.

Roda, Redonda e Rodís / Rorís

Ós amigos do Adro de San Martiño de Rodís,

a señora Celia, Sonia e Manuel Ruibal.

Para Moralejo Laso Rodís podería ser nalgúns casos (cando non se explica como variante do posible topónimo de orixe antroponímica Roríz < xermano Rodericus -ici) o plural de Rodil, o que en Asturias é Rodiles ("Sobre grafía e pronunciación dos topónimos gallegos", Verba, 1977). Logo, un derivado do latín rotam, "roda". 

No Diccionario Etimológico de Toponimia Asturiana, Julio Concepción sinala que unha rionda ou redonda é unha pequena campa con varias pedras redondas onde os pastores fan as súas cabanas aproveitando os abrigos naturais baixo as pedras, unha pequena mallada. Na mesma clase e acepción mete ó topónimo Rodil.

Henge das Portaleiras en San Martiño de Cerceda. 

A propósito dos henges que están a aparecer nas parroquias de San Martiño de Cerceda e en Santa María Madanela de Montemaior (A Laracha), notamos que todos eles están nas divisorias de augas, e que na toponimia da zona é constante o nome de Rorís e Rodís.

Ubicación dos henges de Portaleiras e da Pedra da Meda, na divisoria de augas entre Montemaior e Soandres - San Martiño de Cerceda. Toponimia Rorís na contorna. Os recintos aparecen sinalados, respectivamente, no inventario dos visores de Aproveitamentos Forestais e do PBA.

Como sinalaba Moralejo Laso é moi probable que Rodís sexa a forma plural de Rodil, derivado do latín rotam, "roda". Este Rodís, ó mesmo tempo presentaría a variante alofónica con rotacismo Rorís. O topónimo indicaría lugares onde os pastores facían as súas malladas brañegas dende épocas moi recuadas, xa que, logo, os mellores sitios para estes asentamentos estacionais gandeiros, que buscan o espazo das divisorias de augas, camiños naturais que aproveitaron os grandes herbívoros para os seus desprazamentos dende a prehistoria, non cambiaron dende que o mundo é mundo. Temos desenvolto a circularidade como modelo de ocupación territorial entre os pobos primordiais, ó redor dun poste central ou axis mundi, na entrada do blog Henges, rodas e seles (2020).

Pequena lomba arredondeada ou rodil da Pedra da Meda, co henge no cumio.

(C) Manuel Ruibal, 2021.

Outros autores que corroboran a nosa proposta (latín rota), aínda que segundo a nosa opinión sen acertar nas acepcións que propoñen para rodil, son:

• Enciclopedia lingüística hispánica, CSIC, 1960, V. I, px. 549: "En Rodís, Rodiz, Rudís, Villarrodís tenemos posiblemente el plural *rodil ("rodezno"?) derivado de roda, que corresponde exactamente a Rodiles, que es el nombre de cinco pueblos de Asturias".
• Edelmiro Bascuas: "Rodil, afluente del Eo, y el plural Rodiles (varios en Asturias) fácilmente explicables como derivados del latín rota, "rueda", con sufijo -ilis" (Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, 2002, px. 162).
• G. Tejada Álamo: "Rodil, diminutivo de roda, "rueda" o "curva de un río" (Topónimos e hidrónimos, 2019).

As acepcións de rodezno dun muíño ou de curva dun río non son posibles nestes casos ó acharse estes Rodís e Rorís nas divisiorias das augas (no alto), non xunto ós cauces fluviais.

A espada na pedra das Brañas do Torreiro

 

Dende os penascais do Monte do Castelo Grande, no Ghalo / *Xalo, unha pode sentir como non lle responden as pernas, como se quixera arrancar a voar, da vértixe que produce o impresionante desnivel dende o cumio ata o val. Estamos no límite do Comisso de Faro, unha división territorial medieval que abarcaba os actuais concellos de Culleredo, A Coruña e Arteixo (San Tirso de Oseiro). Evidentemente o comisso levaba este nome polo faro romano da Torre de Hércules; o Burgo de Faro tamén (actual O Burgo - Culleredo).

Para o historiador López Sangil existiu ademais un castelo chamado Pinna de Faro e máis tarde Castelo de Santiago, que el diferenciaba moi ben da Torre de Hércules, inclinándose por situalo nos lugares de Castelo de Arriba e de Abaixo, preto de Donepedre (Culleredo). Aínda que a súa hipótese é cuestionada (Lixó Gómez, O xurdimento dos castelos na Galiza Medieval (tese de doutoramento), 2020) nós pensamos que este cumio de Castelo Grande, unha atalaia natural, foi este Castelo de Faro. Primeiro porque a pequena parroquia onde se sitúa se chama Santiago de Castelo, o que indica que houbo evidentemente un castelo nela; a advocación a Santiago é a mesma que leva o nome tardío do castelo ou pinna de Faro (Castelo de Santiago). Logo porque baixo él, xusto na vertical, sitúase o petróglifo que atoparan Manuel Ruibal e David Chas e que non sabiamos que representaba ("Petróglifo de termo nas brañas de Torreiro (Celas - Meirama)"); mais agora si.

En relación coa existencia do castelo de López Sangil nesta parroquia de Culleredo, moi probablemente no lugar de Castelo Grande, o petróglifo ábrese entón a novas interpretacións. O castelo, según o estudio de López Sangil ("La antigua demarcación de Faro, el castillo de Faro y la fundación de Crunia", Porteo, 2009) fora cambiando de propietarios dende que o rei Bermudo II no 951 o doara á igrexa de Santiago: no 1110 aínda pertencía á igrexa compostelá; no 1121 é okupado por don Bermudo Pérez de Traba (fillo do Conde de Traba); no 1122 don Diego Xelmírez cun numeroso exército sitia a fortaleza e tras duras negociacións a propiedade pasa ás máns de Munio Peláez, parente dos Traba, coa condición de lla entregar ó bispo cando a reclamase. No 1126 o rei Alfonso VII prégalle ó prelado compostelán que lle cambie o castelo por unhas terras en Tabeirós. No 1130 de novo voltamos atopar ós Traba como tenentes do castelo, do que fan doación ó cabildo compostelán.

Vemos polo tanto que o castelo (Castelo Grande) tiña un importantísimo valor estratéxico na Idade Media, pola súa condición de atalaia natural dende a que se podían controlar ós accesos polo sur ó Comisso de Faro. Tanto foi así que o mesmísimo bispo Xelmírez chegou a sitialo, ó mando dun exército, para recuperar a fortaleza. Suxerimos, entón, que o petróglifo ten que ver coas duras negociacións do ano 1122 entre o bispo e os Traba. Ven ser un documento en pedra que sela o pacto de propiedade coa característica marca chamada signum manuum (Pacheco Sampedro: "El signum manuum en el cartulario del Monasterio de San Juan de Caaveiro", Signo, 1997).

O signo da man formou parte dunha cerimonia de validación dos acordos nas transmisións dos bens: normalmente agarrábase coa man un puñado de terra ou un elemento vexetal simbolizando o territorio. Na documentación medieval galega adoita representarse a man sostendo un pergamiño, unha rama ou unha cruz; a man ás veces é o remate dun longo brazo (represéntase a extremidade completa). Todo elo vai enmarcado nun recadro. Segundo atopamos no estudo de Sáez e Medina ("Los otros signos", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2004) ás mans, ás veces o brazo completo, poden soster, se se trata dos bispos, un báculo como símbolo do dominio.

Petróglifo con representación do signum manuum có brazo do bispo Xelmírez sostendo unha cruz ou unha espada (Brañas do Torreiro - Celas / Meirama). (C) Andregoto Galíndez, 2021.

E diciamos que o que se sostén normalmente na documentación medieval de Galicia é unha cruz (dominios da Igrexa), aínda que ben podería ter sido, moito antes, unha espada (dominios feudais), que acabou por considerarse unha cruz debido á semellanza formal entre ambas. Deste xeito poderiamos chegar a aclarar a orixe da lenda artúrica sobre a espada Excalibur, que otorga o reino a quen sexa capaz de arrancala da pedra (isto é, segundo entendemos aquí, de quebrar o pacto grabado nela). Na variante galega deste mito gravado na pedra, Merlín (o que forxa a espada) ven sendo o bispo Xelmírez, e Artur (o que se fai con ela), o Traba.

Montemaore: un monte sacro ferido polo raio

Dicía o historiador romano Justino que nos confíns da Gallaecia existía un monte sagrado no que estaba prohibido extraer o ouro traballando a terra con instrumentos de ferro, mais cando o raio fendía as súas ladeiras e deixaba á vista a veta do mineral, este podía collerse, pois entón era considerado un presente do deus. 

Este texto fora analizado polo erudito portugués Leite de Vasconcelos (Religiões da Lusitania, 1905), quen a partires del estableceu a crenza nunha antiga divindade celeste vencellada ó raio, ó trono e ás tormentas, que habitaba ou se manifestaba na montaña, e que na epigrafía galaico-romá ven identificándose con Xúpiter ou Marte, seguido do nome do monte (Larouco, Teleno...). O máis probable é que a divindade fose un deus celeste prerromano (como o Taranis galo ou o Horagalles saami) do que non nos chegou o seu nome, e que durante a romanización rematou vencellado ó seu equivalente Xúpiter, o deus romano do raio.

A crenza nos montes sacros onde se manifestaba ou habitaba a divindade do raio chegou ata os nosos días conservada nas supersticións ligadas á pedra de abalar de Montemaior, nas brañas de Rorís (Soandres - A Laracha), preto do límite có concello de Cerceda (entre os lugares de Silvoso e Silvaescura). Os datos que nos fornece Masús, o noso informante, conseguímolos grazas ó veciño de Rodís Manuel Ruibal, sempre tan coidadoso no que atinxe á protección do patrimonio cultural e natural do concello de Cerceda.

Pedra da Cabirta de Montemaior (Brañas de Rorís, Soandres - A Laracha).

(C) Dolores González de la Peña, 2021.

Datos aportados polo veciño da Laracha, Masús, recollidos por el na década dos 90:

1. "Os veciños de Silvoso escoitaban o son da pedra cando facía temporal. Dicían que era un sitio que atraía as tronadas".
2. "Un home de Silvoso achegouse un día ata a pedra, pero asustouse e escapou de alí porque sentira caer un trono nela".
3. "A pedra abala por mor do raio. Está así por mor do raio".
4. "A cercana medorra do Codeso sobreviviu ós canteiros ata os 90 porque dicían que atraía as chispas [raios]. Contábase que un home morrera alí dun chispazo uns anos antes".

Extremo distal da Pedra da Cabirta de Montemaior.

(C) Dolores González de la Peña, 2021.

Pola nosa parte, podemos asegurar que a pedra abala con bastante facilidade producindo o característico son ronco, como un latexo. A súa forma afusada lembra á dunha ferramenta prehistórica, ás bifaces, que tamén estiveron vencelladas na mentalidade popular ós raios: elas mesmas eran consideradas raios petrificados (pedras do raio). A tradición relacionada coas pedras do raio conservouse na zona ata fai ben pouco: a avoa de Masús, a señora Concepción, de Esmorís (Berdillo - Carballo), contáballes ós netos que cando as chispas tocaban na terra voltábanse de pedra. Chamáballes pedras do raio e dicía que se usaban como remedios (estudados na bibliografía sobre as tradicións populares vencelladas ás pedras do raio: "A pedra da pezoña e outras pedras sandadoras da cultura popular galega", de Rafael Quintía Pereira).

Podemos afirmar tamén que, ademáis do son rítmico producido ó abalar a pedra, pode escoitarse raras veces, como nos sucedeu nunha ocasión, e ó velliño de Silvoso, un tronido como se se aproximara unha tormenta perfecta ou como se se desfixeran montañas de pedras xigantes. Inexplicable, no actual estado dos nosos coñecementos (cecáis algún estrato subterráneo inestable?).

O carácter de monte sacro consagrado á divindade celeste do raio deste lugar configurado pola pedra de abalar e a medorra do Codeso (no límite entre A Laracha e Cerceda), sito no Montemaior, pode establecerse con seguridade se primeiro nos decatamos de que a prevención dos canteiros da Laracha, que se gardaron ben de traballar na pedra da medorra do Codeso coa ferramenta de ferro propia deste oficio, é a mesma cautela ou tabú que tiñan os galaicos de Justino, que evitaban practicar a mineiría de ouro con ferramenta de ferro, pois a montaña era inviolable ó estar consagrada ó deus do raio. Logo, é ben sabido que o raio en todas as mitoloxías foi a arma do deus celeste, e que os lugares onde caía convertíanse en sagrados (enelysion en grego / fulguritum en latín: v. Mircea Eliade, Tratatto di Storia delle Religione, 1948), e aquí temos as testemuñas de Masús que nos informan de que estes dous lugares tan próximos entre sí "atraían as tronadas e as chispas".

Non cabe dúbida, pois, de que neste punto da serra de Montemaior mantívose durante milenios, vivo na tradición oral, un antigo lugar de culto: o monte sacro ferido, marcado polo raio dunha vella divindade celeste.

Madrosende

 Madrosende en Casaldabade (Tordoia).

Levamos un tempo defendendo unha etimoloxía paleoeuropea para estes nomes en -sende, "camiño", contra vento e marea da hipótese colonial, que sostén que son nomes orixinados a partir dos posuidores xermanos que chegaron a Galicia a establecer os seus reais (v. El topónimo Gosende como indicador de sendas pecuarias neolíticas).

Neste caso, ademáis, o requerido nome propio *Matrosindo brilla pola súa ausencia, non existiu, a pesares de que pola web circula unha forma suposta reconstruída ou inventada, e que debe ir precedida en todo caso dun asterisco. Nin aparece na base de datos do CODOLGA nin nos corpora de antropónimos específicos.

Na nosa proposta, Madrosende ten que ser evidentemente un composto do proto-céltico *sentu-, "camiño", máis o hidrónimo tambén paleoeuropeo matr-, "nai da auga" (v. por exemplo o hidrónimo Matrona). Xustifícase aquí pefectamente por nomear a zona da divisoria de augas onde nacen os tributarios que van cara o río principal. Madrosende é, entón, o camiño das nascentes.

Curro

Curro do castro de Valadares (Outes). Visor PBA, Voo Americán de 1956-57.

O espazo central do castro ás veces denomínase curro, termo exclusivo dos recintos para gando, cuxa etimoloxía é incerta. A explicación que o fai provir do latín currere, "correr", por ser un lugar onde se conduce (correndo) o gando, seméllanos feble semánticamente. Pola nosa parte preferimos o latín curuum, que normalmente ofrece a solución curvo, con consoantización da wau, mais tamén podería sosterse a fusión da wau coa vogal u seguinte, e reforzo previo da vibrante en posición final de sílaba ou de neutralización (como sucedeu en paruum - paruulum, "pequeno" > parvo / parrulo, evolución proposta por nós con anterioridade).

A designación entón viría motivada pola forma arredondeada do recinto, como no caso de Croa < latín coronam, ou Roda < latín rotam. O interés da microtoponimia Curro ligada ós castros ven do matiz semántico especializado do termo, pois só se aplica ós recintos gandeiros; é a mesma especialización que ten o topónimo Cró goidélico, derivado segundo pensamos do latín coronam.

Rexístrase o seu uso pecuario no século XIII: "et mando etiam monasterio IIII vaccas bonas et vace iste semper sint in curro et non vendant illas" (fonte: CODOLGA - Toxos Outos).

Bá do Curro (Vao do Curro) en Asenso - San Xián de Beba (Mazaricos).

Capa do Voo Americán de 1956-57.

Mediante a microtoponimia e o factor espacial ou topográfico podemos atopar un outro curro castrexo destas mesmas características en Asenso. O recinto gandeiro era todavía perceptible no Vóo Americán: ten a mesma forma oval e sitúase igualmente no cóbado dun sistema fluvial, neste caso vadeable (Bá do Curro). O espazo máis amplo, tambén de uso gandeiro, quedou fosilizado e indicado polo microtopónimo Cebreiros (ligado ós cebros, ós "bueyes ariscos" do Padre Sarmiento, ou uros).

Fonte das Meigas e Fonte da Piolla

Son coñecidas as augas polas súas propiedades salutíferas e sandadoras, así como pola súa capacidade de limpar e purificar, de aquí que propongamos que os nomes destas fontes espallados polo noso territorio proveñan do latín:

1. Aquas medicas > augas meigas. De onde sae o nome das fontes das (augas) meigas, caracterizadas polas súas propiedades medicinais, non motivado pola aparente xuntanza nelas de bruxas para facer aquelarres. Certo que o nome das meigas (bruxas) tamén provén do latín medicas, "sandadoras", como temos sinalado noutra ocasión ("Meigas médicas", Arqueotoponimia 2008), mais bastou que unha profesión estivese desempeñada por mulleres para que pronto se degradase ou se perseguise: meiga (bruxa) / médico (doutor).
2. Piacula ou piaculum, "ritual de limpeza e purificación" > *Pialla / *Piallo > Piolla / Piollo. Nada que ver pois cos parásitos chamados piollos, aínda que estes axudaran á reetimoloxización popular do nome. Pensamos que nas Fontes da Piolla ou dos Piollos, ou Piollosa, levaríanse a cabo rituais especiais de lustratio ou purificación, máis que simple hixiene.

Trátase entón de nomes cunha cronoloxía latina que indican a existencia de fontes miraculosas ou santas xa dende un pasado remoto.

A Baiona e os castella tutoria de Gallaecia

Agochadiño no parapeto do castro de Bermui (As Pontes de García Rodríguez) atopamos un deses microtopónimos que explicitan o rol dos castros da Idade do Ferro como bastións defensivos e lugares dende onde se exercía o control económico e político do territorio circundante (v. tamén o caso de Alcaiás).

A Baiona, posto que fai referencia ó parapeto ou ó propio castro, parécenos que podería provir do latín bajula - bajulona, "tutela, protección" (v. tamén bajulare, "rexer, gobernar"), coa preceptiva perda da consoante -l- intervocálica, caída que podería ter sucedido tamén no caso da Bayonne vasca. Neste suposto etimolóxico, que semella o máis verosímil, o castro tería sido un daqueles castella tutoria ós que voltou a poboación galaica buscando refuxio no século V durante a invasión sueva.

O antendito é aplicable igualmente á Baiona de Pontevedra, posto que en 1201 o rei Alfonso IX ó otorgarlle foro á vila de Erízana, e darlle novo nome (Baiona), puido telo escollido dentre os topónimos da contorna: "et impono eidem villae de novo nomen Bajonam". Deste xeito a hipótese de Ferreira Priegue non estaría acertada. A investigadora sostén que este nome de Baiona fora tomado da Baiona vasca, xa que "es un nombre propagandístico y augurativo, típico de la repoblación urbana que rebautizaba las Valencias y Florencias de nueva planta, en un deseo de emular el prestigio de las originales" (Galicia en el comercio marítimo medieval, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1988); a devandita hipótese vense abaixo ó non ser de aplicación ó castro da Baiona de Bermui (As Pontes de García Rodríguez).

Corazón

Derivado do verbo latino coriare, "guarnecer, revestir", nun sentido arquitectónico ou relativo á indumentaria. Na nosa opinión, deste étimo proceden coraza e coroza. Esta última é definida polo Dicionário Estraviz como:

(1) Capa feita de junco ou de palha para proteger-se da chuva.

(2) Capa de juncos que vai do pescoço até à metade da perna para se proteger da chuva.

(3) Proteção feita de juncos com a feitura de um telhado para a vaca recém-parida.

Monte Corazón, defensa natural do castro de Freón. (C) Visor PBA da Xunta de Galicia, capa do Voo Americán de 1956-57.

O orónimo Monte Corazón atopámolo no borde leste do castro de Freón (Arteixo), formando un contraforte natural do espazo castrexo. Supoñemos polo tanto que foi este o motivo que deu lugar á denominación, xa que o monte protexe o recinto dese lado como se fose un parapeto. Non ten moito que ver, entón, có termo homófono corazón, que designa o órgano que bombea o sangue, pois según parece este procedería do latín cor, cordis.

Sentímonos orgullosas e moi felices de contribuír con estoutro topónimo do amor ós futuros artigos das revistas dominicais que periódicamente tratan sobre a erotoponimia, xa que, logo, os nomes de lugar caracterizados polo seu aparente erotismo xa comezaban escasear, e estar un pouco vistos: Cariño, Carantoña, Bicos, Vilamor...

Vella Morta: a vaca como demiurgo creador da paisaxe

Explica Fernando Cabeza Quiles que un enigmático hidrónimo de Carballo, A Vella Morta, ten que aludir dalgunha forma á antiga divindade prehistórica que sobreviviu no noso folklore, e que era dona das forzas da natureza e o clima. Segundo el, polo tanto, o latín vetula tería evoluído a vella como anciá, e gañado unha acepción de Vella como deusa nai, divindade ancestral.

O mesmo autor, a propósito doutra Vella Morta en Rececinde (Coristanco), en falando das características deste lugar especialmente enchoupado, refire que unha informante díxolle que fai anos desaparecera alí unha vaca, engulida polo tremedal.

A partires destes dous casos nos que o topónimo Vella Morta dá nome a un curso fluvial e a un terreo anegado, pasa a xustificalo como hidrónimo mediante unha posible conexión con antigas divindades (Vellas) acuáticas pagás (v. Toponimia de Galicia, 2008, px. 631-632).

O certo é que no relato fornecido por Carmen Pardiño Rial, a informante de Cabeza Quiles, ven a chave, en forma de dindsenchas, da etimoloxía do topónimo, que na nosa opinión remite seguramente ó latín vitula, "tenreira, vaca xove, xovenca, cuxa", e non a vetula, "muller anciá". Nesta liña evolutiva temos documentación medieval que garante a proposta: "vaca vitulata" (ano 953 - Celanova) é orixe da forma, hoxe en desuso, vaca vellada = "que ten un tenreiro".

Entón, que capacidade teñen as vacas de motivar nomes de lugar, amáis da esperable microtoponimia de gandeiría? Lembremos que na Irlanda a vaca ten no folklore conservado pola tradición oral unha función de demiurgo que crea e ordena o mundo, como se recolle por exemplo no conto de Mary Fitzgerald de Bantry ("A Mermaid", Base de datos Nacional do Folklore de Irlanda, duchas.ie, School Collection, 1930): "hai moitos lugares da Irlanda que levan nomes motivados polas vacas, e a seguinte historia explica por que". Despois deste intrigante comezo a señora Fitzgerald relata como unha mermaid ou sereíña xurdiu do mar na costa oeste, coa promesa de traer tres vacas, o que se cumpriu ó ano seguinte. Foi entón cando chegaron do mar unha vaca branca, outra moura e outra rubia, que colleron tres camiños diferentes: a moura foi para ó sur do país, a rubia ó norte e a branca ó centro. A informante finaliza así o seu relato: "neste distrito hai un lago chamado Lough Bó Finne [Lago da Vaca Branca], o que proba que a vaca branca pasou por aquí".

A motivación onomástica ven sendo, polo tanto, a mesma nos dous países. Temos nambos o recurso ó mito fundacional da vaca como demiurgo, que crea e ordea un territorio ó que, ó mesmo tempo, dá nome. É moi probable porén que outros topónimos deste tipo se refiran á esta vaca mítica ou vella (vitula), e non á Vella como anciá divindade pagá (vetula).

Así por exemplo, atopamos no límite entre a parroquia de Celas (Culleredo) e Meirama (Cerceda) na demarcación fornecida polo Catastro de Ensenada relativa á parroquia de Celas, o fito chamado Cagalleira da Vella, nome que non semella oportuno vencellar á divindade pagá ancestral (antiga deusa nai), e si á vella < vitula, a vaca que dá forma ó territorio e faino habitable, porque seguramente o penedo semellaría unha bosta xigantesca.

Outra Vella Morta atópase ó pé da pedrafita de Sobrepiñeiro (Tabeaio - Carral), un marco importantísimo que sinala un trifinium parroquial e que está chantado nunha divisoria de augas secundaria (camiño real ou francés) que tamén é lindeiro territorial. Aquí, o topónimo Vella Morta amósase gardando estreita relación có camiño / divisoria de augas / límite que configura a paisaxe.

Pedrafita de Sobrepiñeiro ou da Fonte das Meigas (Tabeaio - Carral), descrita por primeira vez por X. Lois Villar Hermidas (na fotografía, xunto á pedrafita) na súa monografía San Martiño de Tabeaio, ed. Concello de Carral, 2000. (C) Dolores González de la Peña, 2021.

Ubicación da Vella Morta ó pé da pedrafita de Sobrepiñeiro, ou da Fonte das Meigas.

Lembramos, por ser moi pertinente, o estudo que ten adicado Marcial Tenreiro Bermúdez ó motivo do sacrificio fundacional no que intervén como víctima propiciatoria un bóvido ("Sobre ciertos sacrificios fundacionales y de delimitación, y sus paralelos históricos y etnográficos", Anuario Brigantino, 2007). Así pois, ben sexa que o topónimo Vella Morta faga alusión a unha destas vacas míticas que poboaron o noso país e deron nome ó territorio, como na Irlanda, ou sexa lembranza do sacrificio ritual fundacional dun bóvido có que se percorrían os lindeiros antes de darlle morte, dos estudados polo profesor Tenreiro (como podería ser tambén Boimorto), o que si podemos dar por seguro é que o topónimo nestes casos non está a aludir a ningunha muller anciá ou deusa nai anterga falecida súbitamente no lugar.

Recuperar mediante a toponimia e o folklore un demiurgo animal de orixe prehistórica, non impide seguir a considerar á Vella como deusa nai creadora do mundo, pois seguramente esta última non é outra cousa que unha versión antropomorfa da divindade animal. Na lenda de María Mighez, que amablemente me indica Paulo Martínez Lema e que fora recollida por Carlos Solla no seu Almanaque de Encantos. Mitoloxía da terra de Cerdedo (2005), a vella fundadora da aldea aparécese sempre en compañia dunha vaca: "A pantasma, campesiña enloitada, alinda unha vaca rubia, almalla, galleira, ateigadiña de ubre" (Galicia Encantada).

Petróglifo de término nas Brañas do Torreiro (Celas - Meirama)

 

Petróglifo de término nas Brañas do Torreiro (límite entre as parroquias de Celas e Meirama).

(C) Dolores González de la Peña, 2021.

No monte Ghalo / *Xalo, no límite das parroquias de Celas (Culleredo) e Meirama (Cerceda), os amigos Manuel Ruibal e David Chas, veciños de Rodís e Carral, veñen de atopar nas Brañas do Torreiro o que consideramos un petróglifo de termo ben interesante. Non nos cabe dúbida do seu carácter de lindeiro, pois sitúase na liña recta imaxinaria que separa as parroquias anteditas, e que vai da Pedra Mazafacha ata a de Santa Marta. Podemos seguilo polo Catastro de Ensenada (libriño do deslinde da parroquia de Celas): "de aquí a la piedra Mazafacha, y va en derechura al foxo y ojo de la fuente de las Brañas do Torreiro, piedra de Santa Marta, de esta a Carballo Soo...".

Pola complexidade do gravado aventuramos a posibilidade de que se estea a representar un mapa esquemático do deslinde neste punto en concreto. No suposto mapa teríanse dibuxado, entre outros, os elementos da paisaxe que no Catastro de Ensenada se describen como "foxo y ojo de la fuente de las Brañas do Torreiro", hoxe probablemente desaparecidos. Parécenos intuír grafías compatibles con estes dous elementos: de fondo o esquema do chan atravesado por unhas liñas que converxen (foxo) e que van cara unha estrutura composta por uns cadrados sobrepostos (parcelario) rematada por un semicírculo (ollo da fonte).

O petróglifo e a rocha onde está gravado serían, entón, un tipo de término dos denominados, segundo os gromáticos romanos, cursorios. Os cursorios non son términos por se mesmos, pois sucede que neles se indica en esquema ou mediante símbolos un elemento da paisaxe próximo que é o verdadeiro límite: neste caso mediante o suposto mapa gravado nel se estaría a reflictir que o ollo da fonte e mailo foxo eran os verdadeiros elementos que marcaban os límites territoriais.

Parécenos moi relevante o achádego, pois ven corroborar a hipótese de que algúns petróglifos foron mapas do territorio.